Visiedocument preventief (zelf)onderzoek

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Visiedocument preventief (zelf)onderzoek"

Transcriptie

1 Visiedocument preventief (zelf)onderzoek Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief Juni 2013 Marita Meulmeester NPCF Een samenwerking van: Patiëntenfederatie NPCF Consumentenbond (CB) Vereniging Samenwerkende Ouder- en patiëntenorganisaties (VSOP) Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV) Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV)

2 Inhoud Samenvatting en conclusies 1 1 Inleiding Aanleiding Visievorming De functie van het Visiedocument leeswijzer 7 2 Wat is preventief (zelf)onderzoek? Definities Categorieën preventief (zelf) onderzoek 9 3 Huidige stand van zaken Voor- en nadelen Wetgeving 12 4 Thema s preventief (zelf) onderzoek Ethische aspecten Kosten en baten Kwaliteit Specifieke doelgroepen/ aandoeningen 17 5 Randvoorwaarden 18 6 De rol van patiënten- en consumentenorganisaties 19 BIJLAGEN 21 I Literatuur 21 II Samenstelling Stuurgroep, werkgroep en klankbordgroep 23 III Literatuuronderzoek project Preventief (Zelf)Onderzoek 25

3 SAMENVATTING EN CONCLUSIES Deze Visienotitie is de uitkomst van het traject visieontwikkeling door patiënten- en consumentenorganisaties op het onderwerp Preventief (zelf) onderzoek (PZO). In 2012 is het project PZO van start gegaan. De Visieontwikkeling is de eerste fase van dit project dat doorloopt tot medio Preventief (zelf)onderzoek past in de opvatting dat men zelf (mede) verantwoordelijkheid draagt voor de eigen gezondheid. Dit kan worden ondersteund als de gebruikers ook in staat worden gesteld om het nut, de noodzaak en de kwaliteit van deze testen en onderzoek te kunnen beoordelen 1. Preventief medisch (zelf) onderzoek (PZO) is een breed begrip en omvat alle soorten onderzoek gericht op vroege opsporing van een aandoening; screening, bevolkingsonderzoek, gezondheidsonderzoek, bodyscans, online vragenlijsten en doe-hetzelftests. Gekozen is voor deze brede scope omdat steeds meer nieuwe vormen van PZO hun weg vinden naar de zorg. Daarin liggen kansen, maar ook bedreigingen. In de adviezen van de Gezondheidsraad en RVZ over screening uit 2008 wordt gewezen op de verantwoordelijkheid van de overheid. Deze moet ervoor zorgen dat zinvolle screening beschikbaar en toegankelijk is. De overheid moet ook de gebruikers in staat stellen om zelf verantwoorde keuzes te maken en daarbij de voor- en nadelen tegen elkaar af te wegen. Ook zorgverleners hebben een taak. Zij moeten goede informatie geven en zorg dragen voor een verantwoord product. Het CBO en TÜV Rheinland Quality hebben in samenwerking met het veld een multidisciplinaire richtlijn voor Preventief Medisch Onderzoek (PMO) opgesteld. Zorgverleners krijgen daarmee een instrument in handen om hun eigen aanbod langs een meetlat te leggen. Overheid, adviesorganen, zorgaanbieders, inspectie en kwaliteitsinstituten zijn actief met het onderwerp bezig. Deze partijen richten zich op maatregelen die bevorderen dat het preventieve onderzoek dat in Nederland wordt aangeboden van goede kwaliteit is. De lijn in de diverse adviezen, beleidsbrieven is dat zelfbeschikking voorop staat. Kwaliteitsinstrumenten zijn van belang evenals het faciliteren van gebruikers om een verantwoorde keuze te kunnen maken. 1 De term gebruiker hanteren we in dit Visiedocument voor diegenen die gebruik maken van preventieve (zelf) testen of dat overwegen. In geval van minderjarigen of handelingsonbekwamen, kan de gebruiker ook een ouder of verzorger zijn. In de zorgsector wordt vaak gesproken over zorggebruikers als het gaat om gebruikers van diensten en voorzieningen in de zorgsector. Synonieme termen: patient, client, (zorg)consument, zorgvrager. 1

4 Visie In dit Visiedocument volgen de patiënten- en consumentenorganisaties deze lijn. De focus ligt daarbij op het kunnen maken van een goed geïnformeerde keuze vanuit het gebruikersperspectief. De visie die is geformuleerd vanuit het patiënten- en consumentenperspectief houdt in dat zelfbeschikking voorop staat en dat men zelf (mede)verantwoordelijk is voor de eigen gezondheid. Aansluitend op de taak van de overheid hebben de patiënten- en consumentenorganisaties de verantwoordelijkheid faciliterend te zijn zodat gebruikers goed geïnformeerde keuzes kunnen maken. Gebruikers moeten in staat gesteld worden om zelf bewust te kiezen of het nu gaat om een landelijk bevolkingsonderzoek of om een gezondheidstest waarvoor mensen zelf het initiatief nemen. Een keuzetool 2 vanuit het gebruikersperspectief is nodig om die goed geïnformeerde keuze te kunnen maken. Deze tool zal in 2013 worden ontwikkeld binnen het project PZO. In deze keuzetool komen een aantal specifieke thema s aan de orde, waaronder ethische aspecten en kosten en baten. Ook wordt aandacht besteed aan specifiek doelgroepen. Kwaliteit In Nederland wordt veel gedaan aan het ontwikkelen van kwaliteitsbeleid gericht op PZO. Naast de inhoudelijke richtlijnen van zorgverleners wordt gewerkt aan de kwaliteitscriteria voor de betrouwbaarheid en veiligheid van het product 3. Daarnaast is de bestaande (kwaliteits-)wetgeving 4 van toepassing op de PZO. Aanvullend op bestaand kwaliteitsbeleid, richtlijnen, standaarden en kwaliteitscriteria zijn er specifieke kwaliteitscriteria nodig vanuit het gebruikersperspectief. Deze dienen opgesteld te worden vanuit de handelingsopties van de gebruiker. Voor gebruikers zijn vragen van belang zoals: wat is het doel en de aanleiding van het uitvoeren van een test, wat zijn de voor- en nadelen van het doen van een test, is het raadzaam de (huis)arts te raadplegen, wat levert het uitvoeren van de test op, welke risico s zijn er aan verbonden en voor welke (beslissings-)vraagstukken komt de gebruiker te staan zodra de uitslag van de test bekend is? De kwaliteitscriteria dienen zoveel mogelijk gespecificeerd te worden naar soort test. Ethische aspecten Er zijn vele ethische aspecten. Hierbij kan men denken aan dilemma s omtrent privacy, recht op weten en niet-weten en eventuele gevolgen die PZO uitslagen kunnen hebben voor het nageslacht. Een belangrijk onderscheid is of ethische aspecten worden gewogen door de gebruiker of voor de gebruiker. Ethische aspecten zijn nauw verweven met aspecten van wetgeving, kwaliteit en kosten en meer algemene gezondheidszorg wetgeving (privacy). 2 Keuzetool is een breed begrip voor een instrument om een goed geinformeerde keuze te kunnen maken. Dit kan uitmonden in een checklist, handreiking, decision aid, keuzehulp. Mogelijkerwijs ontwikkelen we ook meerdere keuzetools voor vesrchillende soorten PZO s. 3 NEN doet het internationale deel en CBO en TÜV Rheinland Quality doen het Nederlandse deel. Onderling werken ze samen. 4 Waaronder de wet op bevolkingsonderzoek en de wet op PMO voortkomend uit de Arbeidswetgeving. Zie bijgevoegd literatuuronderzoek voor een uitgebreide toelichting op de wetgeving. 2

5 Zelfbeschikking staat voorop. De gebruiker heeft het recht op weten maar ook het recht op niet-weten. De gebruiker moet op de hoogte zijn of en wanneer de privacy in het geding kan zijn. Ondersteuning van de gebruiker bij het maken van een afweging is van belang. Ethische aspecten die spelen in het kader van PZO moeten specifiek aandacht krijgen in de kwaliteitscriteria. In de keuzetool zal een specifiek onderdeel worden gewijd aan ethische vraagstukken. Kosten en baten Gebruikers dienen bij hun afweging zo goed mogelijk geïnformeerd te worden over te verwachten kosten en baten. Naast de individuele kosten spelen ook de maatschappelijke kosten. Daarnaast zijn er niet alleen kosten en baten in financiële zin. Er zijn ook psychologische kosten en baten. Gebruikers moeten goed geïnformeerd worden over de kosten, van het uitvoeren van de test zelf en over de mogelijke vervolgtrajecten. En over de mogelijkheden voor vergoeding. Inzicht in de verschillende soorten kosten en opbrengsten maakt dat mensen een beter geïnformeerde keuze kunnen maken. De keuzetool zal het thema kosten en baten van het uitvoeren van een test en het vervolgtraject gaan bevatten. Bij die afweging om een test al dan niet te ondergaan zal de gebruiker dan geïnformeerd worden over zowel de individuele als de maatschappelijke kosten en de baten. Voorbeeld van informatie over maatschappelijke baten Maatschappelijke baten van preventie en zorg Preventie en zorg dragen bij aan de volksgezondheid, maar hebben daarnaast nog tal van andere maatschappelijke baten. Het gaat bijvoorbeeld om werkgelegenheid en welvaart, maar ook om allerlei immateriële zaken die voor de samenleving van belang zijn. In onderstaand document vindt u een korte introductie over maatschappelijke baten van preventie en zorg. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in het deelrapport Maatschappelijke baten van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning Wat zijn maatschappelijke baten? Bron: RIVM 3

6 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding Er is een toenemende interesse onder de bevolking voor preventieve testen, medische checkups en screening om ziekte te voorkomen of om een aandoening in een vroeg stadium op te sporen. Het aanbod gezondheidstesten neemt snel toe zowel binnen de reguliere zorg als in het private domein. Het tempo van wetenschappelijke en technische ontwikkelingen is hoog. Het Internet wordt een steeds toegankelijker medium voor zelftests op lichaamsmateriaal en online vragenlijsten. Ook past het snel toenemende aanbod van allerlei health checks en zelftests in een door marktwerking bepaalde gezondheidszorg. En het past in een maatschappij waarin de nadruk ligt op keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Er ontstaat daardoor een nieuwe verhouding tussen diverse partijen: bijvoorbeeld een veranderende verhouding tussen dokter en patiënt. Reguliere zorgaanbieders bieden steeds vaker preventief medisch onderzoek aan dat niet tot de reguliere zorg wordt gerekend. 5 Vijf partners hebben gezamenlijk een project PZO opgezet en daarvoor subsidie gekregen van het Fonds PGO te weten de Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP), Patiëntenfederatie NPCF, de Consumentenbond (CB), de Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV), en de Nederlandse Coeliakivereniging (NCV). 6 De samenwerkende partners streven naar het benutten van de kansen van verantwoord preventief (zelf)onderzoek, waarbij er optimale aansluiting is op de verwachtingen en behoeften van de consument en patiënt. Hierbij ligt de verantwoordelijkheid tot het beslissen over het afnemen van preventief (zelf) onderzoek bij de gebruiker. Deze moet in staat worden gesteld om aan deze verantwoordelijkheid invulling te geven. 1.2 Visievorming Dit Visiedocument is tot stand gekomen door visiebijeenkomsten voor patiënten- en consumentenorganisaties en literatuuronderzoek. Het project PZO is gestart in 2012 en omvat de volgende onderdelen; * Visievorming: visiebijeenkomsten en literatuuronderzoek * Ontwikkeling kwaliteitsinstrument: Deze fase is gestart eind 2012 met de achterbanraadplegingen van de NPCF en de Consumentbond. In 2013 vinden focusgroepen en interviews plaats. * Praktijktoetsen: in deze fase wordt de bruikbaarheid van het kwaliteitsinstrument getoetst. Het traject visievorming is in 2012 gestart. Er zijn twee visiebijeenkomsten gehouden met vertegenwoordigers van diverse patiëntenorganisaties. Zij vormden de werkgroep visieontwikkeling. Daarna is de Visienotitie in concept voorgelegd in een schriftelijke ronde aan deze werkgroep. 5 VUmc biedt tegen geringe kosten een dragerschapstest voor cystic fibrose aan, aan paren met kinderwens, waarbij CF niet in de familie voorkomt. 6 De VSOP is hoofdaannnemer en kassier van dit project. De VSOP, NPV en NCV zijn aangesloten bij de NPCF. 4

