Inventarisatie landschap en cultuurhistorie dijkverbetering Eemshaven-Delfzijl

Transcriptie

1 Inventarisatie landschap en cultuurhistorie dijkverbetering Eemshaven-Delfzijl Waterschap Noorderzijlvest 23 oktober 2014 Definitief rapport BD3193

2 HASKONINGDHV NEDERLAND B.V. PLANNING & STRATEGY Colosseum 3 Postbus AA Enschede Telefoon Fax info@enschede.royalhaskoning.com Internet Amersfoort KvK Documenttitel Inventarisatie landschap en cultuurhistorie dijkverbetering Eemshaven-Delfzijl Verkorte documenttitel Landschap en cultuurhistorie Eemshaven- Delfzijl Status Definitief rapport Datum 23 oktober 2014 Projectnaam Projectnummer Opdrachtgever Referentie Dijkverbetering Eemshaven-Delfzijl BD3193 Waterschap Noorderzijlvest Auteur(s) Collegiale toets Carien ten Cate Marije Schaafsma-Tilstra Datum/paraaf Vrijgegeven door Remco Drewes Datum/paraaf A company of Royal HaskoningDHV

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING Inleiding Doel Plangebied 1 2 DE DIJK IN HET LANDSCHAP Landschap Wierdenlandschap Dijkenlandschap Delfzijl Batterij Nansum Dijk 5 3 WAARDEN 7 4 DE DIJK PER DEELTRAJECT Traject kmp 27,0 29,0: omgeving Delfzijl Traject kmp 29,0 36,5: dijk grenzend aan buitengebied Traject kmp ,0: Nieuwstad - Eemshaven 11 5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN 13 6 BRONNEN 14 Blz. Definitief rapport 23 oktober 2014

4 1 INLEIDING 1.1 Inleiding 1.2 Doel Het dijktraject tussen Eemshaven en Delfzijl voldoet niet aan het vereiste veiligheidsniveau uit de Waterwet. Uitvoering van dijkverbetering is noodzakelijk om de waterkering de komende tientallen jaren bestand te laten zijn tegen de hydraulische belastingen. Secundair wordt het project aangegrepen om te beoordelen in hoeverre maatregelen moeten worden doorgevoerd om het dijktraject aardbevingsbestendig te maken. Het project bevindt zich in de verkenningsfase, waarbinnen het verzamelen van informatie over de huidige situatie centraal staat. Eén van de onderzoekswerkzaamheden in dat kader is het bureauonderzoek voor de onderwerpen landschap en cultuurhistorie. Dit onderzoek bestaat uit literatuur- en kaartstudie, een gesprek met de gemeenten en veldbezoek. Doel van dit bureauonderzoek voor de onderwerpen landschap en cultuurhistorie is het in beeld brengen van de aanwezige (en eventueel beschermde) cultuurhistorische en landschappelijke waarden van het projectgebied die door de toekomstige dijkversterking beïnvloed kunnen worden en de veiligstelling ervan. Hierbij gaat het om kenmerken van de dijk zelf, kunstwerken in en aan de dijk zoals gemalen en coupures, landschapselementen rond de dijk zoals watergangen en bebouwing en om belevingsaspecten zoals openheid, uitzicht en de beleving van en vanaf de dijk. De strekking van het onderzoek is in deze fase vooral inventariserend. Met de resultaten van het bureauonderzoek wordt invulling gegeven aan een verantwoorde landschappelijke inpassing van de dijkverbetering. Het biedt kansen voor veiligstelling en versterking van de aanwezige waarden. Door op basis van de bestaande landschappelijke en cultuurhistorische waarden aanbevelingen te doen voor het ontwerp van de dijkversterking, kan het draagvlak worden vergroot en het biedt kansen voor versterking van de aanwezige waarden. Hiermee wordt de kans op vertraging door bezwaren in het vervolgproces verkleind. 1.3 Plangebied Het project Dijkverbetering Eemshaven Delfzijl heeft betrekking op de aanpassing van het traject van dijkvak 49 Eemshaven (kmp 39,0) tot en met dijkvak 57 Delfzijl (kmp 27,0). Omdat landschap en cultuurhistorie sterk te maken hebben met beleving van de dijk en de omgeving, is in dit bureauonderzoek ook het aangrenzende land meegenomen (tot circa een km landinwaarts). De omgeving tussen het strand/kustweg/oosterveldweg/baaisterhoofd bij Delfzijl valt binnen het plangebied. Definitief rapport oktober 2014

