Welding of reinforcing steel and steel strips februari 2004 ICS ; Commentaar vóór

Transcriptie

1 Nederlandse Ontwerp praktijkrichtlijn NPR 2053 Lasverbindingen met betonstaal en stalen strippen Publicatie uitsluitend voor commentaar Welding of reinforcing steel and steel strips februari 2004 ICS ; Commentaar vóór Zal vervangen NPR 2053:1985 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Normcommissie "Lassen en verwante processen" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

2 INHOUD Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied Verwijzingen Termen en definities Krachtlasverbindingstypen Krachtlasverbindingen tussen staven betonstaal Krachtlasverbindingstypen tussen betonstaal en stalen strippen/profielen Krachtlasverbindingstypen tussen stalen strip- en strip(profiel)materiaal Mechanische beproeving van lasproefstukken Algemeen Trekproef Afschuifproef Buigproef Lasserskwalificatie en lastoezicht voor krachtlassen Lasserskwalificatie Lastoezicht en verantwoordelijkheid Lasmethodekwalificatie en -specificatie voor krachtlassen Inspectie en keuringsfrequentie van productielaswerk voor krachtlassen Algemeen Krachtlassen op de bouwplaats (voornamelijk betonstaal) Fabrieksmatige productie van krachtlassen (voornamelijk lasplaten) Krachtlassen tussen betonelementen tijdens montage op de bouwplaats Bijlage A (informatief) Hechtlassen van betonstaal Bijlage B (informatief) lasmethodespecificatie

3 Voorwoord In de serie Nederlandse praktijkrichtlijnen verschijnen publicaties van informatief karakter, zoals toelichtingen op normen, constructieve mogelijkheden, werkmethoden en fabricagegegevens. Aan deze publicaties kan geen normatieve waarde worden toegekend. Ontw. NPR 2053:2004 Lasverbindingen met betonstaal en stalen strippen betreft de herziening van de NPR 2053:1985 Lassen en verbinden van betonstaal. Deze herziening is opgesteld door de Kiwa-commissie Krachtlassen welke in maart 2002 is gestart en via een werkgroep de inhoudelijke herziening heeft verzorgd. Mede omdat het veel toegepaste hechtlassen van betonstaal inmiddels grotendeels via BRL 0503 is geregeld, is de herziene NPR 2053 toegespitst op de constructieve (dragende) lasverbindingen (het zgn. krachtlassen). Ook zijn diverse aspecten bij het krachtlassen zoals de verscheidenheid aan lasverbindingstypen en de hierbij te stellen eisen voor o.a. lasserskwalificatie, lasmethode-specificatie en productiekeuring, duidelijk verschillend als bij het hechtlassen. Wel wordt in BRL 0503 verwezen naar de hoofdstukken 3 (begripsomschrijvingen) en 6 (mechanische beproeving) van deze praktijkrichtlijn 2053, welke ook voor hechtlassen van toepassing zijn, zie ook bijlage A (informatief). Verder is bij de herziene NPR 2053 het hoofdstuk Lastechnologie ( leerboek ) geschrapt, is een tabel van strip-strip(profiel) lasverbindingen voor de montage van betonelementen toegevoegd, zijn waar zinvol lasproefstukken voor trekbeproeving aangegeven en zijn met name de frequenties van productiekeuringen per toepassingsgebied aangepast. Tijdens de herziening van NPR 2053 is het eerste ontwerp Ontw. NEN-EN-ISO (april 2002) Welding of reinforcing steel verschenen. Naar de mening van de commissie Krachtlassen levert dit ontwerp (nog) onvoldoende praktische eenduidigheid voor de toepassing in Nederland waaronder te ongenuanceerde (zware) eisen voor lasserskwalificatie, lasmethodekwalificatie en de keuring van productie laswerk. De acceptatie door CEN/ISO zal wellicht nog enige tijd in beslag nemen en gezien de huidige urgente onduidelijkheden op gebied van krachtlassen in Nederland is in overleg met het NEN besloten de herziening van de praktijkrichtlijn door te zetten. Op basis van het binnengekomen commentaar op het praktijkrichtlijnontwerp zal de definitieve NPR 2053 worden opgesteld. Het praktijkrichtlijnontwerp is onder verantwoordelijkheid van de normcommissie "Lassen en verwante processen" opgesteld door de subcommissie "Lassen van betonstaal" die identiek is aan de Kiwa-commissie Krachtlassen. Op het ogenblik van publicatie van het praktijkrichtlijnontwerp was de subcommissie als volgt samengesteld: T. Breedijk (voorzitter) a.t.p. H.J.M. Bodt Nederlands Instituut voor Lastechniek P.J.M. Creemers Beton Son BV W. v.d. Gaar Adviesbureau Brekelmans P. Henstra Wapeningscentrale Drogeham H.J.M. Jansen Staja Wapening BV J.B.M. de Lange Kiwa N.V. Certificatie en Keuringen R. Meijnhardt Kiwa N.V. Certificatie en Keuringen W. Mooy Stork FDO BV (Koning & Bienfait BV) R.H.A. Noordman Wezo Metaal R. Sagel Gemeente Rotterdam H. de Wit Metaalbewerking de Wit BV C.J.G. van Remoortere (secretaris) Kiwa N.V. Certificatie en Keuringen J. Landré (verbindingssecretaris) NEN 3