7 In het najaar hebben de Consumentenbond en de NPCF achterbanraadplegingen gehouden. Deelnemers van het geraadpleegde panel van de NPCF hebben in oktober 2012 deelgenomen aan een focusgroep bijeenkomst van het CBO. Deze focusgroep was een raadpleging in het kader van de ontwikkeling van de gebruikershandreiking voor de richtlijn Preventie Medisch Onderzoek (PMO). Daarna is in februari 2013 een klankbordgroep bij elkaar gekomen en deze bijeenkomst heeft tot aanvullingen en verdere visieontwikkeling geleid. in bijlage 2 zijn de deelnemers van de werkgroep Visieontwikkeling plus de klankbordgroep opgenomen. De voorliggende notitie is een levend document. In 2013 zullen focusgroepen plaats vinden om input te leveren voor de ontwikkeling van de kwaliteitscriteria. De uitkomsten van de focusgroepen leiden weer tot aanvullingen op het Visiedocument. Aan het einde van het project zal het Visiedocument worden geactualiseerd met de opgedane inzichten. 1.3 De functie van het Visiedocument Patiënten- en consumentenorganisaties willen gebruikers 7 toerusten zodat zij een verantwoorde en goed geïnformeerde keuze kunnen maken. Een belangrijke stap hierin is de ontwikkeling van een Visiedocument. Het Visiedocument biedt een kader voor de patiëntenen consumentenorganisaties. Voortbouwend op dit visiedocument worden in een latere fase van dit project kwaliteitscriteria en een keuzetool voor potentiële gebruikers opgesteld. Gebruikers kunnen daarmee een goed geïnformeerde keuze maken ten aanzien van het wel of niet gebruiken van verschillende vormen van preventief (zelf) onderzoek. Landelijk beleid Het Visiedocument van de patiëntenorganisaties heeft daarnaast een belangrijke functie op landelijk niveau als completering van het beleid van de rijksoverheid en de beroepsgroepen van de zorgaanbieders. Het gebruikersperspectief kan pas goed tot zijn recht komen als tegenhanger van het perspectief van de aanbieders van de gezondheidstesten. De patiëntenorganisaties hechten daarom aan een kwaliteitswaarborg voor gezondheidstesten, zoals kwaliteitscriteria en een keurmerk. Overheidsbeleid In maart 2012 heeft minister Schippers in een brief aan de Tweede Kamer haar acties aangekondigd met betrekking tot Gezondheidsrisico s en vroege opsporing. De overheid zet in op eigen verantwoordelijkheid en zelfbeschikking en draagt zorg voor de voorwaarden waaronder dit tot zijn recht kan komen. 7 De term gebruiker hanteren we in dit Visiedocument voor diegenen die gebruik maken van preventieve (zelf) testen of dat overwegen. In geval van minderjarigen of handelingsonbekwamen, kan de gebruiker ook een ouder of verzorger zijn. In de zorgsector wordt vaak gesproken over zorggebruikers als het gaat om gebruikers van diensten en voorzieningen in de zorgsector. Synonieme termen: patient, client, (zorg)consument, zorgvrager. 5

8 Zelfbeschikking staat bij mij voorop. Met deze maatregelen verwacht ik dat mensen nog meer ruimte krijgen om zelf bewust te kiezen voor screening en ervan uit kunnen gaan dat screening die in Nederland wordt aangeboden van goede kwaliteit is. Of het nu gaat om een landelijk bevolkingsonderzoek of om een health check waarvoor mensen zelf het initiatief nemen. Brief minister VWS aan de Tweede Kamer d.d. 1 maart 2012 Kenmerk PG/OGZ Standaarden en checklist Om de vroege opsporing van bijvoorbeeld het gecombineerde risico op hart- en vaatziekten, diabetes en nierschade goed te regelen, hebben de Nierstichting Nederland, Diabetes Fonds en Hartstichting samenwerkend in het programma LekkerLangLeven ( ) en met de huisartsen- bedrijfsartsenorganisaties NHG, LHV en NVAB de NHG-standaard PreventieConsult Cardiometabool Risico en de Risicotest ontwikkeld. Vanuit het PreventieConsult en LekkerLangLeven is vervolgens geparticipeerd in het ontwikkeltraject van de multidisciplinaire richtlijn Preventief Medisch Onderzoek (PMO). Meer informatie hierover staat hieronder. 8 Multidisciplinaire richtlijn en landelijke kwaliteitsnorm De IGZ heeft het initiatief genomen voor de ontwikkeling van een multidisciplinaire richtlijn voor preventief medisch onderzoek via ZonMw. Het CBO en TÜV Rheinland Quality ontwikkelen deze multidisciplinaire richtlijn voor Preventief Medisch Onderzoek. Voor de patiënten- en consumenten organisaties is de richtlijn Preventief Medisch Onderzoek een belangrijke input voor de ontwikkeling van de keuzetool preventief zelfonderzoek. Europese kwaliteitsnormen In samenwerking met de Europese Commissie is op Nederlands initiatief gestart met een traject om te komen tot kwaliteitscriteria voor health checks. Dit traject zal moeten resulteren in een internationale norm. De NEN is in 2012 gestart met een ontwikkelingstraject Agreement on Quality criteria for health checks. Aan het eind van dit document is een checklist opgenomen om gebruikers te helpen bij het maken van een geïnformeerde keuze (informed choices). Maar vooral is het bedoeld om de aanbieders en uitvoerders van de gezondheidstesten om hun diensten verantwoord uit te voeren en de dienstverlening te verbeteren. 9 Deze normen vormen en belangrijke input voor de ontwikkeling van de checklist vanuit het gebruikersperspectief. Wat wil de gebruiker? DE NPCF en consumentenbond hebben in het najaar van 2012 een raadpleging onder consumenten en patiënten gehouden. De uitkomsten van deze raadpleging komen in 2013 beschikbaar. 8 Zie 9 CBO/TÜV en NEN werken op dit punt met elkaar samen. 6

9 Een onderzoek van Jonkers et al (2011) gepubliceerd in het Hartbulletin laat zien dat de drie belangrijkste redenen om aan een gezondheidstest mee te doen zijn dat: men werd ervoor opgeroepen (43%), men was bezorgd over zijn of haar gezondheid (24%), men wilde controleren of zij inderdaad zo gezond waren als zij dachten (21%). Bij veel mensen was de uitslag dat alles in orde was (43%). Bijna alle respondenten (96%) vinden het belangrijk dat de test wordt uitgevoerd door een professionele zorgverlener. 1.4 leeswijzer Deze visienotitie behandelt in hoofdstuk 2 de vraag wat is preventief (zelf) onderzoek? Hoofdstuk 3 gaat in op de voor- en nadelen en op de wet- en regelgeving rond PZO. Hoofdstuk 4 behandelt de thema s ethische aspecten, kosten en baten, kwaliteit en gaat in op specifiek doelgroepen. Hoofdstuk 5 zet een aantal randvoorwaarden op een rij die van belang zijn bij het uitvoeren van PZO. Hoofdstuk 6 gaat tot slot in op de rol die patiënten- en consumentenorganisaties kunnen spelen bij het vervullen van de randvoorwaarden. Bij het Visiedocument hoort een achtergrondstudie literatuuronderzoek preventief zelfonderzoek, uitgevoerd door de VSOP. Dit is opgenomen als bijlage. 7

10 2 WAT IS PREVENTIEF (ZELF)ONDERZOEK? 2.1 Definities In dit project preventief (zelf) onderzoek hanteren we een omschrijving van preventief (zelf) onderzoek en een indeling naar categorieën. De omschrijving en de indeling zijn afkomstig uit het projectvoorstel Preventief (zelf)onderzoek: kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief d.d. februari Er is een grote variëteit in het aanbod van preventief (zelf) onderzoek: aan de ene kant van het spectrum zijn er de online vragenlijsten die gebruikers kunnen invullen waarna er direct een uitslag wordt gegeven. Aan de andere kant van het spectrum zijn er de genetische tests en de total body scans waarbij potentiële gebruikers wordt voorgehouden dat zij volledig beeld zullen krijgen van hun huidige en toekomstige gezondheidstoestand. Preventief zelfonderzoek Preventief ( zelf) onderzoek omvat onderzoeken of testen die, zonder dat er sprake is van een gezondheidsklacht, worden aangeboden c.q. beschikbaar zijn met het oog op een mogelijk toekomstig gezondheidsrisico of een mogelijk wel aanwezig, maar nog niet bekend, gezondheidsprobleem. Bron: projectvoorstel Preventief (zelf)onderzoek: kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief d.d. februari Preventief (zelf) onderzoek is een vorm van screening De Gezondheidsraad geeft in haar advies Screening: tussen hoop en hype een beschrijving van het begrip Screening. Zij maakt daarbij geen onderscheid tussen screening en bevolkingsonderzoek. Screening of bevolkingsonderzoek is het onderzoek naar aandoeningen, voorstadia daarvan en/of risicofactoren bij een of meer personen die geen symptomen hebben en zich niet ziek voelen. Bron: Gezondheidsraad. Screening: tussen hoop en hype. Den Haag: Gezondheidsraad, 2008; publicatienr. 2008/05.ISBN Uitvoerders Mensen kunnen zelf het initiatief nemen en een test kopen en uitvoeren. Dat kan in een drogist, apotheek of via internet. Gezondheidstesten worden ook uitgevoerd door huisartsen, specialisten, maar ook werkgevers, verzekeringsmaatschappijen en patiëntenorganisaties of privé klinieken en commerciële bedrijven en sportscholen kunnen gezondheidstesten aanbieden. 8

