Verhaal: Oosteinde, dorp dankzij t Nijkerkje. Dit project werd mogelijk gemaakt door:

Transcriptie

1 De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen uit de geschiedenis van deze kustregio werden verteld. Verhaal: Oosteinde, dorp dankzij t Nijkerkje Auteur: Dit project werd mogelijk gemaakt door: 1

2 Oosteinde, dorp dankzij t Nijkerkje Het dorp Oosteinde bij Roodeschool is nog tamelijk jong. 160 jaar geleden werd hier een kerk gebouwd en pas kort daarna kwam het dorp tot ontwikkeling. Hoe ging dat allemaal in zijn werk? Oude kaarten In de tweede helft van de 15de eeuw stopten de inpolderingen en werden er geen dijken meer aangelegd. Het land werd echter wel bewoond; op oude kaarten zien we de naam Buitendijkse landen verschijnen. Op de kaart van Van der Schilt uit 1685 zien we de omgeving van Oosteinde. (Afb. 2) Vermeld daarop staat Het Hooilandt en landerijen met namen als de Kijl en Corte Volgers. De Korte Volgers Wechg (de huidige Spijksterweg) liep toen nog niet door naar de Radsweg (de weg die loopt naar de letter D ). Afb. 2 Detail van de kaart van Van der Schilt uit Afb. 1 Inbraken van de zee in de Middeleeuwen in Noord-Groningen (Bron: L.A.H. de Smet, 1964) Voorgeschiedenis van het gebied Zo n 1500 jaar geleden was het noorden van Nederland nog niet bedijkt; bewoonde plaatsen lagen op wierden. Rondom deze woonplaatsen lag een kwelderlandschap met hier en daar wat verhoogde ruggen, de zogenaamde oeverwallen. Eb en vloed hadden vrij spel. In de omgeving van Oosteinde waren geen wierden; deze streek lag namelijk middenin de toenmalige Fivelboezem, één van de inbraken van de Noordzee. Van west naar oost waren dat de Lauwerszee, de oude monding van de Hunze, die van de de Fivel en de Dollard.(Afb. 1) Maar toen kwamen de monniken, onder meer van de abdij Bloemhof van Wittewierum. Zij bedijkten vanaf 1100 steeds stukjes van de Fivelmonding; ze werden daarbij geholpen door een sterke aanslibbing. Naast het aanleggen van dijken en de daarmee samenhangende aanleg van sluizen of zijlen werden er uithoven gesticht. Dit waren vooruitgeschoven posten van de kloosters. We kennen hier in de buurt nog het Zandster Voorwerk en het Zijldijkster Voorwerk. We zien een zestal behuisde plaatsen; daarvan bestaan er nog vijf. Eén is in de loop der tijd wat naar achteren verplaatst. Alle lagen ze op verste uitloper van een licht verhoogde rug. Net niet op de kaart staan de twee boerderijen aan de Hooilandseweg (de weg naar Roodeschool). Na de grote stormvloed van 1717 werd het gebied eindelijk permanent bedijkt (langs de letters B-C-D-E in Afb. 2)en woonde men een stuk veiliger. 2

3 Afb. 3 Detail van de Kadasterkaart van Afb. 4 Detailkaart van de bouw van kerk en kerkhof (boven) en pastorie (midden). Het rood ingekleurde huis staat op de hoek Hooilandseweg/Radsweg Afb. 5 De eerste huizen van Oosteinde. Op deze kaart staat ook ingetekend de doorgetrokken Spijksterweg (perceel 936). Het rode huis is het café dat tegenover de kerk werd gebouwd. H et ontstaan van Oosteinde Op de eerste kadasterkaart van 1830, dus ruim 150 jaar, later zien we nog dezelfde boerenplaatsen, aangevuld met drie landarbeidershuisjes.(afb. 3) In 1840 kwam daar nog één woning bij. In dat zelfde jaar, 1840, was de Oostpolder (tussen Oudeschip en huidige Eemshaven) bedijkt. Daardoor nam de behoefte aan arbeiders toe en groeide de bevolking. Die begon vervolgens te morren dat de gang naar de kerk in Uithuizermeeden, zeker in de winter, nauwelijks mogelijk was. Je was meer dan een uur onderweg door de blubber. Kortom, men verlangde een eigen kerk binnen een redelijke afstand. Een kerk bouwen zowel in Oudeschip als in Roodeschool was uiteraard te veel gevraagd, dus werd er dan maar in het niemandsland er tussenin gebouwd. In 1846 was de kerk in een half jaar klaar, kompleet met pastorie en kerkhof. (Afb. 4) De kerk van Uithuizermeeden kreeg zo een tweede gebouw, met een tweede predikant, in het Oostelijk Gedeelte. Een volledige splitsing in twee zelfstandige kerkgemeenten werd in 1913 in gang gezet, toen deze kerk was uitgebreid met de noordvleugel, maar het duurde tot de 1950-er jaren voor men het eens werd. De kerk stond er toen al ruim 100 jaar. De kerkvoogdij kocht vervolgens twee stukken land en als projectontwikkelaar avant la lettre gaven ze percelen grond uit met het recht daarop een woning te bouwen. Maar rieten daken waren verboden. Aan de kerk moest een vaste jaarlijkse huur worden betaald: vier, vijf of zeven gulden. De eigenaren van de woningen waren zo dus beklemde meiers. Tegelijk met de bouw van de eerste huizen werd de huidige Spijksterweg doorgetrokken tot aan de kerk.(afb. 5 en 6) Aan de Radsweg tegenover kerkhof en pastorie kwam bedrijvigheid in vorm van een café, een 3

4 smederij, een molen, een bakker, een schoenmaker en een timmerman. Aan het Zandwegje en de weg richting de oude waterloop Tjariet De laatste uitbreiding was in de jaren 30 van de vorige eeuw toen aan de Radsweg door de vereniging tot bevordering van het eigen woningbezit ruime percelen bouwgrond werden uitgegeven. In de volksmond heette dit streekje Nijhoezen. Het dorp zelf heette nog steeds Niekerkje of Nieuwkerkje. Als je een inwoner van het dorp vroeg waar hij woonde was het antwoord: bie t Nijkerkje. Tot de jaren vijftig van de vorig eeuw was Oosteinde met zijn kerk en de café s, met name Weerdt en later Ekamper, het middelpunt van de streek. De winkels zijn vanaf eind jaren zestig bijna allemaal ter ziele gegaan. Afb. 6 Kijkje door de verlengde Spijksterweg op t Nijkerkje aan de Radsweg in Oosteinde ca woonden de arbeiders en een kleermaker. In 1854 stonden er al een 15-tal woningen, ook kwam er een brug over de Tjariet waardoor er doorgaand verkeer naar Spijk mogelijk werd. In de loop der jaren kwamen er steeds wat huizen bij zoals op Afb. 7 is aangegeven. Afb. 7 De bouwfases van het dorp Oosteinde. In rood is aangegeven welke dorpsgedeelten in welke jaren werden gebouwd. Afb. 8 Tussen het dorp Oosteinde en de Groote Tjariet is en afwijkend verkavelingspatroon zichtbaar. Open vragen Op het kaartbeeld in Afb. 8 valt op dat het verkavelingspatroon der landerijen afwijkt van de verkaveling in het er omheen gelegen gebied. Dit patroon bestond al ten tijde van het maken van de kaart van Van der Schilt in 1685 (zie Afb. 2). Een verklaring voor deze afwijkende verkaveling is mij niet bekend. Tenslotte vroeg ik mij af waarom de door de kloosterlingen uitgevoerde bedijkingen in de Fivelmonding op een gegeven moment werden gestopt, terwijl de aanslibbing voortging. Mogelijk heeft dit te maken met problemen in de lokale waterhuishouding, zoals o.a. wordt opgemerkt door Van de Ven (2004) en Knottnerus (2013). 4

5 . Bronnen: O.S. Knottnerus, Reclamations and submerged lands in the Ems River Estuary ( ). In: E. Thoen et al., Landscapes or seascapes? The history of the coastal environment in the North Sea area considered. CORN Publ. Series 13: L.A.H. de Smet, De vorming van de kust van Groningen in verband met de geologisch-bodemkundige opbouw. Groninger Volksalmanak 27: G.P. van de Ven, Man-made lowlands. History of water management and land reclamation in the Netherlands. Uitg. Matrijs, Utrecht, 4th revised Edition. Kaart van de ingedijkte landen onder Uithuizermeeden, vervaardigd door de landmeter Van der Schilt, RHC Groninger Archieven, inv.nr. 1426, toegangsnr. 817, Verzameling kaarten RAG, stamnr. 135 Adres van de auteur: Hoogeveen 5