5 2 DE DIJK IN HET LANDSCHAP 2.1 Landschap Het plangebied maakt deel uit van de Eemsdelta, onderdeel van het Waddengebied en de Noordzeekust. In cultuurhistorisch opzicht is het een bijzonder waardevol gebied, gevormd door de strijd van de mens tegen het water en door het agrarisch gebruik. De dijken, landaanwinningen, wierden en oude kreken maken dat zichtbaar. Een belangrijk deel van het gebied heeft een grootschalig open karakter. Kernkwaliteiten zijn de dijken, de wierden(dorpen), de maren, de openheid en de bijzondere verkavelingspatronen. Het gebied is een kustregio bestaande uit wierden- en dijkenlandschap met daarbinnen grote contrasten. Het ontstaan en de huidige situatie van beide landschappen wordt hieronder toegelicht. Daarna is een korte toelichting van het ontstaan, de huidige situatie en de verwachte ontwikkelingen van Delfzijl opgenomen Wierdenlandschap Ontstaan Van bewoning was lange tijd geen sprake in het Groninger kustgebied. Bewoning vond aanvankelijk plaats op de hogere pleistocene zandgronden, onder meer bij Delfzijl. Met het ontstaan van hoger opgeslibde kwelders namen de bewoningsmogelijkheden toe. Op kwelderruggen ontwikkelden zich wierden, verhogingen in het landschap. Hoewel deze kwelderruggen ruim boven het gemiddelde hoogwaterniveau uitstaken, waren ze niet gevrijwaard van overstromingen die gepaard gingen met spring- of stormtij. De mensen ondervonden noodzaak om kunstmatige heuvels op te werpen om zich tegen deze grotere overstromingen te beschermen. Uit meerdere verhoogde woonplaatsen ontstonden grotere dorpswierden. Op de oude kwelderwal/rug komen de oudste en ook de grootste wierden voor. Huidige situatie Talrijke wierdedorpen zijn karakteristieke elementen in het open wierdenlandschap. Voorbeelden zijn Holwierde, Bierum en Spijk. Op de hoger gelegen kwelderruggen liggen vaak verschillende reeksen van dorpen. Zo n kwelderrug ligt ook tussen Holwierde en Bierum, gedeeltelijk parallel aan de dijk. Deze dorpen herbergen diverse kleinere wierden en monumenten. De wierdedorpen zijn over het algemeen niet sterk gegroeid, waardoor sprake is van een mooie samenhang tussen bebouwing en het omringende landschap. Naast de dorpen zijn de beplante erven kenmerkend. Diverse terpen of wierden zijn aangewezen als gemeentelijk monument, waaronder 3 terpen nabij boerderij Uiteinde (Uiteinderweg Bierum), Lutjeburen en de terp bij Klein Wierum (Bierum). Rondom de wierden Lutjeburen en Nansum, Klein Wierum en Uiteinde liggen zones met visuele invloedsfeer van de betreffende wierden. Andere beeldbepalende elementen in dit landschapstype zijn kronkelende maren, de oude (vaak beplante) verbindingswegen tussen de dorpen en een onregelmatige verkavelingsstructuur. 23 oktober Definitief rapport