11 2.2 Categorieën preventief (zelf) onderzoek Preventief (zelf) onderzoek omvat een hele brede range van vragenlijsten tot aan bevolkingsonderzoek en gezondheidsscans. Er is een grote variëteit in het aanbod van preventief (zelf) onderzoek: aan de ene kant van het spectrum zijn er de online vragenlijsten die gebruikers kunnen invullen waarna er direct een uitslag wordt gegeven. Aan de andere kant van het spectrum zijn er de genetische tests en de total body scans waarbij potentiële gebruikers wordt voorgehouden dat zij volledig beeld zullen krijgen van hun huidige en toekomstige gezondheidstoestand. We hanteren de volgende indeling: 1 Preventief (zelf)onderzoek in de thuissituatie. Mensen kopen op eigen initiatief testen en/ of doen en test op internet en zien de uitkomsten ook zelf thuis. Aan de test is geen zorgverlener of dienstverlening verbonden. a. Zelftests op lichaamsmateriaal: Een medische zelftest dient om bepaalde ziektes of aandoeningen zelf thuis aan te tonen. De testen kunnen worden uitgevoerd op verschillende lichaamsstoffen zoals urine, bloed en speeksel. Zelftests zijn verkrijgbaar bij apotheek, drogist of online. 10 b. Online Vragenlijsten: Op internet zijn tests in te vullen over leefstijl en gezondheidsrisico s. Aan de hand van een vragenlijst kunnen mensen een eerste indruk krijgen of verder onderzoek nodig is. 2 Preventief (zelf)onderzoek op locatie verbonden aan een dienstverlening. a. Gezondheidschecks en screening binnen het regulier zorgaanbod: Een samenhangend geheel van vragen en metingen van risicofactoren voor bv chronische aandoeningen. Op basis hiervan kan een (zorg) aanbieder het vervolgtraject bespreken. In deze categorie vallen het bevolkingsonderzoek, screeningsprogramma s van de overheid, en preventieve onderzoeken uitgevoerd door zorgverleners. Aanbieders zijn bijvoorbeeld de GGD, huisarts, bedrijfsarts, en het consultatiebureau. b. Gezondheidschecks buiten het reguliere zorgaanbod: Dit betreft het aanbod van gezondheidschecks door verzekeraars in hun aanvullende pakketten en van commerciële partijen zoals sportscholen. bijv. op lichaamsmateriaal, of m.b.v. scan apparatuur (total body scan). 11 c. Genetisch (zelf) onderzoek: Hieronder valt dragerschapsscreening, het bepalen van het risico op het krijgen van een multifactoriële aandoening of het vaststellen van een genetische aandoening. 10 Tot de bekendste zelftests op lichaamsmateriaal behoren de zwangerschapstest, ovulatietest, diabetestest, cholesteroltest, allergiezelftest, chlamydiatest, coeliakietest, menopauzetest. Deze tests zijn te koop in de winkel en/ of op internet. Mensen zien thuis of ze een verhoogd risico hebben of de aandoening hebben. Meestal wordt getest op 1 aspect. 11 Dit kan onafhankelijk zijn van wie de test aanbiedt: ook reguliere zorgaanbieders bieden gezondheidschecks aan buiten het reguliere zorgaanbod. 9

12 3 HUIDIGE STAND VAN ZAKEN 3.1 Voor- en nadelen Het testen in een vroegtijdig stadium kan voordelen en nadelen hebben. De voordelen hebben te maken met het proces van het doen van de test, de uitslag, met de positie van de gebruiker, en de mogelijk daaruit voortkomende gezondheidswinst. De Gezondheidsraad heeft bepaalde zelftests eerder als een aanwinst bestempeld. Preventief onderzoek, gezondheidstesten en zelftests kunnen bepaalde condities of risicofactoren ontdekken in een dusdanig tijdig stadium waarin het nog mogelijk is te voorkomen dat de ziekte zich openbaart of op een tijdstip waarop tijdige behandeling erger voorkomt. Ook is het mogelijk dat mensen zich bewust worden van hun gezondheidsrisico s zodat zij hun leefstijl kunnen aanpassen. Preventief (zelf)onderzoek kan dus leiden tot gezondheidswinst. Preventief (zelf)onderzoek kan ook risico s met zich meebrengen, zowel op fysiek vlak wanneer het onderzoek op zichzelf risicovol is als ook op psychisch vlak 12. Daarnaast is er risico op onnodige medicalisering en bijvoorbeeld uitsluiting bij verzekeringen en/of toekomstig werk. PZO kan ook het risico in zich dragen dat er onnodige medische handelingen en procedures in gang worden gezet en leiden tot ongewenste kostenopdrijving als gevolg van vals positieve resultaten, overdiagnose en overbehandeling of valse geruststelling in geval van vals negatieve resultaten. Ook kunnen sommige testen risico s in zichzelf bevatten zoals invasieve testen of testen met radiatie. De balans tussen voor- en nadelen is vaak delicaat Algemeen Onder gebruikers is er sprake van een toenemende vraag naar mogelijkheden voor gezondheidsmanagement en preventie. Kwalitatief goed PZO kan aan deze vraag beantwoorden. PZO kan leiden tot vroege diagnosestelling en kan daarmee gezondheidswinst opleveren voor de deelnemer. Ook neemt de gebruiker zelf het initiatief hetgeen leidt tot groter gevoel van autonomie en zelfbeschikking. Als de consument/patiënt bereid is zijn of haar levensstijl aan te passen om zijn of haar gezondheid beter onder controle te krijgen, biedt PZO kansen voor gezondheidsmanagement. Screening kan ervoor zorgen dat gebruikers zich meer bewust worden van de gezondheidsrisico s die zij kunnen lopen en kan de bereidheid tot het aannemen van een gezonde levensstijl vergroten. 12 Omschrijving in richtlijn PMO: Naast de risico s van de uitvoering zelf betreft dit onder meer ook: verminderde kwaliteit van leven of afname van welbevinden door de eerdere wetenschap van een ongunstige diagnose, mogelijke vroegontdekkingen zonder gezondheidswinst, eerdere en over een langere periode bijwerkingen van behandeling, mogelijke overbehandeling, de gevolgen van foutpositieve uitkomsten (onterecht onderzoek, behandeling, psychische belasting etc.), mogelijk onterechte geruststelling door fout negatieve uitkomsten, onbedoelde detectie van andere ziektes. 10

13 Tegenover die potentiële voordelen staan ook enkele knelpunten of bedreigingen. Zo is er veel discussie over de vraag of het wel mogelijk is voor consumenten om een geïnformeerde keuze te maken over het afnemen van zelftests. Critici wijzen in dit kader op tekortschietende voorlichting, vooral daar waar het gaat over de (potentiële) nadelen van het deelnemen aan een test. Eenzijdige voorlichting waarin vooral de voordelen van tests aandacht krijgen kan de mogelijkheden van de consument om een weloverwogen beslissing te nemen ondergraven. In genetische tests wordt soms een groot aantal verschillende aandoeningen meegenomen, waardoor het nagenoeg onmogelijk wordt de afnemer adequaat te informeren, zowel vooraf als achteraf. Sommige commerciële organisaties bieden genetisch onderzoek aan zonder dat daarbij sprake is van counseling of begeleiding of nazorg door een gekwalificeerd arts. Ook zijn er organisaties die verzuimen om de gebruiker adequaat te wijzen op de kwaliteit van de voorspellende waarde en op de vervolgacties die nodig zijn wanneer de uitkomst ongunstig is. Doordat het aanbod van preventief (zelf)onderzoek snel toeneemt, wordt het voor een consument steeds moeilijker vast te stellen of een test wordt aangeboden vanuit andere motieven dan zijn of haar gezondheidsbelang, zoals commerciële motieven. In bepaalde gevallen kan het ondergaan van een onderzoek fysieke (bijv. in geval van een preventieve CT scan) of emotionele (bijv. in geval van screening voor een onbehandelbare aandoening) schade veroorzaken. Huisartsen moeten hun weg nog vinden in het omgaan met een patiënt die de praktijk binnen loopt met een uitslag van een PZO in de hand. Mede door de natuurlijke landsgrenzen die er zijn aan de mogelijkheden van de Nederlandse overheid om het aanbod van PZO te reguleren, wordt er door belangrijke adviesorganen zoals de Raad voor Volksgezondheid en Zorg en de Gezondheidsraad eerder aangestuurd op verdere zelfregulering dan op uitbreiding van de wetgeving door de Nederlandse overheid Vroegdiagnostiek Een specifieke kans lijkt te liggen in de vroegdiagnostiek, en daarmee samenhangende gezondheidswinst en de kansen op gezondheidsmanagement. Daarentegen kunnen privacy aspecten een bedreiging vormen. Laagdrempeligheid van zelftests kan bijdragen aan vroegdiagnostiek bij mensen die zonder de zelftest niet naar de huisarts zouden zijn gegaan. 11

14 3.1.3 Beschouwing Tegenover elke kans is altijd wel een bedreiging te formuleren, die beiden gaan vaak samen. De kwaliteit van leven staat centraal en een beperking kan ook een verrijking van het leven zijn. 80% van de mannen sterft met prostaatkanker, maar niet aan prostaatkanker, en als dit tijdens het leven niet is ontdekt, is hen een belastende behandeling bespaard gebleven. Uiteindelijk tellen niet slechts de rationele argumenten maar ook de emotionele. 3.2 Wetgeving In Nederland is er, net als in andere landen, discussie over de regulering van preventief (zelf)onderzoek. Een constatering is dat er - om te beginnen - sprake is van een beperkte regulering, zowel in Nederland als over de landsgrenzen. Het aanbod van preventief (zelf) onderzoek is in Nederland en op Europees niveau in beperkte mate gereguleerd. Verschillende onderdelen van in Nederland geldende wet- en regelgeving zijn van toepassing op het aanbod van preventief (zelf) onderzoek. Zo geeft het Besluit in-vitro-diagnostica randvoorwaarden weer voor het aanbieden van tests voor zeer ernstige aandoeningen, en draagt de Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO) bij aan het voorkomen van onzorgvuldige screening. 13 Een tweede constatering is dat regulering maar beperkt effectief is. Bestaande wetgeving in Nederland en op Europees niveau heeft maar beperkt grip op het aanbod van preventief (zelf)onderzoek. Voor het aanbod geldt de wetgeving in het land waar de aanbieder gevestigd is. Verschillen tussen landen zorgen er bijvoorbeeld voor dat de total body scan niet in Nederland mag worden uitgevoerd, maar wel net over de landsgrenzen in Duitsland. Ook is het in Nederland verboden om zelftests voor Prostaat Specifiek Antigeen (PSA) aan te bieden 14. Deze zelftests kunnen via websites van Nederlandse aanbieders van zelftests in Zwitserland worden besteld. In het Besluit in-vitro-diagnostica zijn aanvullende regels opgenomen over de voorlichting bij het gebruik van hoog risico diagnostica, ten einde de potentiële gebruiker begeleiding te bieden bij het maken van een keuze. De oplossing lijkt meer te zitten in het scheppen van randvoorwaarden voor gepast gebruik, zorgen voor adequate publieksvoorlichting dan in het opstellen van aanvullende regelgeving. Keurmerk voor zelftests Zelftests die in Nederland verkocht mogen worden, dienen te zijn voorzien van een CE-teken. Zelftests worden bij de beoordeling voor het CE-kenmerk ingedeeld in verschillende klassen. Dit is vastgelegd in Europese wetgeving (lijst 2A, 2B of 3 geeft aan welke eisen een test dient te voldoen). Hoe hoger ingedeeld, des te zwaarder zijn de eisen gesteld aan de test, bijsluiter en verpakking. 13 Bijlage 1 bij dit Visiedocument bevat een literatuurstudie naar preventief (zelf)onderzoek. In hoofdstuk 5 van deze literauurstudie wordt de bestaande regelgeving geschetst. 14 Een verhoogde PSA waarde kan wijzen op prostaatkanker. 12

