Van gebouw naar gebied

Transcriptie

1 Van gebouw naar gebied Aan de slag met inclusieve wijken en dorpen Wat is de beste omgeving om oud te worden? Was Nederland altijd de Europese koploper intramurale zorg en kende ieder dorp of wijk zijn eigen verzorgingshuis, nu is langer thuis het uitgangspunt in een Inclusieve wijk of dorp. Maar wat maakt een wijk of dorp inclusief? Wat kunnen we leren van eerdere gebiedsgerichte aanpakken en welke nieuwe varianten zie je ontstaan? Tekst Netty van Triest, Daniëlle Harkes 28

2 ALEX SCHRÖDER 29

3 INCLUSIEVE STAD Bij het binnenrijden van Austerlitz kun je er niet omheen. Sinds 2017 hangt onder het plaatsnaambord de aanduiding Zorgzaam Dorp. Ter ere van het eerste jubileum van Austerlitz Zorgt heeft de gemeente het dorp deze eretitel verleend. Zo kan iedereen die het dorp inrijdt, zien dat wij een zorgzaam dorp zijn, aldus de trotse coöperatie. Austerlitz (1500 inwoners) was een dorp met weinig voorzieningen voor de oudere inwoners. Als hun zorgvraag toenam moesten ouderen het dorp verlaten naar zorgvoorzieningen elders in de gemeente. Uit onderzoek onder de bewoners bleek er behoefte te zijn aan vervoer, maaltijden, gemaksdiensten en Wmo loket. Actieve bewoners van het dorp richtte een zorgcoöperatie op en binnen de kortste keren bruiste het dorp van de activiteiten; Austerlitz Rijdt, Austerlitz Klust, Austerlitz Beweegt, Austerlitz Eet, Austerlitz Online en Austerlitz Gaat Uit. Er is ook een aantal vrijwilligers die mee gaan fietsen, wandelen of als buddy optreden. Met meer dan 400 leden en ruim 80 vrijwilligers is de coöperatie sterk verankerd in de lokale samenleving. Geschikt voor iedereen Austerlitz lijkt een mooi staaltje te zijn van wat we een inclusief dorp zouden kunnen noemen. Het mooiste plaatje over wat inclusief betekent, presenteert de commissie Toekomst Beschermd Wonen in Volgens de commissie betekent inclusief dat je het recht van mensen erkent om, ondanks beperkingen zoals psychiatrische aandoeningen, in een eigen huis onderdeel uit te blijven maken van het normale leven. De rijksbouwmeester Floris Alkemade definieert inclusieve wijken simpelweg als woongebieden geschikt voor iedereen. De vraag is vervolgens aan welke eisen moet zo n gebied dan voldoen om mensen met lichamelijke, verstandelijke en psychische beperkingen zelfstandig te laten wonen? De zoektocht naar het antwoord op deze vraag is niet nieuw. Afgelopen decennia zijn allerlei woonvormen gebouwd als alternatief voor het verzorgings-, verpleeghuis of andere intramurale voorziening voor verstandelijke beperkte of GGZ-doelgroepen. De zorgunit veranderde vaak in een twee- of driekamerwoning en het standaard-zorgpakket werd zorg op maat. Deze vorm van extramuralisering naar woonzorgprojecten had grote voordelen: door de clustering van woningen kon voldoende schaalgrootte worden bereikt voor de 24-uursaanwezigheid van personeel en voor diensten als een restaurant. Ook vormen de bewoners met elkaar een woongemeenschap met ondersteunend personeel in een beschermde woonomgeving. Niet iedereen kon of wilde verhuizen naar zo n gebouw en daarom richtten initiatiefnemers zich vervolgens op de gebiedsgerichte aanpak. Kon in plaats van een clustering van wonen, welzijn en zorg in één pand, dezelfde voorzieningen in een gebied worden geboden? Figuur 1 Inclusief (commissie Toekomst Beschermd Wonen) 30