6 2.1.2 Dijkenlandschap Ontstaan Lange tijd kon de zee via brede zeearmen tot diep in het Groninger landschap binnendringen. Al van de wierdebewoners is bekend dat zij ringdijken aanlegden om de landbouwgronden rond de wierden te beschermen tegen het zeewater. De geleidelijke opslibbende Fivelboezem werd vanaf het einde van de twaalfde eeuw (1192) deel voor deel bedijkt. De monding van de Fivel werd uiteindelijk door bedijkingen in 1444 en 1453 definitief afgesloten. De Oostpolder is in 1840 bedijkt en in 1969 werd de huidige zeedijk op Deltahoogte gebracht. In 1972 werd deze zeedijk verlegd ten behoeve van de Eemshaven. Wanneer dijken door de aanleg van nieuwe inpolderingen hun waterkerende functie verloren, werden ze dikwijls afgegraven, met als gevolg dat diverse oude dijktracés niet langer herkenbaar waren als dijklichamen. Huidige situatie De dijken bij de Robbenplaatweg, Oostpolderweg/Polendijkpad en Hoogwatum (deze laatste minder herkenbaar) zijn aangewezen als dijk met landschappelijke waarde. Naast deze dijken zijn brede slingerende waterlopen en kronkelende kavelsloten zoals het Spijksterriet karakteristiek voor dit landschap; zij vormen verwijzingen naar de oude zeearmen. Het dijkenlandschap wordt verder gekenmerkt door het open karakter, met beplante erven, smalle rechte wegen en landbouwkundig gebruik. Het is grootschaliger dan het wierdenlandschap en heeft een meer regelmatige verkaveling. Richting het westen kijkend is een opvallend silhouet aan de horizon aanwezig, dat gevormd wordt door de energiecentrales en windturbines in de Eemshaven. Door de schaal en maat ervan is dit silhouet in de verre omtrek zichtbaar. Bron: Kernkwaliteiten Cultuurhistorisch Erfgoed Eemsmond Definitief rapport oktober 2014

7 2.1.3 Delfzijl Delfzijl ontstond in de dertiende eeuw toen er een sluis gebouwd werd in de Delf (de oude naam van het Damsterdiep). Toch was er al langere tijd sprake van bewoning van het gebied waar het huidige Delfzijl ligt; bewoning vond toen plaats op terpen of wierden, zodat ze beschermd werden tegen de vloed. Het centrum van Delfzijl heeft een vestingskarakter, het werd in de 16 e eeuw omwald. Vanaf de jaren zestig breidde Delfzijl op grote schaal uit aan de noordoostkant. Tussen deze uitbreidingen en de dijk ligt een groene parkachtige zone met veel waterpartijen. Deze zone wordt begrensd door de bebouwing enerzijds en de dijk anderzijds. Op en nabij de dijk staan enkele niet waterkerende objecten (NWO s): Podium Delfzijl (km 27) Eemhotel (km 27,25) Kunstobject Eemshotel (km 27,30) In Delfzijl zijn diverse ontwikkelingen gepland. In het Integraal investeringsprogramma Delfzijl is een belangrijke doelstelling vastgesteld om de identiteit van de stad te versterken en gewenste en noodzakelijke functies te kunnen onderbrengen. Belangrijke, potentieel sterke punten van Delfzijl zijn de ligging aan de zee en het Damsterdiep, de ligging aan de haven en de historie van de stad. Ter hoogte van het centrum zou de dijk met het strand meer verblijfskwaliteiten kunnen bieden, zodat het recreatieve karakter van Delfzijl wordt versterkt. In het Marconi-project werken diverse partijen (waterschappen Hunze en Aa s en Noorderzijlvest, provincie Groningen, Rijkswaterstaat en de gemeente Delfzijl) samen om de noordkant van het centrum van Delfzijl te versterken met (zicht)verbindingen met de zee. De dijkverbetering wordt hier logischerwijs op afgestemd. Waterschap Noorderzijlvest houdt rekening met het omleggen van de zeekering, om zo ruimte te geven aan het strand. Deze omlegging lijkt geen consequenties te hebben voor een coupure. Enkele onderdelen uit het Marconi-project: Deelgebied 1: Vestingstrand Dit deelgebied bevindt zich bij de kruising van de Stationsweg met de Kustweg. Het voornemen is om hier in het verlengde van de singelstructuur water terug te brengen met een binnenstrand. Het provinciale project Kiek over Diek, een fietsroute van 90 km langs, op en over de zeedijk van Lauwersoog tot Nieuw Statenzijl, sluit hier op aan. Een TOP (toeristisch overstap punt) met camperplaatsen kan ontwikkeld worden. Deelgebied 3: Zeestrand Het voorstel is het huidige strand uit te breiden door middel van de aanleg van een pier. Via het Marconi-project wordt onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor het aanleggen van een zandstrand. Van Voolhok tot Keerweer: een recreatief en waterrijk natuurpark met een ijle woonfunctie, dat aansluit op de woningverdunning in Delfzijl-Noord. Tegen de dijk flauwe taluds, zodat het aantrekkelijk is naar de top van de dijk te wandelen en aan de andere kant af te dalen. Buitendijks recreatiegebied waarvan de natuurfunctie in zuidwaartse richting toeneemt. 23 oktober Definitief rapport