15 4 THEMA S PREVENTIEF (ZELF) ONDERZOEK De patiënten- en consumentenorganisaties streven naar het benutten van de kansen van verantwoord preventief (zelf)onderzoek, waarbij er optimale aansluiting is op de verwachtingen en behoeften van de consument en patiënt. Dit hoofdstuk behandelt een aantal aspecten die specifiek aandacht verdienen als het gaat om de benutting van die kansen. In dit hoofdstuk belichten wij een aantal aspecten die onderling ook met elkaar samenhangen. Juridische, economische en ethische aspecten zijn met elkaar verweven. 4.1 Ethische aspecten PZO biedt mensen keuzes aan. Het draagt bij aan het bewust omgaan met de eigen gezondheid. Mensen worden zich bewust van de gezondheidsrisico s die zij lopen, waardoor zij wellicht gezonder gaan leven. Daarnaast biedt PZO het de mogelijkheid om in de privésfeer te beschikken over gezondheidsinformatie. Men kan vervolgens zelf bepalen met wie de informatie wordt gedeeld. Op deze manier wordt een aandoening misschien eerder opgespoord en kunnen er preventieve en/of vroegtijdige maatregelen worden genomen. Er kleven ook gevaren aan PZO. Momenteel is er geen standaard die garandeert dat het aanbod zinvol en veilig is. Veelal ontbreekt evenwichtige informatie over nut en noodzaak. Indien een test van slechte kwaliteit is, kan het aantal fout-positieve of fout-negatieve bevindingen onaanvaardbaar hoog zijn. Gebruikers worden nog onvoldoende beschermd tegen misbruik van hun (voorspellende) medische gegevens. Daardoor kunnen zij problemen krijgen bij het afsluiten van bijvoorbeeld arbeidsongeschiktheidsverzekeringen en levensverzekeringen. De opvatting dat men zelf (mede)verantwoordelijk is voor de eigen gezondheid is algemeen geaccepteerd. PZO past binnen deze algemeen geaccepteerde opvatting. Hiervoor is het echter wel noodzakelijk dat gebruikers wegwijs worden gemaakt in de wereld van de zelftest. Bovendien moeten er handvatten worden aangereikt om nut, noodzaak en kwaliteit van testen te beoordelen. Natuurlijk zijn we verantwoordelijk voor onze eigen levensstijl en gezondheid. En het stimuleren van die verantwoordelijkheid is in alle opzichten belangrijk. Voorkomen is beter dan genezen. Maar daarmee is niet alles gezegd. Zorg en aandacht blijven ook een publiek belang. Het is daarom noodzakelijk dat deze publieke belangen zo goed mogelijk worden gewaarborgd. De overheid moet opereren in het spanningsveld tussen vrijheid en bescherming. Hierbij heeft zelfregulering de voorkeur boven regulering. 13

16 4.2 Kosten en baten In deze paragraaf belichten wij de kosten en baten vanuit het individuele perspectief en vanuit overheidssperspectief. Dit met het oog op het toenemend commerciële aanbod en de politieke wens tot meer zelfmanagement van gebruikers en een vrijere marktwerking. Individuele kosten: De kosten die voor eigen rekening komen zijn de kosten die niet vergoed worden in het basispakket, dus inclusief de eigen bijdragen / eigen risico. Individuele baten: vroege opsporing van een aandoening, wegnemen van angst en onzekerheid, voorkoming van leed en het bieden van handelingsperspectief. Maatschappelijke kosten: de tests die in ons stelsel vergoed worden zoals bevolkingsonderzoek. Onder maatschappelijke kosten verstaan we ook het gebruik van zorg die volgt nadat een test is uitgevoerd. Maatschappelijke baten: vroege opsporing van een aandoening waardoor duurdere en zwaardere behandelingen en dus maatschappelijke kosten kunnen verminderen, dan wel worden voorkomen. Basispakket Preventie is te onderscheiden in universele, selectieve, geïndiceerde en zorg gerelateerde preventie. Universele preventie en selectieve preventie behoren niet tot het basispakket. Het CVZ rekent het preventieconsult tot het basispakket als het een individuele aanvraag betreft. 15. Preventief zelfonderzoek is grotendeels selectieve preventie is voor eigen rekening. Marktwerking Op de markt van screening en gezondheidstests is sprake van een toenemend commercieel aanbod. Voor de individuele gebruiker is niet transparant wat tot het publiek domein en wat tot het commerciële domein behoort. De grenzen vervagen. Ook verzekeraars en zorginstellingen treden soms op als commerciële aanbieders. Gepast gebruik en effectiviteit Gebruik van preventieve testen kan leiden tot meer gebruik van zorg. Zodra iemand een test heeft gedaan en de uitkomst met de huisarts wil bespreken (een soort second opinion) waarna een nieuwe test, een behandeling, een doorverwijzing of medicatie kan volgen. Gebruikers van een test zullen zich hiervan bewust zijn indien zij hierover goed worden geïnformeerd door bijvoorbeeld huisarts. Ook bij de keuze om wel of niet een test te doen zal de afweging van gepast gebruik een rol kunnen spelen. Van een aantal testen is niet bekend hoe betrouwbaar ze zijn. Wanneer een test niet bewezen effectief is, is het kort door de bocht zonde geld. 15 Uit CVZ standpunt 2011: De variant waarbij de patiënt zelf het initiatief neemt om naar de huisarts te gaan met een vraag over zijn mogelijke risico is in principe wel aan te merken als te verzekeren zorg, ook als de score op de vragenlijst van het PreventieConsult aanleiding tot die zorgvraag is. 14

17 Conclusie: Op individueel niveau is het gebruik maken van een preventieve test een persoonlijke afweging in kader van eigen regie en zelfmanagement. De kosten en baten van het preventief onderzoek moeten inzichtelijk zijn voor de gebruiker. De gebruiker dient zich bewust te zijn van de maatschappelijke kosten. Over de maatschappelijke baten van screening is nog weinig bekend. Voorbeeld van informatie over kosten bevolkingsonderzoek De kosten van het bevolkingsonderzoek naar borstkanker 1. Wat kost het maken van borstfoto s? De borstfoto s die u elke 2 jaar via het bevolkingsonderzoek kunt laten maken, zijn gratis. De overheid vindt het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Alleen als u ergens anders borstfoto's laat maken, bijvoorbeeld in het ziekenhuis, kan het zijn dat u een deel van de kosten zelf moet betalen. Dit is afhankelijk van uw ziektekostenverzekering. 2. Wat kost het vervolgonderzoek? Hebt u borstfoto s laten maken en krijgt u het advies om vervolgonderzoek te laten doen? Dit vervolgonderzoek is geen bevolkingsonderzoek. Daarom is het niet gratis. Het vervolgonderzoek wordt door uw zorgverzekeraar betaald. Als u een eigen risico heeft, kan het zijn dat u een deel van de kosten zelf bet 3. Wat kost het bevolkingsonderzoek borstkanker? 3. Wat kost het bevolkingsonderzoek borstkanker? De totale kosten om het bevolkingsonderzoek borstkanker uit te laten voeren, was in 2008 circa 49 miljoen euro. Door de sterke toename van het aantal onderzoeken tussen 1990 en 2006 zijn deze kosten gestegen. Vanaf de jaren worden ook vrouwen van jaar uitgenodigd voor het bevolkingsonderzoek. De gemiddelde kosten per onderzoek zijn sinds 2000 gestegen tot 55 euro. De kosteneffectiviteit wordt geschat op ongeveer euro per gewonnen levensjaar. Bron: / bevolkingsonderzoek/ kosten 4.3 Kwaliteit In plaats van regulering via wet- en regelgeving zal kwaliteitsbewaking meer effect sorteren. Kwaliteitsbewaking vergt instrumenten zoals normen, richtlijnen en kwaliteitskeurmerken. Accreditatie Kwaliteitscriteria kunnen worden opgesteld voor technische aspecten, inhoudelijke zorgverlening, bejegening etc. ook is het denkbaar op kwaliteitscriteria te ontwikkelen voor de aanbieder van de test. Een mogelijke vorm om de kwaliteitscriteria voor de aanbieders te toetsen is accreditatie. Keurmerk Er is sprake van een grensoverschrijdende markt. Er wordt veel in het buitenland aangeboden en aangeschaft. Er is zowel in Nederland als ook in het buitenland geen sprake van een kwaliteitsgarantie. Een CE keurmerk voor alle tests op de EU markt is een optie, maar een dergelijk keurmerk zegt nog niks over de toegevoegde waarde van het product. 15

18 Kwaliteitsnormen In samenwerking met de Europese Commissie is op Nederlands initiatief gestart met een traject om te komen tot kwaliteitscriteria voor health checks. Dit traject zal moeten resulteren in een internationale norm. DE NEN is in 2012 gestart met een ontwikkelingstraject Agreement on Quality criteria for health checks. Dit document is bedoeld om gebruikers te helpen bij het maken van een geïnformeerde keuze (informed choices). Maar vooral is het bedoeld om de aanbieders en uitvoerders van de gezondheidstesten om hun diensten verantwoord uit te voeren en de dienstverlening te verbeteren. Naast deze normen zouden ook normen kunnen worden opgesteld voor diagnostiek en het advies dat erbij wordt gegeven. Multidisciplinaire richtlijn In maart 2013 zal de multidisciplinaire richtlijn Preventief Medisch Onderzoek verschijnen. Deze PMO-richtlijn biedt richtlijnen voor artsen en instellingen die een preventief medisch onderzoek aan patiënten aanbieden. In deze richtlijn komen de aspecten aan de orde die rechtstreeks betrekking hebben op de effectiviteit en kwaliteitsborging van de geleverde dienst inclusief de omgang met de cliënt. De in de richtlijn opgenomen informatie kan tevens worden gebruikt om de gebruiker te informeren. Aanbieders van PMO kunnen de kwaliteitscriteria gebruiken om de kwaliteit van hun diensten te borgen en deze transparant te maken voor cliënten en controlerende instanties. Criteria voor verantwoorde screening Om screeningen te kunnen beoordelen, zijn internationale criteria ontwikkeld. Een screening moet onder andere nut hebben voor de deelnemers, vrijwillig zijn en wetenschappelijk verantwoord. Om vast te kunnen stellen of een screening verantwoord is, zijn door Wilson en Jungner in 1968 internationale criteria opgesteld. 16 De criteria van Wilson en Jungner zijn met name relevant voor overheden die overwegen om een screening landelijk als grootschalig bevolkingsonderzoek aan te bieden. Hetzelfde geldt voor de WHO-criteria. Daarmee zijn ze niet allemaal van toepassing op andere screeningen. De eis dat het een belangrijk gezondheidszorgprobleem moet zijn, hangt bijvoorbeeld samen met financiering uit de publieke (of collectieve) middelen. Als deelnemers zelf hun eigen screening betalen, is dat minder belangrijk. Voor zowel grootschalige bevolkingsonderzoek als voor andere screeningen geldt: een screening is verantwoord als de voordelen voor de deelnemers opwegen tegen de nadelen. Kwaliteitscriteria vanuit het gebruikersperspectief Voor de gebruikers die overwegen actief zelf een test te doen of die van hun arts een preventief onderzoek krijgen aangeboden moeten de verschillende relevante kwaliteitsaspecten inzichtelijk zijn zoals de mogelijke gevaren van de screening en de waarde van een uitkomst van het onderzoek