4 THEMA HIER INVULLEN Opvallend zijn de grote verschillen zijn tussen de (grote) steden en dorpen NETTY VAN TRIEST, DANIËLLE HARKES 31

5 (LANGER) ZELFSTANDIG THUISWONEN WIJKEN & MENSEN WONINGEN Leeftijd WIJK 1 WIJK 2 WIJK etc. SAMEN REDZAAM APO- THEEK SUPER- MARKT WINKEL BIEB BANK OPENBARE RUIMTE KERK CAFE STAD- HUIS VOORZIENINGEN Infographic over de visie op de levensloopgeschikte toekomst van de wijk van de gemeente Arnhem Oerscenario Al in 1995 buigt een groep architecten zich over de die vraag en ontwikkelt een ruimtelijk scenario. In het rapport Verblijven of wonen; zorg voor ouderen van de Stichting Architectenonderzoek Gebouwen Gezondheidzorg (STAGG), wordt op basis van ruimtelijke begrippen een scenario geschetst voor de ouderenzorg in 2015, op dat moment 20 jaar in de toekomst. In 2000 verschijnt een geactualiseerde versie. Daarin is het model verbreed van alleen ouderen naar alle doelgroepen van de zorg, dus ook mensen met een handicap en cliënten van de psychiatrie en maatschappelijke opvang. Het oerscenario van gebiedsgericht organiseren van wonen, welzijn en zorg gaat uit van zogenoemde woonzorgzone. Het model maakt onderscheid in functies die worden gehaald door de gebruiker, functies die worden gebracht door de aanbieder en functies die intern worden geleverd. Voorbeelden van haalfuncties zijn boodschappen doen, recreatieve activiteiten, revalidatie en het onderhouden van sociale contacten. Brengfuncties omvatten zorgverlening, woningonderhoud, klussen in en om de woning, maaltijdservice, alarmering en boodschappendiensten. Bij interne levering bevinden aanbieder en klant zich op dezelfde plek, omdat de intensiteit en de frequentie van de te leveren dienst dat vereist. Een coördinatiepunt fungeert als centraal loket, waar mensen informatie en advies kunnen krijgen en van waaruit de zorg wordt gecoördineerd. Zoveel mogelijk woningen in de woonzorgzone moeten aanpasbaar zijn voor mensen met een handicap. Voor de woonomgeving is van belang dat het openbaar vervoer goed bereikbaar 32

6 INCLUSIEVE STAD en toegankelijk is; voorzieningen zoals winkels, huisarts en ontmoetingspunt moeten lopend of per openbaar vervoer goed bereikbaar zijn. (Uitgewerkt STAGG schema te vinden in longread van dit artikel op website Ruimte en Wonen). Het concept woonzorgzone neemt tussen 2001 en 2010 een grote vlucht. In veel gemeenten worden de woonzorgzones op de kaart gezet. Bekende voorlopers zijn Breda, Middelburg, Den Haag (Moerwijk)en Leeuwarden. De naamgeving evolueert van woonzorgzone naar woonservicegebied of gebiedsgerichte aanpak wonen, welzijn, zorg. Hoe een woonservicegebied er precies uitziet verschilt per locatie. Een aantal onderdelen blijft echter cruciaal. Dat zijn onder andere: voldoende geschikte of aangepaste woningen voor ouderen met beperkingen, een 24-uurs zorgpost, goede communicatie tussen verschillende professionals, adviseurs en ondersteuners, de nabijheid van de triple A : apotheek, arts en AH of Aldi, sociale veiligheid en ontmoetingsplekken. Het welbevinden van kwetsbaren Van 2011 tot 2013 werden 10 woonservicegebieden als experiment gevolgd en de werkzame bestanddelen onderzocht. De onderzoekers beschrijven de hard- en software van het woonservicegebied en onderzoeken welk effect deze hebben op het zelfstandig wonen van ouderen. Er blijkt een aanzienlijke variatie te bestaan in de manier waarop woonservicegebieden zijn opgezet; soms lag het accent sterk op nieuw vastgoed voor wonen en diensten, in andere gebieden ging het vooral om het versterken van netwerken voor zorg en ondersteuning. Het onderzoek liet zien dat woonservicegebieden aansluiten bij de wensen van veel ouderen en bijdragen aan langer zelfstandig wonen. Maar de belangrijkste opbrengst van het woonservicegebied heeft betrekking op de kwaliteit van leven bij zelfstandig wonen. In een woonservicegebied lukt het ouderen beter, bij een toenemende kwetsbaarheid, hun welbevinden op peil te houden. Op grond Dankzij een onafhankelijk procesregisseur is jouw probleem veranderd naar ons probleem. van dit onderzoek stelt onderzoeksleider George de Kam, inmiddels honorair hoogleraar Volkshuisvesting en Grondmarkt aan de Rijksuniversiteit Groningen, zijn de volgende randvoorwaarden noodzakelijk om zelfstandig oud te worden: geschikte woningen met essentiële voorzieningen in de buurt, advies, ondersteuning en faciliteiten om de eigen oplossingen te realiseren en een netwerk van formele en informele zorg. Woonservicegebieden sluiten aan bij wensen van ouderen die eigen regie willen over het eigen leven, die onderdeel willen blijven uitmaken van de samenleving maar de veiligheid van nabije zorg willen. In Austerlitz, het dorp in de groene heuvelrug van Utrecht, lijkt dit goed te lukken. 33