8 Bron: Maritieme zone Delfzijl, een ruimtelijke visie Batterij Nansum Op de Zeedijk nabij Nansum stond tijdens de Tweede Wereldoorlog de batterij Nansum. Deze bestond uit een viertal 10,5cm FLAK-stellingen en een zestal betonnen bunkers. De geschutsopstellingen bevonden zich bovenop de Zeedijk en werden in 1947 weggehaald. Het gehele complex bevond zich tussen de Zeedijk en de Dijkweg in Nansum. Twee bunkers staan nog in het gebied. Deze bunkers zijn niet beschermd, maar hebben een grote historische waarde vanwege de rol die ze hebben gespeeld in de strijd rond het Eems-Dollard gebied in de laatste dagen van de oorlog. 2.2 Dijk Links: detail van een situatieschets van Batterij Nansum in Hierop zijn 4 stukken 10,5cm geschut op de Zeedijk omcirkeld in meerdere bunkers met groen aangegeven (bron: ECG, september 2014) Rechts: één van de overgebleven bunkers De huidige zeedijk werd in 1969 op Deltahoogte gebracht. In 1972 werd deze zeedijk verlegd ten behoeve van de Eemshaven. Vanuit het open wierden- en dijkenlandschap is de dijk in de verre omgeving te beleven. De dijk ligt als groen, continue en herkenbare lijn aan de horizon van het gebied tussen Eemshaven en Delfzijl. In provinciaal beleid is de dijk aangeduid als dijk met landschappelijke waarde. Definitief rapport oktober 2014

9 Kaart met cultuurhistorische en landschappelijke waarden 23 oktober Definitief rapport

10 3 WAARDEN Elementen of structuren in het landschap die verwijzen naar de geschiedenis of die karakteristiek zijn voor dit specifieke landschap, zijn van bijzondere waarde. De kaart op pagina 6 geeft een overzicht van de cultuurhistorische en landschappelijke waarden. Een belangrijke bron vormt de Conceptkaart Identiteit landschap van de provincie Groningen, aangevuld met waarden die in het veld zijn waargenomen of door het bureauonderzoek zijn ontdekt. De dijk ligt als een hooggelegen, continue groene lijn aan de horizon van het open dijken- en wierenlandschap; hij vormt als het ware de begrenzing van het land waarin beplante erven de decorstukken vormen. Bij de dijkversterking is het voor cultuurhistorie en landschap van belang dat het eenduidige, rustige en groene karakter van de dijk behouden blijft. Daarnaast dient er aandacht te zijn voor het behoud van waardevolle lijnen, erven en wierden in de directe nabijheid van de dijk. De dijk heeft allereerst een waterkerende functie. Daarnaast heeft hij een belangrijke recreatieve waarde, de dijk is onderdeel van een fietsknooppunten-netwerk. Definitief rapport oktober 2014