4 Gebruikers van dit praktijkrichtlijnontwerp worden verzocht hun ervaringen aan NEN mede te delen. Commentaar op het praktijkrichtlijnontwerp wordt gaarne ingewacht voor de op het praktijkrichtlijnontwerp vermelde einddatum bij NEN, Postbus 5059, 2600 GB Delft. Exemplaren van dit praktijkrichtlijnontwerp zijn tegen vergoeding verkrijgbaar bij bovengenoemd instituut. 4

5 Lasverbindingen met betonstaal en stalen strippen 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze praktijkrichtlijn geeft aanwijzingen voor het maken van lasverbindingen tussen betonstaal, betonstaal-plaat, en plaat-plaatmaterialen, waarbij constructieve (dragende) krachten tussen betonstaalstaven en betonelementen worden overgebracht via smeltlasverbindingen (zgn. krachtlasverbindingen). Voor gehechtlaste wapeningsnetten en wapeningsconstructies, waarbij geen sprake is van overbrenging van constructieve (dragende) krachten gelden andere voorschriften en richtlijnen en vallen daarom niet onder deze praktijkrichtlijn. Zie verder bijlage A (informatief). Deze praktijkrichtlijn is van toepassing voor lasbare betonstaalsoorten volgens NEN 6008 (wordt t.z.t. vervangen door NEN-EN 10080), lasbare staalplaatmaterialen volgens NEN-EN of NEN-EN en lasbare corrosievaste betonstaalsoorten en plaatmaterialen volgens DIN OPMERKING In deze praktijkrichtlijn blijven buiten beschouwing: mechanische verbindingen (koppelingen) en fabrieksmatige lasverbindingen voor lassen van wapeningsnetten en tralieliggers. 2 Verwijzingen In deze praktijkrichtlijn wordt naar de volgende documenten verwezen. Op het ogenblik van publicatie van de onderhavige praktijkrichtlijn waren de vermelde versies van kracht. Alle documenten kunnen echter worden herzien; partijen die overeenkomsten sluiten op basis van deze praktijkrichtlijn wordt daarom aanbevolen na te gaan of het mogelijk is, de meest recente versie van de onderstaande documenten toe te passsen. NEN 6720:1995 TGB 1990 Voorschriften Beton Constructieve eisen en rekenmethoden (VBC 1995) NEN 6770:1997 NEN 6008:1991 TGB 1990 Staalconstructies Basiseisen en basisrekenregels voor overwegend statisch belaste constructies Betonstaal NEN-EN 10025:1993 Warmgewalste producten van ongelegeerd constructiestaal Technische leveringsvoorwaarden (bevat wijzigingsblad A1:1993) NEN-EN 10113:1993:reeks NEN-EN :2001 NEN-EN-ISO 17660:2003 2e Ontw. DIN CUR/VB-rapport 60 CUR/VB-rapport 72 Warmgewalste produkten van lasbaar fijnkorrelig constructiestaal Metalen Trekproef Deel 1: Beproevingsmethode bij omgevingstemperatuur Lassen Lassen van betonstaal Nichtrostende Stähle Technische Lieferbedingungen für Blech, Warmband, Walzdraht, gezogenen Draht, Stabstahl, Schmiedestücke und Halbzeug Lasbaarheid betonstaal Kruislasverbinding Lasbaarheid betonstaal Overlap- en stompe lasverbinding 5