7 Nabije voorzieningen en toegang tot openbaar vervoer zijn belangrijk FOTO: ALEX SCHRÖDER Hier is het dorpsteam van Austerlitz Zorgt ook uitvoerder van de Wmo zorg in het dorp. Het sociaal team bestaat uit een zorgcoördinator, de praktijkondersteuner van de huisarts en een dorpsondersteuner. De plaatselijke fysiotherapeut is daarnaast werkzaam als dorpsondersteuner. Ze was dus al een bekend gezicht voor de inwoners uit het dorp. Zij voert keukentafelgesprekken met mensen, doet de indicatiestelling voor de Wmo (de gemeente fiatteert), ze bezoekt alle 70-plussers en koppelt vraag en aanbod. Zij is dé centrale ingang voor de inwoners. Niet alleen ouderen maar ook jongeren met een hulpvraag, gezinnen en mensen met een beperking doen een beroep op haar. Austerlitz Zorgt heeft een actieve rol bij het realiseren van zorgwoningen in het dorp. Vanaf het prille begin was Austerlitz Zorgt voorzitter van de stuurgroep. Midden in het dorp wordt het Hart van Austerlitz gerealiseerd. Het bestaat uit een nieuwe school en peuterspeelzaal, een gerenoveerd dorpshuis en daarboven en daarachter starterswoningen en woningen geschikt voor zorgverlening. Starters- en zorgwoningen worden door elkaar heen gebouwd en vormen een meergeneratiegebouw. Bewoners van het dorp zijn intensief betrokken bij het bestemmingsplan, de architectenkeuze en het ontwerp. Nu het project in de realisatiefase komt heeft Austerlitz Zorgt het voorzitterschap van de stuurgroep aan de wethouder overgedragen. Een deel van de zorgwoningen zal als sociale huurwoning verhuurd worden door 34