11 4 DE DIJK PER DEELTRAJECT In het vorige hoofdstuk is een beschrijving gegeven van het ontstaan en het huidige karakter van het landschap en de dijk; de dijk ligt als een hooggelegen, continue groene lijn aan de horizon van het open dijken- en wierdenlandschap. In de volgende paragrafen wordt voor een aantal te onderscheiden dijkvakken een kort overzicht gegeven van de waarden die het karakter bepalen en van de knelpunten in het huidige landschap. Mogelijk biedt de dijkversterking kansen om de knelpunten op te lossen. Per dijkvak worden aandachtspunten genoemd voor de dijkversterking. 4.1 Traject kmp 27,0 29,0: omgeving Delfzijl Principeprofiel De dijk bestaat binnendijks uit met gras begroeide taluds. Op de steunberm loopt een geasfalteerd fietspad. Op de kruin van de dijk ligt een voetpad. Buitendijks is het bovenste gedeelte van het talud begroeid met gras, het middelste gedeelte bestaat uit grasstenen en het onderste deel bestaat uit basaltblokken. 23 oktober Definitief rapport

12 Waardevolle kenmerken van de dijk Fietspad binnendijks op de steunberm inclusief opgangen vanuit het bebouwde gebied; Groene karakter en de groenzone met water en ruigte ter hoogte van de Kustweg; De nabijheid van het oude centrum van Delfzijl; Aanwezigheid recreatieve elementen zoals het Eemshotel, strand en podium. Knelpunten Minimale relatie van de zee en de dijk met het oude centrum van Delfzijl. Aandachtspunten voor dijkverbetering Behoud groene, eenduidige en rustige karakter van de dijk; Zoveel mogelijk één gelijk dwarsprofiel over de hele lengte behouden, ook in de steunbermen. Wanneer delen van de steunberm verbreed moeten worden, deze vloeiend laten overlopen in de niet te verbreden delen. Bermsloot overal zoveel mogelijk op dezelfde afstand van de dijkkruin; Toegankelijkheid van de dijk voor recreatief verkeer (fietsers en voetgangers); Behoud van het verschil in bekleding tussen buitendijks (deels gras, deels stenig) en binnendijks (geheel gras); Afstemming met het Marconi-project. 4.2 Traject kmp 29,0 36,5: dijk grenzend aan buitengebied Principeprofiel De dijk bestaat binnendijks uit met gras begroeide taluds. Een sloot loopt parallel aan de dijk. Op de steunberm loopt een geasfalteerd fietspad/onderhoudspad. Buitendijks is het bovenste gedeelte van het talud begroeid met gras en het onderste deel bestaat uit basaltblokken. Buitendijks zit een klein knikje in het talud Definitief rapport oktober 2014

13 Waardevolle kenmerken van de dijk Fietspad/onderhoudspad binnendijks op de steunberm; De beplante Dijkweg met cultuurhistorische en landschappelijke waarde, loopt op 2 plekken tegen de dijk aan en is via het fietspad/onderhoudspad verbonden met elkaar; Vanuit het aangrenzende, open landbouwgebied vormt de dijk een eenduidige, rustige en groene lijn aan de horizon, als achtergrond voor de waardevolle erven en wierden. De visuele invloedsfeer van de wierden Lutjeburen, Nansum en Klein Wierum raken aan de dijk. Hier vormen de dijk en de wierde een waardevol ensemble; Hoogwatum ligt als cultuurhistorisch waardevol erf tegen de dijk aan. Hier ligt buitendijks tevens een strandje. Deze locatie is aangewezen als TOP-locatie en heeft dus een recreatieve betekenis. Knelpunten Woningen aan de Dijkweg staan bijna tegen de dijk aan; Vanaf het fietspad over de steunberm is de zee niet te beleven. Het wierden- en dijkenlandschap wordt daarentegen optimaal beleefd; Weinig mogelijkheden om vanaf de dijk het aangrenzende wierden- en dijkenlandschap in te gaan v.v. Evenmin weinig mogelijkheden om de zee te beleven / weinig overgangen over de kruin heen. Aandachtspunten voor dijkverbetering Behoud groene, eenduidige en rustige karakter van de dijk; Zoveel mogelijk één gelijk dwarsprofiel over de hele lengte behouden, ook in de steunbermen. Wanneer delen van de steunberm verbreed moeten worden, deze vloeiend laten overlopen in de niet te verbreden delen. Bermsloot overal zoveel mogelijk op dezelfde afstand van de dijkkruin; 23 oktober Definitief rapport