19 Om een weloverwogen keuze te kunnen maken is het van belang om kwaliteitscriteria te ontwikkelen. Ook de afspraken tussen de aanbieder en zorgverleners zou een kwaliteitscriterium kunnen zijn. Vanuit het perspectief van de gebruiker moet de beoordeling van de test moet onafhankelijk en objectief zijn, de instructies dienen helder te zijn. De informatie in de bijsluiter moet correct en begrijpelijk zijn. Daarnaast is het van belang te weten of de test is getest door onervaren gebruikers voordat deze op de markt kwam. 4.4 Specifieke doelgroepen/ aandoeningen Bij preventief ( zelf) onderzoek is aandacht voor specifiek doelgroepen op zijn plaats. Met name als het gaat op genetische aandoeningen waarvan bekend is dat zij bij bepaalde doelgroepen voorkomen. Specifieke aandoeningen zijn bijvoorbeeld * Volendamse ziekte (PCH-2) * Sikkelcelziekte *Culturele verschillen Wat betreft het gebruik maken van preventieve (zelf) tests is het ook goed aandacht te vestigen op culturele verschillen. Zo is het in andere Europese landen en culturen meer gebruikelijk om dergelijke test te kopen of aan te vragen. Nederland hier wat terughoudender is. Dit is vergelijkbaar met het gebruik van medicijnen in andere Europese landen. *Laaggeletterdheid Bij de informatievoorziening aan gebruikers is specifiek aandacht nodig voor mensen met laaggeletterdheid zodat ook voor hen de informatie begrijpelijk is. *Kinderen Al het gaat om preventief ( zelf) onderzoek bij kinderen zijn er een aantal aandachtspunten en waarborgen te formuleren; Waarborging van goede leeftijdsgebonden begeleiding bij zelftests die (gemakkelijk) ook door kinderen uit te voeren zijn Waarborging dat zelftests, die niet voor kinderen bedoeld, zijn ook niet door hen gedaan kunnen worden/aangeschaft kunnen worden Aandacht voor ID-verplichting voor jongeren bij het aanschaffen van zelftests voor leeftijdscheck Aandacht voor impact op een kind van een preventieve (zelf)tests vanuit het kinderperspectief Aandacht voor de ouders voor de begeleiding van hun kind bij preventieve (zelf)tests Aandacht bij preventieve test aangaande genetische aandoening wat de implicatie is voor eventuele kinderen/begeleiding van kinderen/voor het krijgen van kinderen Algemeen aandacht voor verplichting van goede begrijpelijk voorlichting en informatie bij elke preventieve (zelf)tests 17

20 5 RANDVOORWAARDEN 1 Eisen die gesteld worden aan de Informatievoorziening; Volledige en betrouwbare informatie. Objectieve informatie, waarbij de afzender (aanbieder PZO) bekend is. Informatievoorziening over handelingsperspectieven Begrijpelijke informatievoorziening: De geboden informatie moet voor een leek te begrijpen zijn en ook met de omgeving (familie, vrienden) kunnen worden gedeeld om meer begrip te kweken. De informatie over de test en mogelijke bijwerkingen of bijeffecten moet zowel technisch als psychologische informatie bevatten. Dit is een taak van de producent. Informatie moet gaan over zowel over feiten als de ethische aspecten. Deze informatie moet vanuit het perspectief van de patiënt/ consument worden beschreven. Informatie moet ook gaan over het effect op je leven. Informatie over wat de test precies doet en welke uitkomsten je kan verwachten en wat de uitkomsten betekenen; wat kan je ermee? Het is van belang dat de gebruiker zich bewust is van de individuele en maatschappelijke kosten enerzijds en de baten van een screening anderzijds. 2 Communicatie en begeleiding Er dient de mogelijkheid tot begeleiding te zijn zowel vooraf als bij interpretatie en follow-up van de testresultaten. Er dient een goede risicocommunicatie te zijn. In het document De GezondheidsCheck en Risicocommunicatie van lekker lang leven wordt dit goed toegelicht Privacy Privacyaspecten moeten inzichtelijk, transparant zijn en goed bewaakt worden. Privacy moet gewaarborgd zijn 17 Het is een rapport over risicocommunicatie en een gezondheidscheck. Daarin staat o.a. wat effectieve risicocommunicatie is: 18

21 6 DE ROL VAN PATIËNTEN- EN CONSUMENTENORGANISATIES Patiënten- en consumentenorganisaties hebben een directe rol te vervullen in het scheppen van de randvoorwaarden. Wat kunnen patiënten- en consumentenorganisaties doen? 1 Visie ontwikkelen en standpunten formuleren Patiëntenorganisaties kunnen een duidelijke visie ontwikkelen en standpunten formuleren: voorbeeld van een visie: PZO moet voor iedereen toegankelijk zijn en hoort thuis in het basispakket. De Hartstichting 18 heeft een duidelijke visie geformuleerd n.a.v. de groeiende vraag naar checks en tests. Het Diabetes Fonds, de Nierstichting Nederland en de Hartstichting hebben meegewerkt aan de ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijn Preventief Medisch Onderzoek. 2 Zorgen voor betrouwbare informatievoorziening Patiëntenorganisaties kunnen gebruik maken van het vertrouwen dat er in hen gesteld wordt door gebruikers en patiënten en hen van onafhankelijke informatie over tests voorzien. 3 Kwaliteit bewaken Patiënten- en consumentenorganisaties moeten opkomen voor kwaliteit: kwalitatief goed aanbod van PZO. De organisaties kunnen betrokken beroepsgroepen stimuleren om kwalitatief goede tests vanuit gebruikersperspectief te accepteren en te integreren in de zorg. Patiënten- en consumentenorganisaties kunnen een onafhankelijk oordeel vellen. Daar ligt een rol voor NPCF of Consumentenbond. Een keurmerk kan worden gemaakt à la ZegelGezond. Een bijsluiter maken voor producenten waarin wordt verwezen naar de kwaliteitscriteria van patiënten- en consumentenorganisaties. Een checklist opstellen waarmee gebruikers kunnen nagaan of zij de voor hen relevante aspecten hebben kunnen meewegen. 4 Awareness bij gebruikers verhogen: Ervaringen van gebruikers verzamelen. Bevorderen van objectieve en adequate keuze-informatie en beslissingsprocessen. Ondersteunen bij het maken van een weloverwogen keuze: Zet Gebruikers aan het denken over wat ze precies willen weten en wat ze testen. En wat de consequenties zijn. Laat ze nadenken over de opvolging van de uitkomsten: het natraject. Publiekscampagne. 18 Hartstichting, Diabetesfonds en Nierstichting zijn geen patiëntenorganisaties. 19

22 Het project Preventief (zelf) onderzoek is tot stand gekomen met steun van CIBG van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, unit fonds PGO. 20

23 BIJLAGEN I Literatuur E.I. Schippers, Gezondheidsrisico s en vroege opsporing. Brief aan de Tweede Kamer d.d. 1 maart 2012 Kenmerk PG/OGZ Kaderbrief screening, (VWS juli 2008) Hartstichting: nieuwsoverzicht/ gezondheidstests. J.K.M. Gevers, C.R.L. Boot, Screening en de rol van de overheid achtergrondstudies. Uitg. Den Haag Raad voor de Volksgezondheid en Zorg 2008 J.T.M. Derksen, P.C. Staal, G. Ligtenberg, Medische tests (beoordeling stand van de wetenschap en praktijk. Uitg. Diemen College voor zorgverzekeringen 2011L. Asveld, M. Besters (red.), Medische technologie: ook geschikt voor thuisgebruik. Uitg. Den Haag Rathenau Instituut 2009 L. Bonneux, Het preventieconsult de health check van het Nederlands Huisartsen Genootschap. In: Ned. Tijdschr. Geneesk. jrg. 155: A3428 (2011) M. Diaz, E. Meddens-de Feijter, SOA-zelftests; handig thuis of verder van huis. Uitg. Amsterdam Soa Aids Nederland 2011 M.M.J. Nielen, V. van der Meer, W.J.J. Assendelft, F.G. Schellevis, Eerste ervaringen met het Preventief (zelf)onderzoek: kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief. Een samenwerkingsproject van NPCF, CB, NPV, NCV, VSOP. PreventieConsult Cardiometabool risico. In: Huisarts & Wetenschap jrg. 54 nr. 8 pag (2011) R.E. van Hellemondt, W. de Ruijter, M.H. Breuning, A.C. Hendriks, Komt een geteste patiënt bij de dokter Gezondheidsrisicotests mogen huisarts niet in problemen brengen. In: Medisch Contact jrg. 66 nr. 4 pag (2011) Screening en de rol van de Overheid, RVZ, 2008 Screening: tussen hoop en hype. Gezondheidsraad. Den Haag, 2008 Zelftests op lichaamsmateriaal, Jaarbericht bevolkingsonderzoek 2007, gezondheidsraad Den Haag, Wilson J.M.G, Jungner, G. Principles and practice of screening for disease,

Visiedocument preventief (zelf)onderzoek. Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief

Visiedocument preventief (zelf)onderzoek. Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief Visiedocument preventief (zelf)onderzoek Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief 2013 Een samenwerking van: Patiëntenfederatie NPCF Consumentenbond (CB) Vereniging Samenwerkende Ouder- en patiëntenorganisaties

Nadere informatie

Visiedocument preventief (zelf)onderzoek. Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief

Visiedocument preventief (zelf)onderzoek. Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief Visiedocument preventief (zelf)onderzoek Kwaliteit vanuit het gebruikersperspectief 2015, herziene versie Een samenwerking van: Patiëntenfederatie NPCF Consumentenbond (CB) Vereniging Samenwerkende Ouder-

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 27 juni 2016 Betreft nader standpunt health checks

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 27 juni 2016 Betreft nader standpunt health checks > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag www.rijksoverheid.nl Bijlage(n)