8 INCLUSIEVE STAD de lokale woningcorporatie. Acht woningen worden eigendom van de speciaal hiervoor door Austerlitz Zorgt opgerichte woonstichting Nu voor Straks. Deze stichting gaat de woningen verhuren aan bewoners met een zorgbehoefte die vanwege hun iets te hoge inkomen niet in aanmerking komen voor een sociale huurwoning. Zo worden er huurwoningen gecreëerd in de sociale sfeer via de woningcorporatie én huurwoningen aan de onderkant van de vrije sector. Ouderen hoeven dan niet meer vanwege hun zorgbehoefte het dorp te verlaten. Het sociale team van Austerlitz Zorgt zal straks voorstellen doen voor de toewijzing van deze zorgwoningen, waarbij Austerlitzers met een zorgindicatie voorrang hebben. De woningen staan gepland voor Eigenaarschap De casus Austerlitz laat onder andere zien dat de essentie van een woonservicegebied is dat het gehele pakket dat voorheen in een verzorgingshuis werd geboden, door verschillende aanbieders gecoördineerd bij elkaar wordt gebracht. Eén loket of aanspreekpunt zorgt ervoor dat een kwetsbare senior niet allerlei organisaties af moet om én een goede woning én activiteiten én hulp in huis enzovoorts bij elkaar te sprokkelen, maar dit aanbod gecoördineerd aangeboden krijgt. De afgelopen jaren blijkt in veel gemeenten de afstemming tussen organisaties gemeente, corporatie en zorginstelling- in de praktijk lastig te zijn. De vraag is wie verantwoordelijk is voor de samenhang van wonen, welzijn en zorg in een gebied. De achilleshiel van de woonservicegebieden blijkt de integrale organisatie ervan. Er bestaat geen gebiedsgerichte financiering en door de schotten in financiering van wonen, zorg en welzijn is een intensieve en structurele samenwerking nodig Feit is dat veel gemeenten opnieuw de integrale aanpak van wonen, welzijn en zorg agenderen tussen lokale partijen. Deze intensieve samenwerking zakt in veel gebieden in. Grote wijzigingen in Woningwet, Omgevingswet en Langdurige Zorg vragen veel organisatorische capaciteit van woningcorporatie, zorgondernemers en gemeenten. Bij de koplopers als gemeente Breda en Tilburg blijven principes van het woonservicegebied vooral zichtbaar in hun beleid voor de domeinen ruimte en wonen. Bij de toetsing van woningbouwprogrammering en nieuwe functies in een wijk, gebruiken deze gemeenten en hun samenwerkingspartners een normatief kader met kwaliteitseisen voor de aanpassingen van woningen en de gewenste ruimtelijke samenhang met bijvoorbeeld een winkel of een woonzorglocatie in het hart van wijken. De grote ambitie van het woonservicegebied als sturend principe voor beleid in het sociale en het wonen domein verdwijnt een tijd van de agenda s van gemeenten, woningcorporaties en zorgaanbieders. De gemeente Arnhem heeft afgelopen jaar in samenwerking met professionele partijen en bewoners een toekomstbeeld ontwikkeld van de invulling van een inclusieve wijk. Aanleiding was de ontwikkeling van een woonvisie waarvoor in de interne 35

9 Door het toenemend aantal 80-plussers, naar ruim 2 miljoen in 2040 is de urgentie groot om te werken aan een goed aanbod in wijken en dorpen. JASPER MOL gemeentelijke organisatie andere domeinen werden betrokken. Dit resulteerde in 14 beleidsuitgangspunten die de wijk inclusief maken en geschikt om langer zelfstandig te wonen. Deze beleidsuitgangspunten zijn sturend voor het gemeentelijke beleid in het sociale en het fysieke-ruimtelijke beleid. Met een integraal programma Zorg Dichterbij wordt een integraal plan per wijk uitgewerkt. Het belangrijkste in de samenwerking, zegt beleidsmedewerker Marion Schoenmaker, is dat dankzij de inzet van een onafhankelijk procesregisseur we de opgave van langer zelfstandig wonen hebben verandert van jouw probleem naar ons probleem. Urgentie Inclusieve wijk groeit Zoals in Austerlitz gebeurt, springen de laatste jaren burgerinitiatieven in het gat dat formele partijen achterlaten van een afgestemde aanpak van wonen, zorg en ruimte. De inventarisatie die Nederland Zorgt Voor Elkaar, een samenwerkingsverband van zorgcoöperaties, eind 2017 uitvoerde, leverde rond de vijfhonderd initiatieven op. Deze initiatieven zijn gericht op ontmoeting en welzijnsdiensten, leveren zorg of exploiteren zelf zorgwoningen voor ouderen in hun dorp (of hebben de wens om dat te doen). Opvallend is dat er verschillen zijn tussen de (grote) steden en dorpen. In steden zijn veel partijen die zorg en welzijn aanbieden. Inwoners nemen dan de taak van afstemming en coördinatie op zich. In steden richten burgerinitiatieven zich ook op het organiseren van ontmoetingen, zodat mensen elkaar leren kennen. Ook vervullen sociaal ondernemers vaker een rol in bewonersinitiatieven in steden. In dorpen ontstaan initiatieven juist vanwege het verdwijnen van voorzieningen, of de zorg daarover. Dat speelt in steden veel minder. Verreweg het grootste deel van de groeiende groep wijkbewoners, die problemen ervaren met zelfstandig wonen, zal bestaan uit kwetsbare ouderen. Naarmate de leef- 36