14 Toegankelijkheid van de dijk voor recreatief verkeer (fietsers en voetgangers) en beleving van de zee; Behoud van het verschil in bekleding tussen buitendijks (deels gras, deels stenig) en binnendijks (geheel gras); Behoud cultuurhistorische erven, wierden, lijnvormige elementen en bunkers uit WOII; Binnen de visuele invloedsfeer van de wierden geen opgaande elementen zoals beplantingen toevoegen. 4.3 Traject kmp ,0: Nieuwstad - Eemshaven Principeprofiel De dijk bestaat binnendijks uit met gras begroeide taluds. Een sloot loopt parallel aan de dijk. Op de steunberm loopt een geasfalteerd fietspad/onderhoudspad. Buitendijks is slechts een klein gedeelte (circa een vijfde van de hoogte van de dijk) begroeid met gras, het overige deel van het talud is geasfalteerd. Buitendijks zit ook een steunberm die geasfalteerd is. In het bovenste gedeelte buitendijks zit een klein knikje in het talud. Definitief rapport oktober 2014

15 Waardevolle kenmerken van de dijk Fietspad/onderhoudspad binnendijks op de steunberm; Vanuit het aangrenzende open landbouwgebied (dijkenlandschap) vormt de dijk een eenduidige, rustige en groene lijn aan de horizon, als achtergrond voor de waardevolle erven; Enkele oude dijken, wegen en waterlopen, waaronder Nieuwstad (incl. bebouwing en beplanting) en Spijksterriet, lopen tegen de dijk aan; Het gemaal Spijksterpompen ligt bij de dijk, ter hoogte van een NAM-terrein. Gemaal Spijksterpompen Knelpunten Vanaf het fietspad/onderhoudspad over de steunberm is de zee niet te beleven. Het dijkenlandschap wordt daarentegen optimaal beleefd. Het beeld van het dijkenlandschap wordt hier sterk beïnvloed door de Eemshaven (hoogspanningsmasten, windturbines, energiecentrales); Weinig mogelijkheden om vanaf de dijk het aangrenzende wierden- en dijkenlandschap in te gaan v.v. Evenmin weinig mogelijkheden om de zee te beleven / weinig overgangen over de kruin heen; Aandachtspunten voor dijkverbetering Behoud groene, eenduidige en rustige karakter van de dijk; Zoveel mogelijk één gelijk dwarsprofiel over de hele lengte behouden, ook in de steunbermen. Wanneer delen van de steunberm verbreed moeten worden, deze vloeiend laten overlopen in de niet te verbreden delen. Bermsloot overal zoveel mogelijk op dezelfde afstand van de dijkkruin; Toegankelijkheid van de dijk voor recreatief verkeer (fietsers en voetgangers) en beleving van de zee; Behoud van het verschil in bekleding tussen buitendijks (deels gras, deels asfalt) en binnendijks (geheel gras); Behoud oude dijken, wegen en waterlopen. 23 oktober Definitief rapport