Nadere informatie

Preventief Medisch Onderzoek

Preventief Medisch Onderzoek Preventief Medisch Onderzoek De artsenfederatie KNMG vertegenwoordigt ruim 60.000 artsen en studenten geneeskunde. Van de KNMG maken deel uit de Koepel Artsen Maatschappij en Gezondheid (KAMG), Landelijke

Nadere informatie

Preventief Medisch Onderzoek. Wel of geen gezondheidscheck? Deze brochure helpt u om te kiezen

Preventief Medisch Onderzoek. Wel of geen gezondheidscheck? Deze brochure helpt u om te kiezen De artsenfederatie KNMG vertegenwoordigt ruim 60.000 artsen en studenten geneeskunde. Van de KNMG maken deel uit de Koepel Artsen Maatschappij en Gezondheid (KAMG), Landelijke vereniging van Artsen in

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 Aanhangsel van de Handelingen Vragen gesteld door de leden der Kamer, met de daarop door de regering gegeven antwoorden 1674 Vragen van de leden

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 24 maart 2015 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 24 maart 2015 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP DEN HAAG T 070 340 79 11 F 070 340 78

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 27 maart 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 27 maart 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Dragerschap en erfelijke belasting

Dragerschap en erfelijke belasting Dragerschap en erfelijke belasting VSOP 17 mei 2010 Martina Cornel Hoogleraar Community Genetics & Public Health Genomics Quality of Care EMGO Institute for Health and Care Research Nieuwe technologische

Nadere informatie

Naar al deze ontwikkelingen kun je op verschillende manieren kijken en wel vanuit het perspectief van:

Naar al deze ontwikkelingen kun je op verschillende manieren kijken en wel vanuit het perspectief van: > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP Den Haag www.rijksoverheid.nl Bijlage(n)

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 25 mei 2012 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 25 mei 2012 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 32 793 Preventief gezondheidsbeleid Nr. 199 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

17. Preventief zelfonderzoek

17. Preventief zelfonderzoek 17. Preventief zelfonderzoek nleving ch ls Meer lezen - Op internet kwam ik een total body scan tegen, waarmee je in één dag je hele lichaam kunt laten doorlichten. Aan de ene kant lijkt het me wel zinvol

Nadere informatie

Achtergrondinformatie bij het RVZ-advies: Screening en de rol van de overheid

Achtergrondinformatie bij het RVZ-advies: Screening en de rol van de overheid Achtergrondinformatie bij het RVZ-advies: Screening en de rol van de overheid Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag Postbus 19404 2500 CK Den Haag Tel 070 340 50 60 Fax 070 340 75 75 E-mail mail@rvz.net URL

Nadere informatie

Samenvatting. Gevolgen van health checks voor het individu

Samenvatting. Gevolgen van health checks voor het individu Samenvatting In dit advies brengt de Commissie Bevolkingsonderzoek van de Gezondheidsraad het nut en de risico s van health checks in beeld en adviseert zij over de beschermende rol van de overheid daarbij.

Nadere informatie

Total Body Scan Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden. René Sprangers Cardioloog

Total Body Scan Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden. René Sprangers Cardioloog Total Body Scan Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden René Sprangers Cardioloog Openbaarmaking belangen R. Sprangers Zelfstandig gevestigde medisch specialist o.a. werkzaam voor Prescan in Medisch

Nadere informatie

Health Checks Rubriekhouder: Mw. Dr. E. Asscher, Erasmus MC Rotterdam (2016)

Health Checks Rubriekhouder: Mw. Dr. E. Asscher, Erasmus MC Rotterdam (2016) Health Checks Rubriekhouder: Mw. Dr. E. Asscher, Erasmus MC Rotterdam (2016) Inleiding De mogelijkheden om je preventief te laten onderzoeken nemen toe. Behalve voordelen zoals het tijdig opsporen van

Nadere informatie

Maat houden met medisch handelen. Nr. 2017/06. Samenvatting

Maat houden met medisch handelen. Nr. 2017/06. Samenvatting Maat houden met medisch handelen Nr. 2017/06 Samenvatting Maat houden met medisch handelen pagina 2 van 6 Met de voortgaande ontwikkeling van de geneeskunde breidt het aantal mogelijkheden voor diagnose

Nadere informatie

NIVEL Panels. Gezondheidszorgonderzoek. vanuit het perspectief van. de Nederlander. Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg

NIVEL Panels. Gezondheidszorgonderzoek. vanuit het perspectief van. de Nederlander. Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg NIVEL Panels Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg Gezondheidszorgonderzoek vanuit het perspectief van de Nederlander nivel panels Het Nivel onderzoekt met behulp van een aantal panels

Nadere informatie

Centrum voor Bevolkingsonderzoek Principes van screening

Centrum voor Bevolkingsonderzoek Principes van screening Centrum voor Bevolkingsonderzoek Principes van screening Arjan Lock, 25 september 2009 Inhoud presentatie 1. wat onder screening wordt verstaan 2. de eisen waaraan een screening moet voldoen 3. het besluitvormingstraject

Nadere informatie

WBO: onderzoek naar online leefstijladvies om het risico op dementie te verlagen. Nr. 2018, Den Haag 12 juni Samenvatting

WBO: onderzoek naar online leefstijladvies om het risico op dementie te verlagen. Nr. 2018, Den Haag 12 juni Samenvatting WBO: onderzoek naar online leefstijladvies om het risico op dementie te verlagen Nr. 2018, Den Haag 12 juni 2018 WBO: onderzoek naar online leefstijladvies om het risico op dementie te verlagen pagina

Nadere informatie

Samenvatting. Wat is de waarde van zelftests?

Samenvatting. Wat is de waarde van zelftests? Samenvatting Wat is de waarde van zelftests? De markt voor zogenoemde zelftests is volop in beweging. Er komen steeds meer producten en diensten waarmee mensen zelf bloed, urine, ontlasting of speeksel

Nadere informatie

Samenvatting. Nieuwe vormen van screening roepen nieuwe vragen op

Samenvatting. Nieuwe vormen van screening roepen nieuwe vragen op Samenvatting Nieuwe vormen van screening roepen nieuwe vragen op Screening (of bevolkingsonderzoek) is medisch onderzoek bij mensen die geen gezondheidsklachten hebben, gericht op het vinden van ziekte,

Nadere informatie

De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s. Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei Samenvatting

De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s. Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei Samenvatting De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei 2018 De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s pagina 2 van 6 Bij kinderen met traumatische ervaringen (ernstige negatieve jeugdervaringen),

Nadere informatie

Verzekeringen & erfelijkheid

Verzekeringen & erfelijkheid Verzekeringen & erfelijkheid U wilt een levens- of arbeidsongeschiktheidsverzekering afsluiten? Hier vindt u de www.bpv.nl antwoorden op veelgestelde vragen over erfelijkheid en het aanvragen van een verzekering.

Nadere informatie

Hierbij zend ik u de antwoorden op de vragen van het Kamerlid Dik-Faber (CU) over het testen van erfelijke ziekten via de huisarts (2018Z09228).

Hierbij zend ik u de antwoorden op de vragen van het Kamerlid Dik-Faber (CU) over het testen van erfelijke ziekten via de huisarts (2018Z09228). > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX Den Haag T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Het PreventieConsult in de huisartsenpraktijk

Het PreventieConsult in de huisartsenpraktijk Het PreventieConsult in de huisartsenpraktijk Dé verbindingsschakel tussen 1 e lijn en publieke gezondheid Ton Drenthen, NHG Gerrit Vink, Agnes de Bruijn, Astmafonds NCVGZ 12 april 2012 Achtergrond Toenemende

Nadere informatie

VWS beleid screening & bevolkingsonderzoek

VWS beleid screening & bevolkingsonderzoek VWS beleid screening & bevolkingsonderzoek NACGG Utrecht, 27 juni 2013 Maaike Prins Publieke gezondheid Ministerie van VWS overheidsbeleid Preventie en vroegopsporing van belang voor een goede gezondheid

Nadere informatie

Direct-to-consumer testing: Van autonomie naar keurmerk

Direct-to-consumer testing: Van autonomie naar keurmerk Direct-to-consumer testing: Van autonomie naar keurmerk Utrecht NACGG 20 november 2009 Martina Cornel Hoogleraar Community Genetics & Public Health Genomics Quality of Care EMGO Institute for Health and

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 29 323 Prenatale screening Nr. 92 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico

Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico Het begrijpelijk communiceren van een gezondheidsrisico Dr. Olga Damman Dr. Maaike van den Haak Nina Bogaerts, Msc Amber van der Meij, Bsc Prof.dr. Danielle Timmermans Quality of Care EMGO Institute for

Nadere informatie

Datum 18 september 2015 Betreft Kamervragen over het informeren van familie bij erfelijke aanleg voor kanker

Datum 18 september 2015 Betreft Kamervragen over het informeren van familie bij erfelijke aanleg voor kanker > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 5 juli 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 5 juli 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 255 XP DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Onbekend maakt onbemind

Onbekend maakt onbemind Onbekend maakt onbemind Huisarts en preventie Pim Assendelft, hoogleraar Huisartsgeneeskunde Hoofd afdeling Eerstelijnsgeneeskunde Radboudumc, Nijmegen 9 april 2015 Generalisme is ons specialisme NHG

Nadere informatie

Samenvatting. Huidig programma en criteria voor screening

Samenvatting. Huidig programma en criteria voor screening Samenvatting Technologische ontwikkelingen maken het in toenemende mate mogelijk om al vroeg in de zwangerschap eventuele afwijkingen bij de foetus op te sporen. Ook zijn nieuwe testen beschikbaar die

Nadere informatie

Meldactie Zorginkoop Wat is de invloed van uw zorgverzekeraar?