6 CUR/VB-rapport 111 Lasbaarheid betonstaal FeB 500 BRL 0503 Gehechtlaste wapeningsnetten, wapeningsconstructies en buigen vlechtwerk 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze praktijkrichtlijn gelden de volgende definities: 3.1 lassen en lasbaarheid Bij het lassen van staal wordt door het ineensmelten van metaalzones, met of zonder toevoeging van lasmetaal, een continue metallische verbinding verkregen (smeltlassen). Het staal ondergaat plaatselijk, als gevolg van de laswarmte, een warmtebeïnvloeding. Hierdoor kunnen in de door warmte beïnvloede zone ongunstige structuurveranderingen optreden, zoals hardingsverschijnselen (verbrossing) of korrelgroei (sterkteverlies). Lasbaarheid van staal behoort altijd te worden beschouwd in combinatie met de toe te passen lastechnologie en de gewenste eigenschappen van de gelaste constructie. Ten behoeve van de lasbaarheid van betonstaal kan men richtlijnen onderscheiden ten aanzien van: het betonstaal (metallurgische lasbaarheid), zoals de chemische samenstelling, de mechanische eigenschappen en de leveringstoestand; de lasverbinding (constructieve lasbaarheid), zoals het lasverbindingstype, de gewenste en haalbare sterkte van de lasverbinding in relatie met de belastingswijze van de lasnaad (modelfactor M ); de lastechnologie (executieve lasbaarheid), zoals het lasproces, de laspositie en de wijze van uitvoering (o.a. niet lassen bij temperatuur -3 C); de keuringscriteria, zoals de visuele inspectie en de mechanische beproeving met de hierbij te stellen minimum mechanische waarden 3.2 lasbaarheid van de verschillende lasbare betonstaalsoorten Men kan globaal twee duidelijk verschillende toepassingsgebieden van het lassen van betonstaal in relatie tot de metallurgische lasbaarheid onderscheiden, nl.: lassen met weinig laswarmte, zoals lassen met relatief weinig neergesmolten lasmetaal bij hecht-, punt-, kruis- en overlaplasverbindingen. Dit is verreweg het belangrijkste toepassingsgebied van het lassen van betonstaal. Bij dit lassen met weinig laswarmte ontstaat als gevolg van de snelle afkoeling het gevaar van plaatselijke verbrossing van het betonstaal door hardingsverschijnselen. Dit gevaar wordt opgeheven door beperking van chemische samenstelling, vooral het koolstofehalte. Verder biedt een hoge rek (taaiheid) en vermijden van ongunstige krachtsoverdracht (spanningsconcentraties) meer weerstand (reserve) tegen risico van brosse staafbreuk. Voor dit toepassingsgebied leveren de lasbare betonstaalsoorten met leveringstoestand HWL (meestal watergekoeld) en HK (koudgerekt) in het algemeen geen problemen. Bij HKN (koudgetrokken) met in de regel lagere rek behoort te worden gelet op eventueel te snelle breukinitiatie op de las lassen met matige tot grote laswarmte, zoals bij de stompe lasverbindingen (met onderling grote verschillen in laswarmte) en bij lassen met relatief veel neergesmolten lasmetaal bij kruis- en overlaplasverbindingen (zwaar uitgevoerde krachtlassen). Bij dit lassen met veel laswarmte speelt vooral het risico van optredend sterkteverlies van het betonstaal door teveel warmte-inbreng. Hierdoor treedt bij hoge temperatuur over een te groot gebied naast de las structuurverandering op van het betonstaal waardoor de oorspronkelijke sterkte van het betonstaal deels teniet wordt gedaan. Bij dit toepassingsgebied is dit risico voor de betonstaalsoorten watergekoeld HWL en koudgerekte HK globaal even groot, terwijl bij het koudgerekte HKN met in de regel lagere rek behoort te worden gelet op eventueel te snelle breukinitiatie op de las 6