16 5 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Aandachtspunten uit hoofdstuk 4 De dijk tussen Eemshaven en Delfzijl is onlosmakelijk verbonden met de historie en het bestaan van het land en heeft landschappelijke waarde. In deze rapportage zijn de belangrijkste cultuurhistorische en landschapswaarden beschreven en zijn aanbevelingen gedaan voor de omgang hiermee bij de dijkversterking. In hoofdstuk 4 zijn de aandachtspunten per deeltraject voor de dijkverbetering beschreven. Deze aandachtspunten zijn niet gebaseerd op wetgeving, maar op de expertise en ervaring van onze deskundigen. Met de genoemde aandachtspunten dient rekening gehouden te worden bij de verdere uitwerking van het ontwerp voor de dijkversterking. Inzet expertise op gebied van landschap en cultuurhistorie in het vervolgtraject De rapportage is opgesteld op basis van literatuur- en kaartstudie, een gesprek met de gemeenten en veldbezoek. Voor zover bekend zijn er geen leemten in kennis die essentieel zijn op dit schaalniveau. Bij de verdere uitwerking van het ontwerp voor de dijkversterking kunnen echter nieuwe inzichten ontstaan. Daarom wordt aanbevolen om bij het vervolgtraject expertise op het gebied van landschap en cultuurhistorie te betrekken en om daarbij in ieder geval rekening te houden met de aandachtspunten die zijn genoemd in hoofdstuk 4. Rijke Dijk Om de ecologische waarde van harde bekleding te verbeteren, is het project Rijke Dijken opgestart. Dit is een samenwerkingsproject van Deltares, Rijkswaterstaat, TU Delft en Havenbedrijf Rotterdam. Indien Rijke Dijken wordt toegepast bij dit dijktraject, dan heeft dat mogelijk consequenties voor het buitendijkse deel. Om de landschappelijke en cultuurhistorische waarden veilig te stellen danwel te versterken, gelden de volgende aandachtspunten (zie ook hoofdstuk 4): Behoud, eenduidige en rustige karakter van de dijk; Zoveel mogelijk één gelijk dwarsprofiel over de hele lengte behouden; Behoud van het verschil in bekleding tussen buitendijks (deels gras, deels stenig) en binnendijks (geheel gras); Toegankelijkheid van de dijk voor recreatief verkeer (fietsers en voetgangers) en beleving van de zee. Definitief rapport oktober 2014

17 6 BRONNEN Literatuur / beleid: Landschapsontwikkelingsplan Noord-Groningen Ontwikkelingsvisie Eemsdelta 2030 (november 2012) Kernkwaliteiten Cultuurhistorisch Erfgoed Eemsmond (Libau, mei 2012) Kiek over Diek (Bosch Slabbers, 2009) Integraal Investeringsprogramma (gemeente Delfzijl, september 2012) Maritieme zone Delfzijl, een ruimtelijke visie (maart 2012). Conceptkaart Identiteit landschap (provincie Groningen, november 2003) Regio Noord-Groningen, Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart (Raap en Deltares, juni 2008) Herziening Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart gemeente Delfzijl (Libau, afdeling archeologie, februari 2013) Herziening archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart gemeente Delfzijl (Libau, afdeling archeologie, februari 2013) Welstandsnota Delfzijl (Bugel Hajema, oktober 2004) Welstandsnota gemeente Eemsmond (Bugel Hajema, november 2011) Bestemmingsplan Buitengebied Noord, gemeente Delfzijl Bestemmingsplan Delfzijl Kern Noord, gemeente Delfzijl Bestemmingsplan Centrum, gemeente Delfzijl Bestemmingsplan Havengebied, gemeente Delfzijl Bestemmingsplan Buitengebied, gemeente Eemsmond Provinciaal Omgevingsplan (provincie Groningen, juni 2009) Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied Dijkverbetering Eemshaven Delfzijl (ECG, september 2014) Overige bronnen: Telefonisch gesproken met gemeente Delfzijl en gemeente Eemsmond 23 oktober Definitief rapport