Meldactie Zorginkoop Wat is de invloed van uw zorgverzekeraar? Meldactie Zorginkoop Wat is de invloed van uw zorgverzekeraar? April 2011 Ir. T. Lekkerkerk, projectleider Juli 2011 Rapport meldactie Wat is de invloed van uw zorgverzekeraar NPCF 2011-298/DSB/01.01.01/TL/hm

Nadere informatie

Samenvatting onderzoek Zorg en Gezondheid

Samenvatting onderzoek Zorg en Gezondheid Samenvatting onderzoek Zorg en Gezondheid Aanleiding en achtergrond van het onderzoek Goede gezondheidszorg wordt steeds belangrijker: ook in Nederland nemen problemen als overgewicht, diabetes en hartproblemen

Nadere informatie

Artsenfederatie Opleiding en Registratie Domus Medica

Artsenfederatie Opleiding en Registratie Domus Medica Preventie: de rol van de arts 20 april 2012 Preventie: de rol van de arts 20 april 2012 Preventie: de rol van de arts - enkele actuele thema s en enkele stellingen- Artsenfederatie Positie van de arts

Nadere informatie

Preventie via de gemeentepolis. Samenvatting rapport Preventie en de gemeentepolis van BS&F

Preventie via de gemeentepolis. Samenvatting rapport Preventie en de gemeentepolis van BS&F Preventie via de gemeentepolis Samenvatting rapport Preventie en de gemeentepolis van BS&F Dit is een samenvatting van het rapport Preventie en de gemeentepolis van BS&F (februari 2017). Het rapport laat

Nadere informatie

Vroeg opsporen en voorkomen achteruitgang chronische nierschade

Vroeg opsporen en voorkomen achteruitgang chronische nierschade Factsheet Nieren en nierschade deel 5 Vroeg opsporen en voorkomen achteruitgang chronische nierschade In Nederland hebben 1,7 miljoen mensen chronische nierschade. Dit is in veel gevallen het gevolg van

Nadere informatie

Kansen en mogelijkheden in de preventie

Kansen en mogelijkheden in de preventie Kansen en mogelijkheden in de preventie Pim Assendelft, hoogleraar Huisartsgeneeskunde Hoofd afdeling Eerstelijnsgeneeskunde, Radboudumc Generalisme is ons specialisme Verschil ten opzichte HBO/WO-opgeleiden

Nadere informatie

A De adviesaanvraag. De adviesaanvraag 145

A De adviesaanvraag. De adviesaanvraag 145 Bijlage A De adviesaanvraag Brief van 12 maart 2007 (kenmerk PG/ZP-2.747.737) van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan de voorzitter van de Gezondheidsraad en aan de voorzitter van de

Nadere informatie

Zorggebruikers zien patiëntenorganisatie als belangrijke bron voor lotgenotencontact Anne Brabers, Wouter van der Schors en Judith de Jong

Zorggebruikers zien patiëntenorganisatie als belangrijke bron voor lotgenotencontact Anne Brabers, Wouter van der Schors en Judith de Jong Dit factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Anne Brabers, Wouter van der Schors en Judith de Jong. Zorggebruikers zien patiëntenorganisatie als belangrijke bron voor

Nadere informatie

pagina 1 van 8 Vragenlijst Inzicht in zorgkosten Invullen namens: NPCF - Nanda Beck Tekstgrootte: A A A Inzicht in zorgkosten Inleiding De landelijke patiëntenkoepels Ieder(in), Landelijk Platform GGz

Nadere informatie

Persoonsgerichte preventie: wie, wat, waar, hoe. Roderik Kraaijenhagen NIPED, Amsterdam

Persoonsgerichte preventie: wie, wat, waar, hoe. Roderik Kraaijenhagen NIPED, Amsterdam Persoonsgerichte preventie: wie, wat, waar, hoe Roderik Kraaijenhagen NIPED, Amsterdam Chronic disease burden - hart- en vaatziekten - diabetes - COPD - depressie / angst - obesitas Adequate preventie

Nadere informatie

Inhoudsopgave. 1. Inleiding 5

Inhoudsopgave. 1. Inleiding 5 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Een liberale visie op gezondheidszorg 11 2.1 Het individu als ultieme waarde 11 2.2 Gezondheidszorg in een liberale rechtsstaat 14 2.3 Kortom: een liberale visie op gezondheidszorg

Nadere informatie

Eindopdracht Verbeterplan zorg aan chronisch zieken

Eindopdracht Verbeterplan zorg aan chronisch zieken OEFENTOETS 2 Dit document bevat een uitwerking van de eindopdracht behorende bij de Praktijkcursus Gezondheidszorg, namelijk het schrijven van een verbeterplan voor de zorg aan chronisch zieke patiënten

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2016 2017 32 793 Preventief gezondheidsbeleid Nr. 255 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

Vraagsturing in de zorg: wat is ervan terecht gekomen?

Vraagsturing in de zorg: wat is ervan terecht gekomen? Vraagsturing in de zorg: wat is ervan terecht gekomen? L. Wigersma (KNMG) A. Brabers, M. Reitsma en J. de Jong ( NIVEL) Kijken artsen en zorggebr vijf jaar na de herziening van het zorgstelsel anders aan

Nadere informatie

Zelfmanagement, gedeelde zorg of ontzorgen. Congres Chronische zorg Jacques Loomans (ZB NH) Jeanny Engels (Vilans) 29 juni 2012

Zelfmanagement, gedeelde zorg of ontzorgen. Congres Chronische zorg Jacques Loomans (ZB NH) Jeanny Engels (Vilans) 29 juni 2012 Zelfmanagement, gedeelde zorg of ontzorgen. Congres Chronische zorg Jacques Loomans (ZB NH) Jeanny Engels (Vilans) 29 juni 2012 Programma Inleiding Inleefoefening zelfmanagement met nabespreking Rol patiëntenverenigingen

Nadere informatie

3. Behoeften van patiënten aan zelfmanagement

3. Behoeften van patiënten aan zelfmanagement 3. Behoeften van patiënten aan zelfmanagement Om zicht te krijgen in de behoeften van nierpatiënten ten aanzien van zelfmanagement is een enquête uitgezet via NP Online. Dit is een online patiëntenpanel

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting De levensverwachting van mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13-30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Onnatuurlijke doodsoorzaken zoals

Nadere informatie

Aanbiedingsformulier ZINL

Aanbiedingsformulier ZINL Aanbiedingsformulier ZINL 1. Naam van de kwaliteitsstandaard: KNMG_MR-PMO_A4-Digi 28 juni 2013 Kernaanbevelingen 2. Zorgvraag/aandoening(en) waarop de kwaliteitsstandaard betrekking heeft: Preventief medisch

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 2500 EA DEN HAAG Postbus Datum 4 maart 2016 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 2500 EA DEN HAAG Postbus Datum 4 maart 2016 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 2500 EA DEN HAAG Postbus 20018 Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340

Nadere informatie

Zelfmanagement voor iedereen haalbaar?

Zelfmanagement voor iedereen haalbaar? Zelfmanagement voor iedereen haalbaar? dr. Monique Heijmans NIVEL Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg 29 juni academische werkplaats Context Groeiende zorgvraag door toename chronische

Nadere informatie

Samenvatting. Het behandelbaarheidscriterium in de WBO

Samenvatting. Het behandelbaarheidscriterium in de WBO Samenvatting De Staatssecretaris van VWS heeft de Gezondheidsraad gevraagd om een verkenning van mogelijke problemen bij de interpretatie van het begrip (niet-)- behandelbaar in een tweetal wetten op het

Nadere informatie

KOMT EEN TEST BIJ DE DOKTER

KOMT EEN TEST BIJ DE DOKTER KOMT EEN TEST BIJ DE DOKTER Komt een test bij de dokter T.A. Boer S.M.H. Einerhand J.N. de Haas-de Vries M.N. van Rijswijk Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam Lindeboomreeks nr. 20 De Lindeboomreeks

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Vaccinatie van ouderen tegen pneumokokken. Nr. 2018/05. Samenvatting

Vaccinatie van ouderen tegen pneumokokken. Nr. 2018/05. Samenvatting Vaccinatie van ouderen tegen pneumokokken Nr. 2018/05 Vaccinatie van ouderen tegen pneumokokken pagina 2 van 6 Veel mensen dragen pneumokokken bij zich zonder ziek te worden. De pneumokok kan echter ernstige

Nadere informatie

Genoom en maatschappij. Prof. Pascal Borry Interfacultair Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht

Genoom en maatschappij. Prof. Pascal Borry Interfacultair Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht Genoom en maatschappij Prof. Pascal Borry Interfacultair Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht Overzicht Totale genoomanalyse als screeningsinstrument Totale genoomanalyse via het internet Verzekeringen

Nadere informatie

Welkom. Stichting Zeldzame Ziekten Nederland. Uitslag enquete Nationaal Plan. 15 maart 2012

Welkom. Stichting Zeldzame Ziekten Nederland. Uitslag enquete Nationaal Plan. 15 maart 2012 Welkom Stichting Nederland Uitslag enquete Nationaal Plan 15 maart 2012 Agenda 1. Doel van de bijeenkomst 2. Overzicht reacties op de enquête 3. Conclusies uit de enquête t.b.v. Nationaal Plan 4. Plannen

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 24 oktober 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 24 oktober 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 255 XP DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Biomonitoring en sensoring op de werkplek ethische aspecten

Biomonitoring en sensoring op de werkplek ethische aspecten Biomonitoring en sensoring op de werkplek ethische aspecten Bijeenkomst Contactgroep Gezondheid en Chemie, i.s.m. de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde Den Bosch, 13 juni 2019

Nadere informatie

Wil ik het wel weten?

Wil ik het wel weten? Wil ik het wel weten? Vera Hovers en Joyce de Vos-Houben 3 oktober 2015 Wil ik het wel weten? De consequenties van erfelijkheidsonderzoek Vera Hovers en dr. Joyce de Vos-Houben Genetisch consulenten polikliniek

Nadere informatie

Bezoekadres Kenmerk Bijlage(n) Samenvatting

Bezoekadres Kenmerk Bijlage(n) Samenvatting > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag www.rijksoverheid.nl Bijlage(n)

Nadere informatie

Zelfmanagement RGF Midden Oost Brabant 19 mei 2011. Hanke Timmermans Consultant CBO, h.timmermans@cbo.nl

Zelfmanagement RGF Midden Oost Brabant 19 mei 2011. Hanke Timmermans Consultant CBO, h.timmermans@cbo.nl Zelfmanagement RGF Midden Oost Brabant 19 mei 2011 Hanke Timmermans Consultant CBO, h.timmermans@cbo.nl Agenda Landelijk Actieprogramma Zelfmanagement Zelfmanagement = Ondersteuning van zelfmanagement

Nadere informatie

Elektronische gegevensuitwisseling in de zorg. De Wet cliëntenrechten bij elektronische verwerking van gegevens in de zorg

Elektronische gegevensuitwisseling in de zorg. De Wet cliëntenrechten bij elektronische verwerking van gegevens in de zorg Elektronische gegevensuitwisseling in de zorg De Wet cliëntenrechten bij elektronische verwerking van gegevens in de zorg Inleiding Smartphones, slimme meters, thuisbankieren en online winkelen: het gebruik

Nadere informatie

Wet- en regelgeving invitro-diagnostica. Maaike van den Biggelaar

Wet- en regelgeving invitro-diagnostica. Maaike van den Biggelaar Wet- en regelgeving invitro-diagnostica Maaike van den Biggelaar I. Wet- en regelgeving Van EU-richtlijn naar EU-verordening (naar verwachting) voorjaar 2017 aangenomen, inwerkingtreding voorjaar 2022

Nadere informatie

Samenvatting. Nieuwe ontwikkelingen in de palliatieve zorg: kwaliteitsindicatoren en het palliatieve zorgcontinuüm.

Samenvatting. Nieuwe ontwikkelingen in de palliatieve zorg: kwaliteitsindicatoren en het palliatieve zorgcontinuüm. Samenvatting Nieuwe ontwikkelingen in de palliatieve zorg: kwaliteitsindicatoren en het palliatieve zorgcontinuüm Samenvatting 173 Vanaf halverwege de jaren '90 is palliatieve zorg door de Nederlandse

Nadere informatie

> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP DEN HAAG T 070 340 79 11 F 070 340 78

Nadere informatie

Aardverschuiving in de chronische zorg, diseasemanagement een kans!