10 INCLUSIEVE STAD tijd stijgt, neemt ook het aantal kwetsbaren onder hen toe: van de 65-plussers is dat 27 procent, van de 75-plussers 38 procent en van de 80-plussers 50 procent. Door het toenemend aantal 80-plussers, naar ruim 2 miljoen in 2040 is de urgentie groot om te werken aan een goed aanbod in wijken en dorpen. Ouderdom komt met gebreken, maar deze beperkingen maken iemand niet meteen kwetsbaar. Wat helpt bij het behouden van zelfstandigheid is een krachtig sociaal netwerk (doe je mee en heb je nog betekenis voor anderen), een ervaren zelfregie en de aanwezigheid van andere hulpbronnen. Onderzoek van afgelopen jaren laat zien dat een samenhangende set van maatregelen kwetsbaarheid kan ondersteunen of uitstellen zoals: en goede, aangepaste woning, een veilige woonomgeving en nabijheid van arts, apotheek en supermarkt, een sociaal netwerk, toegang tot betaalbare dienstverlening en een 24/7 bereikbaarheid van hulp. In feite hebben we daarmee de opgave voor een Inclusieve Wijk of Dorp te pakken. Dat wil niet zeggen dat opnieuw in elke wijk een standaard aanbod moet worden ontwikkeld zoals het voormalige verzorgingshuis. Elke wijk of dorp kent een eigen uitgangssituatie door demografie, bestaand aanbod en burgerkracht. Dat levert ook andere oplossingen zoals de burgerinitiatieven laten zien of de aanpak voor de woonservicegebieden in het verleden. Daarbij zijn er voor de toekomst een paar nieuwe uitdagingen te nemen: de vergrijzing zal plaatsvinden in grote steden waar de woonomgeving vaak goed is, maar kwetsbare senioren vaak in een portiek-etage woning wonen. Voorts is sprake van een toenemend aantal alleenstaanden met een klein netwerk. Het Planbureau voor de Leefomgeving berekende onlangs een forse afname van het aantal mantelzorgers in de krimpgebieden van Nederland. Tot slot is er sprake van een groeiende groep oudere eigenaar-bewoners, hoe verleid je deze na te denken over een mogelijke kwetsbare toekomst in de eigen woning? De transformatie van het sociaal domein De plaatselijke fysiotherapeut was dus al een bekend gezicht voor de inwoners uit het dorp verlegde de aandacht van de gemeente als kartrekker van woonservicegebieden naar het goed inregelen van onder meer de uitgebreide Wet Maatschappelijke Ondersteuning. De transformatie van het sociaal domein leidt bij sommige gemeenten uiteindelijk opnieuw tot een pleidooi voor een programmatische wijkaanpak en afstemming tussen financiers. Of dit pleidooi wordt opgepakt zal komende jaren blijken. Feit is dat veel gemeenten opnieuw de integrale aanpak van wonen, welzijn en zorg agenderen. LEES MEER Lees dit artikel ook online. 37