7 3.3 lasbaarheid van plaatmaterialen Voor de lasbaarheid van plaatmaterialen wordt verwezen naar de desbetreffende normen van de gekozen plaatmaterialen. Voor staalplaatmateriaal wordt aanbevolen te kiezen voor de soorten S235JR of S355JR volgens NEN-EN of beter indien dit nodig is. Deze materialen zijn in de regel goed hechtlasbaar met weinig laswarmte-inbreng en tevens maar beperkt gevoelig voor sterkteverlies bij (te) veel laswarmte-inbreng 3.4 lasverbindingstypen De in de praktijk toegepaste lasverbindingen kunnen in de regel worden getypeerd door een bepaald lasverbindingstype met vergelijkbare lasbaarheid en uitvoeringsaspecten. Er behoort duidelijk onderscheid te worden gemaakt tussen: hechtlasverbindingen waaraan geen dragende krachten voor de betonconstructie mogen worden ontleend, doch uitsluitend transportkrachten ten behoud van de geometrie van de wapeningsconstructie; constructieve verbindingen (ook wel krachtlasverbindingen genoemd) met het doel om bepaalde (omschreven) constructieve (dragende) krachten in de betonconstructie over te brengen In deze praktijkrichtlijn blijven de hechtlasverbindingen buiten beschouwing en wordt verwezen naar de hiervoor separaat geldende voorschriften en richtlijnen. Zie verder bijlage A (informatief). 4 Krachtlasverbindingstypen De in deze praktijkrichtlijn aanbevolen krachtlasverbindingstypen en lasuitvoeringen (lasprocessen) zijn bewust beperkt tot de voor de praktijk meest relevante (gangbare) en met de minste risico's. Afwijkingen hiervan vereisen extra aandacht bij het vooronderzoek (typekeuring) en de controlekeuringen. In deze praktijkrichtlijn is bewust afgezien van het in de eerste druk (december 1985) opgenomen hoofdstuk Lastechnologie met diverse lastechnische details, doch deze behoren voor zover nodig te worden opgenomen in de lasmethodespecificatie, zie hoofdstuk 7. Wel zijn in de tabellen 1 t.m. 3 aanbevelingen voor toepasbare staaf/plaatafmetingen en lasafmetingen opgenomen. De staaf/strip(profiel)- en strip/strip(profiel)krachtlasverbindingen worden voornamelijk toegepast voor het aan elkaar lassen van betonelementen ("montage") waarbij de benodigde verbindingssterkte meestal lager is dan de sterkte van het desbetreffende te verbinden betonstaal en strip(profiel)- ateriaal. Derhalve zal bij de mechanische beproeving van dergelijke krachtlasverbindingen, afhankelijk van de lasuitvoering en de krachtsoverdracht, de lasverbinding kunnen bezwijken voordat plastische vervorming heeft kunnen plaatsvinden (geen plastisch scharnier bij onverhoopte overbelasting). Verder wordt afhankelijk van de mogelijkheid van al dan niet volledige krachtsoverdracht (100 % sterkte) van de desbetreffende krachtlasverbinding een modelfactor M van 1,00 tot 1,25 per krachtlasverbindingstype aangegeven (R u;d = R rep / m M waarbij m de materiaalfactor en M de modelfactor is, zie de tabellen 2 en 3). Tenslotte wordt voor zover relevant een aanbevolen trekproef-krachtlasverbindingstype aangegeven teneinde het desbetreffende krachtlasverbindingstype zoveel mogelijk onder gelijke belastingscondities aan een goed uitvoerbare trekproef te kunnen onderwerpen. Wel behoort hierbij te worden gelet op een zoveel mogelijk vergelijkbare laspositie als bij de praktijklasverbinding (zie ook de lasmethodespecificatie). 7