Aardverschuiving in de chronische zorg, diseasemanagement een kans! Aardverschuiving in de chronische zorg, diseasemanagement een kans! Eric Koster Clustercoördinator chronische ziekten en screeningen, directie Publieke Gezondheid Lid kernteam Inhoud 1. Aanleiding 2. Aanpak

Nadere informatie

De kunst van elkaar begrijpen

De kunst van elkaar begrijpen De kunst van elkaar begrijpen Omgaan met beperkte gezondheidsvaardigheden in de dagelijkse praktijk Congres De patiënt aan het roer in de zorg!? Utrecht, 12 april 2019 2 Zorg op maat; beter aansluiten

Nadere informatie

Er blijft gezondheidswinst liggen doordat vaccins onvoldoende benut worden

Er blijft gezondheidswinst liggen doordat vaccins onvoldoende benut worden Samenvatting Er blijft gezondheidswinst liggen doordat vaccins onvoldoende benut worden Nieuwe biotechnologische methoden, met name DNA-technieken, hebben de vaccinontwikkeling verbeterd en versneld. Met

Nadere informatie

Bijlage III: Kwaliteitscriteria

Bijlage III: Kwaliteitscriteria Bijlage III: Kwaliteitscriteria Groepen en gekozen criteria 2 Er zijn 4 groepen geïdentificeerd met de daarbij gekozen criteria: 1. GVO: informatieprogramma s a. informatieprogramma's (communicatie programma

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 1 maart 2012 Betreft Gezondheidsrisico s en vroegopsporing

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 1 maart 2012 Betreft Gezondheidsrisico s en vroegopsporing > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag www.rijksoverheid.nl Bijlage(n)

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 27 oktober 2014 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 27 oktober 2014 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 255 XP DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

De Gezondheidsraad T.a.v. de Voorzitter Postbus BB DEN HAAG

De Gezondheidsraad T.a.v. de Voorzitter Postbus BB DEN HAAG De Gezondheidsraad T.a.v. de Voorzitter Postbus 16052 2500 BB DEN HAAG Raad voor de Volksgezondheid en Zorg T.a.v. de Voorzitter Postbus 19404 2500 CK DEN HAAG Ons kenmerk Inlichtingen bij Doorkiesnummer

Nadere informatie

Inrichten van een gemeentelijk Wmo-loket: waarmee moet u rekening houden?

Inrichten van een gemeentelijk Wmo-loket: waarmee moet u rekening houden? COLOFON Deze folder is een uitgave van de samenwerkende partners: de Vereniging Nederlandse Gemeenten, GGD Nederland, de Vereniging van Openbare Bibliotheken, MEE Nederland, kiesbeter.nl en de Stichting

Nadere informatie

A Adviesaanvraag (brief dd 22 maart 1999)

A Adviesaanvraag (brief dd 22 maart 1999) Bijlage A Adviesaanvraag (brief dd 22 maart 1999) Brief van 22 maart 1999 ( kenmerk GZB/GZ 99-996) van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan de voorzitter van de Gezondheidsraad: Overeenkomstig

Nadere informatie

Ondersteunende zorg voor mensen met kanker

Ondersteunende zorg voor mensen met kanker Ondersteunende zorg voor mensen met kanker Máxima Oncologisch Centrum (MOC) Inleiding Als u van uw behandelend arts te horen krijgt dat u kanker heeft, krijgen u en uw naasten veel informatie en emoties

Nadere informatie

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op het advies van de Inspectie van Financiën, gegeven op... (datum);

DE VLAAMSE REGERING, Gelet op het advies van de Inspectie van Financiën, gegeven op... (datum); Voorontwerpbesluit van de Vlaamse Regering tot wijziging van artikel 2 en artikel 5 van het besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 betreffende bevolkingsonderzoek in het kader van ziektepreventie

Nadere informatie

Initiatiefvoorstel voor de raadsvergadering van Zorg en sport

Initiatiefvoorstel voor de raadsvergadering van Zorg en sport Gemeenteblad Initiatiefvoorstel voor de raadsvergadering van Zorg en sport Nummer Publicatiedatum Agendapunt initiatiefvoorstel 19.04.2017 Onderwerp Initiatiefvoorstel van de raadsleden

Nadere informatie

Nr. 135 Brief van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nr. 135 Brief van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 25424 Geestelijke gezondheidszorg 29323 Prenatale screening Nr. 135 Brief van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 23 september

Nadere informatie

2016D07727 LIJST VAN VRAGEN

2016D07727 LIJST VAN VRAGEN 2016D07727 LIJST VAN VRAGEN De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft een aantal vragen voorgelegd aan de Minister en de Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport over

Nadere informatie

Vaccinatie tegen gordelroos. Nr. 2019/12, Den Haag, 15 juli Samenvatting

Vaccinatie tegen gordelroos. Nr. 2019/12, Den Haag, 15 juli Samenvatting Vaccinatie tegen gordelroos Nr. 2019/12, Den Haag, 15 juli 2019 Vaccinatie tegen gordelroos pagina 2 van 5 In 2016 heeft de Gezondheidsraad negatief geadviseerd over vaccinatie van ouderen tegen gordelroos,

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP Den Haag www.rijksoverheid.nl Bijlage(n)

Nadere informatie

Medisch wetenschappelijke standaard voor Preventief Medisch onderzoek

Medisch wetenschappelijke standaard voor Preventief Medisch onderzoek Medisch wetenschappelijke standaard voor Preventief Medisch onderzoek Wat is het PreventieKompas? Het PreventieKompas is een gezondheidsonderzoek dat is ontwikkeld in samenwerking met de top van de Nederlandse

Nadere informatie

De patiënt centraal van meldpunt naar mijlpaal

De patiënt centraal van meldpunt naar mijlpaal De patiënt centraal van meldpunt naar mijlpaal Ir. Titia Lekkerkerk oktober 2011 Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie Een koepel van patiëntenorganisaties 2 Wat doen we? Samen met lidorganisaties

Nadere informatie

DO NOT COPY. Chronische ziekten. Inhoud. De maatschappelijke opgave. Wat is er aan de hand? Wat doen we er aan? Rol overheid. Preventie in de zorg

DO NOT COPY. Chronische ziekten. Inhoud. De maatschappelijke opgave. Wat is er aan de hand? Wat doen we er aan? Rol overheid. Preventie in de zorg Chronische ziekten De maatschappelijke opgave Inhoud Wat is er aan de hand? Wat doen we er aan? Rol overheid Preventie in de zorg Aanpak diabetes 25 oktober 2007 Eric Koster Toename chronische aandoeningen

Nadere informatie

Beweegrichtlijnen Nr. 2017/08. Samenvatting

Beweegrichtlijnen Nr. 2017/08. Samenvatting Beweegrichtlijnen 2017 Nr. 2017/08 Samenvatting Beweegrichtlijnen 2017 pagina 2 van 6 Achtergrond In Nederland bestaan drie normen voor bewegen: de Nederlandse Norm Gezond Bewegen, die adviseert op minstens

Nadere informatie

Vitale Vaten. Ineke Sterk projectleider Vitale Vaten 4 oktober 2011

Vitale Vaten. Ineke Sterk projectleider Vitale Vaten 4 oktober 2011 Vitale Vaten Ineke Sterk projectleider Vitale Vaten 4 oktober 2011 Dé Gezonde regio: waar? Dé Gezonde regio: wie? Verleiden Opbouw presentatie Inleiding hart- en vaatziekten Project Vitale Vaten Gorinchem

Nadere informatie

Gezondheidszorg in 2020

Gezondheidszorg in 2020 Gezondheidszorg in 2020 Een transitieproces Ida Spelt huisarts in Wassenaar kwaliteitsfunctionaris bij ELZHA Leerdoelen Inzicht in de zorgkosten tussen nu en 2020 Inzicht in organisatie van zorg in het

Nadere informatie

NIPT: dynamiek & ethiek van prenatale screening. 31 maart 2014 SPSZN - Rotterdam dr mr Antina de Jong - Health, Ethics & Society

NIPT: dynamiek & ethiek van prenatale screening. 31 maart 2014 SPSZN - Rotterdam dr mr Antina de Jong - Health, Ethics & Society NIPT: dynamiek & ethiek van prenatale screening 31 maart 2014 SPSZN - Rotterdam dr mr Antina de Jong - Inhoud Context prenatale screening NIPT: 3 scenario s Dubbele doelstelling prenatale screening De

Nadere informatie

Samen voor gezondheidswinst

Samen voor gezondheidswinst Samen voor gezondheidswinst Preventie en de gemeentepolis 3 november 2016 Studiedag Gezondin ADVISEUR TUSSEN PARTIJEN IN HET SOCIALE DOMEIN Even kort over onszelf Maarten Broekema innovatie en samenwerking

Nadere informatie

Zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen

Zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen Zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen Een speciale uitdaging voor het huisartsenteam en het steunnetwerk Dr. Jany Rademakers, NIVEL Drs. Jeanny

Nadere informatie

Samenvatting. Adviesaanvraag

Samenvatting. Adviesaanvraag Samenvatting Adviesaanvraag De afgelopen decennia is de omvang en het maatschappelijk belang van toezicht op de gezondheidszorg gegroeid. De introductie van marktwerking, de privatisering en de toenemende

Nadere informatie

Zelfmanagement. bij zeldzame aandoeningen. juni 2012. Generiek zorgthema ten behoeve van zorgstandaarden voor zeldzame aandoeningen

Zelfmanagement. bij zeldzame aandoeningen. juni 2012. Generiek zorgthema ten behoeve van zorgstandaarden voor zeldzame aandoeningen bij zeldzame aandoeningen juni 2012 Generiek zorgthema ten behoeve van zorgstandaarden voor zeldzame aandoeningen Auteur: Drs. A.E.R.M. Speijer, VSOP Accordering door: Drs. J. Havers Senior Adviseur Landelijk

Nadere informatie

Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules

Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules VOOR WIE IS DEZE CRITERIAWAAIER? - Deze criteriawaaier is opgesteld voor cliënten- en familievertegenwoordigers in de GGz. Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules Vanuit een cliënten- en

Nadere informatie

STICHTING OPSPORING FAMILIAIRE HYPERCHOLESTEROLEMIE (StOEH) BEVOLKINGSONDERZOEK ERFELIJK VERHOOGD CHOLESTEROLGEHALTE IN FAMILIES

STICHTING OPSPORING FAMILIAIRE HYPERCHOLESTEROLEMIE (StOEH) BEVOLKINGSONDERZOEK ERFELIJK VERHOOGD CHOLESTEROLGEHALTE IN FAMILIES STICHTING OPSPORING FAMILIAIRE HYPERCHOLESTEROLEMIE (StOEH) BEVOLKINGSONDERZOEK ERFELIJK VERHOOGD CHOLESTEROLGEHALTE IN FAMILIES De StOEH heeft ten doel personen met deze Familiaire Hypercholesterolemie

Nadere informatie

Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen

Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen Samenvatting Voor het eerst is er een vaccin dat baarmoederhalskanker kan voorkomen In Nederland bestaat al decennia een succesvol programma voor bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker. Daarmee

Nadere informatie