8 4.1 Krachtlasverbindingen tussen staven betonstaal In tabel 1 staan de aanbevolen lasverbindingen tussen staven betonstaal, waarbij de nummers 1 t.m. 5 goed uitvoerbaar zijn en de nummers 6 t.m. 8 vrij lastig zijn (ook weinig tot niet worden toegepast). Bij de sterkte kruislasverbinding (nummer 1) wordt in de regel uitgegaan van een te realiseren afschuifkracht 0,25 R e(p0,2) A( Øk2 ), waarbij verhouding Ø k2 / Ø k1 0,6. Een hogere afschuifkracht met hierop aangepaste staafmiddellijnverhouding is mogelijk. Hierbij kan bij MIG/MAG of beklede elektrode lassen met kort lassnoertje worden volstaan met een eenzijdig gelaste kruislasverbinding (beperkte warmte-inbreng). Voor hogere benodigde afschuifkracht kan tweezijdig lassen worden overwogen, doch behoort te worden gelet op teveel warmte-inbreng (tussentijds afkoelen). Bij de overlaplasverbindingen behoort vooral bij de kleinere staafmiddellijnen te worden gelet op niet te veel warmte-inbreng (teveel lasmetaal) en behoort bij de grotere staafmiddellijnen door gebruik van bijlegstaven een te ongunstige krachtsoverdracht (afschuiving) te worden vermeden. Bij het machinale afbrandstuiklassen en elektrisch druklassen van stompe lasverbindingen is in de regel uitgebreid vooronderzoek vereist teneinde de diverse in te stellen lasparameters voor de desbetreffende betonstaalsoort/middellijnreeks optimaal te programmeren. Bij het handlassen van stompe lasverbindingen behoren hoge eisen te worden gesteld aan de lasuitvoering en het vakmanschap. Bovendien zijn deze verbindingen voor de betonstaalsoorten HWL-watergekoeld en HK-gerekt zeer kritisch voor sterkteverlies door teveel laswarmte-inbreng. Derhalve worden deze verbindingen nauwelijks toegepast en verdient de buislas (eventueel halve schaallas) duidelijk de voorkeur boven de X-las. 4.2 Krachtlasverbindingstypen tussen betonstaal en stalen strippen/profielen Voor deze staaf/strip(profiel)verbindingen staan in tabel 2 de aanbevolen typen van krachtlasverbindingen waartoe de meest gangbare lasverbindingen zijn in te delen. Veelal worden deze verbindingen vooraf semi-fabrieksmatig gelast en vervolgens bij de productie van betonelementen ingestort. Bij de staaf-op-stripverbindingen biedt de krachtsoverdracht door 100 % afschuiving de mogelijkheid van 100 % sterkte (modelfactor M = 1,00). Vooral bij kleinere staafmiddellijnen behoort te worden gelet op niet teveel laswarmte-inbreng en bij tweezijdig lassen behoort een tussenpauze te worden aangehouden. Bij de veel voorkomende gebogen staaf("hockey-stick")-op-strip speelt het belangrijke aspect dat de las (tenminste bij de niet ingestorte mechanische beproeving) vrij ongunstig op zowel trek als afschuiving wordt belast. Derhalve zal bij de trekproef meestal de las inscheuren en hiermee ter plaatse staafbreuk kunnen initiëren. 4.3 Krachtlasverbindingstypen tussen stalen strip- en strip(profiel)materiaal De in tabel 3 opgenomen en aanbevolen krachtlasverbindingstypen worden voornamelijk toegepast voor het op de bouwplaats aan elkaar verbinden van betonelementen ("montage"). De stripstrip(profiel)verbindingen bieden het voordeel van eenvoudige (ruime) passing tijdens de montage en de benodigde verbindingsterkte is meestal lager dan de sterkte van het desbetreffende stripmateriaal. Zowel bij de staaf-strip- als de strip-stripkrachtlasverbindingen, behoort de gekozen configuratie steeds te worden nagerekend op de vereiste verbindingssterkte. 8

9 Volgnummer 1 sterkte kruislas 2 eenzijdig 3 overlap lasverbinding Tabel 1 Aanbevolen krachtlasverbindingen tussen betonstaalstaven Soort verbinding a Uitvoering Opmerkingen Benaming Figuur Lasproces (bij voorkeur) onderbroken (voorkeur) eenzijdig met bijlegstaven 4 Stompe afbrandlasver- stuiklas binding 5 Øk mm - beklede elektrode (rutiel) - MIG/MAG-lassen - weerstandspuntlassen k2 16 k1/ k2 0,6 - beklede elektrode (rutiel) - MIG/MAG-lassen - beklede elektrode (rutiel) - MIG/MAG-lassen geprogrammeerde machinebesturing 8 k 20 a 0,3 k k 16 k1 0,8 k2 A oppervlakte van de hoofdwapeningsstaaf a keelnaadhoogte las Rek vloeigrens Rp o,2 de rekgrens Afschuifkracht Ft 0,25 Re(p0,2) A (Øk2) Øk1 kenmiddellijn van de verankeringsstaaf Øk2 kenmiddellijn van de hoofdwapeningsstaaf elektrische druklas geprogrammeerde machinebesturing a 0,3 k onbeperkt beperking warmte-inbeng bij betonstaalsoorten HK gerekt en HWL-watergekoeld k 16 beperking warmte-inbreng bij betonstaalsoorten HK en HWLwatergekoeld; e.e.a. afhankelijk van capaciteit lasmachine. Zie vervolg 9

10 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft Ja, ik bestel ex. NPR 2053:2004 Ontw. nl Lasverbindingen met betonstaal en stalen strippen T (015) F (015) Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview