Normen en waarden een driejaarlijkse LDR update!

Transcriptie

1 Normen en waarden een driejaarlijkse LDR update! Normen en Waarden in december 2013 EN 1090 Hoe staat het ermee? Nieuw: EN-ISO :2013 Het kwalificeren van lassers Smeltlassen Deel 1: Staal. Nieuw: EN-ISO 14732:2013: Laspersoneel - Het kwalificeren van bedieners en stellers voor het gemechaniseerd en automatisch lassen van metalen. Ter commentaar: een nieuwe Working Draft EN ISO (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

2 LDR Normen en Waarden 2013 Programma! Stand van zaken EN 1090 CPR FPC Bottle necks o.a. Snijden en boren Richten Hechten Uitvoeringsklassen Laspersoneel EN-ISO Lasserskwalificatie EN-ISO Operateur kwalificatie EN-ISO Lascoordinatie Lasmethodekwalificatie, nieuwe norm! Discussie. 3 CPD en CPR??? Construction Products Directive en Construction Products Regulation. ( Bouwproduktenrichtlijn en Bouwproduktenverordening ) De CPD (89/106/EEC) is op 9 maart 2011 door CPR (305/2011) vervangen. De CPR concentreert zich op de positie van de aangemelde instanties (Notified Body, NB) en TBI (Technische BeoordelingsInstantie, TAB). Het doel van CPD/CPR is om betrouwbare informatie te verstrekken over bouwproducten met betrekking tot hun prestaties. Dit wordt bereikt door middel van een "gemeenschappelijke technische taal" en biedt gestandaardiseerde evaluatiemethoden voor de uitvoering van de bouw. 4 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

3 Doelstelling CPR Deze verordening is van toepassing op voor de bouw bestemde producten, voor zover de fundamentele voorschriften voor bouwwerken, daarmee in verband staan. In deze verordening wordt onder voor de bouw bestemde producten verstaan producten die worden vervaardigd om blijvend deel uit te maken van bouwwerken, waaronder zowel gebouwen als kunstwerken zijn begrepen. 5 Toepassing van EN 1090 wettelijk verplicht?!! 6 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

4 Wat is wat? CPR 1. Bouwproduct : elk product of kit dat wordt vervaardigd en in de handel wordt gebracht om blijvend te worden verwerkt in bouwwerken of delen ervan, en waarvan de prestaties gevolgen hebben voor de prestaties van het bouwwerk met betrekking tot de fundamentele eisen voor bouwwerken; 2. Kit : een bouwproduct dat door één fabrikant in de handel wordt gebracht met ten minste twee afzonderlijke componenten die gecombineerd moeten worden om in het bouwwerk te worden verwerkt; 3. Bouwwerken : bouwkundige en civieltechnische werken; 7 CPR FUNDAMENTELE EISEN VOOR BOUWWERKEN Het bouwwerk als geheel en ook de afzonderlijke delen ervan moeten geschikt zijn voor het beoogde gebruik, in het bijzonder rekening gehouden met de gezondheid en de veiligheid van de personen die er tijdens de hele levenscyclus van het bouwwerk bij betrokken zijn. Bij normaal onderhoud moeten bouwwerken gedurende een economisch redelijke levensduur aan onderhavige fundamentele eisen voor bouwwerken voldoen. 1. Mechanische weerstand en stabiliteit 2. Brandveiligheid 3. Hygiëne, gezondheid en milieu 4. Veiligheid en toegankelijkheid bij gebruik 5. Bescherming tegen geluidshinder 6. Energiebesparing en warmtebehoud 7. Duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen 8 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

5 CPR Hoe fundamentele eisen definiëren? De link tussen bouwproducten en fundamentele eisen wordt gegeven door: Essentiële kenmerken : kenmerken van het bouwproduct die verband houden met de fundamentele eisen voor bouwwerken; En wordt gedefinieerd als: Prestaties van een bouwproduct : de prestaties met betrekking tot de essentiële kenmerken, uitgedrukt in niveau of klasse of op beschrijvende wijze; 9 CPR De geharmoniseerde norm Tot slot, het verband tussen de bouw bestemde producten, met hun essentiële kenmerk, en de werken, met hun fundamentele eisen, kan worden "uitsluitend" bereikt door de conformiteit van het product met een Europese "geharmoniseerde technische specificatie (meestal de geharmoniseerde norm)" De essentiële kenmerken van bouwproducten worden vastgelegd en opgenomen in de geharmoniseerde technische specificaties (normen), alsook de criteria die moeten worden gebruikt voor de fabricage van de producten zelf en het beginsel voor de conformiteitsbeoordeling 10 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

6 CPR EN Geharmoniseerd! EN refereert op veel plaatsen aan EN en ! 11 Type product CPR De aard van het product "Structurele metalen, materiaal en toebehoren" omvat: Basismaterialen (platen en profielen) Lastoevoegmaterialen Structurele metalen onderdelen Structurele connectoren (bouten, moeren, etc.). De geharmoniseerde norm voor de structurele metalen onderdelen is de EN ! 12 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

7 EN Essentiële kenmerken Eisen Basisproducten Toleranties op afmetingen en vorm Lasbaarheid Breuktaaiheid Constructieve kenmerken: Draagvermogen Vermoeingssterkte Brandwerendheid Vervormingen in bruikbaarheidsgrenstoestand Reactie bij brand Gevaarlijke stoffen Weerstand tegen stootbelasting Duurzaamheid 13 Taakverdeling (Fabrikant en NoBo) Taken Inhoud van de taak Taken onder verantwoordelijkheid van de fabrikant Taken voor de geaccrediteerde instelling Aanvangstypebeproeving Fabrieksproductiebeheersing (FPC) Nemen van proefstukken, beproeving en keuring in de fabriek Certificeren van FPC door een geaccrediteerde instelling op basis van: Aanvangs- keuring van fabriek en van FPC Continu toezicht, beoordeling en goedkeuring van FPC Van toepassing zijnde parameters die verband houden met de prestatie kenmerken van tabel ZA.1 Van toepassing zijnde parameters die verband houden met de prestatiekenmerken van tabel ZA.1 Van toepassing zijnde kenmerken van tabel ZA.1 Van toepassing zijnde parameters die verband houden met de kenmerken van tabel ZA.1 Van toepassing zijnde parameters die verband houden met de kenmerken van tabel ZA.1 14 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

8 EN Fabrieksproductiebeheersing (FPC) De fabrikant moet een fabrieksproductiebeheersing-systeem (FPC) opzetten, documenteren en onderhouden om te waarborgen dat de op de markt gebrachte producten voldoen aan de verklaarde prestatiekenmerken. Beschrijving in Bijlage B van de EN , met nadere toelichting over: Personeel, Gereedschappen en machines, Proces van constructief ontwerpen, Basisproducten gebruikt in de fabrikage Onderdelen specificatie Productbeoordeling Niet-conforme producten 15 Certificatieinstelling (NoBo) (1) 1. Onderzoek naar de fabrieksproductiebeheersing zoals geschreven in het handboek. 2. Eerste inspectie van de fabriek en van de praktische uitvoering en documentatie van de FPC volgens een checklist van de NoBo. 3. Evaluatie van de conformiteit van de FPC met de eisen van EN Certificering van de Fabrieksproductiebeheersing door de afgifte van een certificaat. 5. Permanente bewaking van FPC. 16 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

9 Permanente bewaking Intervallen (1) 17 B.4.1 Algemeen De eerste controle moet één jaar na de eerste beoordeling worden uitgevoerd. De hoeveelheid inspecties kan worden verminderd zolang geen van de volgende situaties zich voordoet: Hernieuwing of wijziging van de relevante instellingen; Veranderen van lascoördinator; Introductie van nieuwe lastechnieken,...; Introductie van nieuwe en relevante voorzieningen. (Zie tabel volgende sheet) 17 Permanente bewaking Intervallen (2) Tabel lntervallen van routinetoezicht Uitvoeringsklasse lntervallen tussen keuringen van de FPC van de fabrikant na de ITT (Jaren) EXC1 en EXC EXC3 en EXC (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

10 De EN Lastechnische opzet van EN Algemeen Lasplan Acceptabele lasprocessen Kwalificatie van lasmethoden Kwalificatie van lassers en lasoperators Lascoördinatie Voorbewerking en uitvoering van lassen Acceptatie criteria Lassen van roestvast staal Verplichte aanvullende informatie Keuzemogelijkheden Richten Toelaatbare lastoevoegmaterialen 20 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

11 EN Bottle necks Meest gehoorde problemen 1. Lascoordinatie (later) 2. Snijden 3. Richten 4. Hechten 5. Executie klasse 6. Hoe te handelen met nieuwe versie normen (later) 21 Snijden - boren EN Bottle necks Er moeten vier proefstukken zijn geproduceerd van het basisproduct dat met het proces moet zijn gesneden: 1. een rechte snede van het dikste basisproduct; 2. een rechte snede van het dunste basisproduct; 3. een scherpe hoek van een representatieve dikte; 4. een boog van een representatieve dikte. Op de beide rechte proefstukken moeten metingen zijn gedaan over tenminste 200 mm lengte en op de eisen van de vereiste kwaliteitsklasse zijn gecontroleerd. Hoe.? 22 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

12 Snijden boren (2) EN Bottle necks Tabel 10 Toegestane maximale waarden voor de hardheid (HV 10) Productnorm Staalsoort Waarde voor hardheid EN tot en met -5 EN , EN S235 tot S EN en EN EN S260 tot S700 S460 tot S NOOT Deze waarden zijn in overeenstemming met EN ISO , geldend voor staalsoorten als opgesomd in ISO/TR EN Bottle necks Richten met de brander Bij richten met de brander, moet de maximale staaltemperatuur en de afkoelingsprocedure beheerst worden. Voor EXC3 en EXC4 moet methodebeschrijving worden gemaakt. Deze moet op zijn minst omvatten: maximale staaltemperatuur en afkoelingsmethode; methode van verwarmen; methode gebruikt voor temperatuurmetingen; resultaten van beproevingen uitgevoerd voor goedkeuring van methode; aanduiding van personeel dat bevoegd is om methode toe te passen. 24 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

13 Hechtlassen EN Bottle necks Bij EXC2, EXC3 en EXC4: gekwalificeerde lasmethode verplicht. Alle hechtlassen die niet worden opgenomen in uiteindelijke las moeten verwijderd worden. Hechtlassen die in uiteindelijke las zullen worden opgenomen moeten geschikte vorm hebben en worden gelegd door gekwalificeerd lassers. Hechtlassen moeten vrij zijn van lasfouten en moeten vóór het uiteindelijke lassen zorgvuldig worden gereinigd. Gescheurde hechtlassen moeten worden verwijderd. 25 EN Bottle necks Uitvoeringsklassen (EXC s) EXC1 t/m EXC4 (eenvoudig kritisch) Wordt bepaald door: Gevolgklassen (Consequence Class, CC) Productiecategorieën (Production Category, PC) Gebruikscategorieën (Service Category, SC) (Nu in EN Bijlage B, binnenkort beschreven in EN ) Productie Gevolg Laag Gemiddeld Hoog Gebruik Stat. Dyn. Stat. Dyn. Stat. Dyn. Eenv. EXC1 EXC2 EXC2 EXC3 EXC3 EXC3 Moeilijk EXC2 EXC2 EXC2 EXC3 EXC3 EXC4 Beslissing: (meestal) Contract!! 26 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

14 EN Bottle necks Geldigheid lasmethodekwalificaties Standaard is lasmethodekwalificatie onbeperkt geldig, maarrrrr.. Beperkingen in de EN 1090!! Deze eist extra beproevingen voor lasprocessen die NIET in gebruik zijn: a) van één tot drie jaar: productie lasproef voor staalsoorten > S355. Onderzoek: visuele keuring, radiografische of ultrasone keuring (behalve hoeklassen), magnetisch of penetrant onderzoek, macro beoordeling en hardheidsmeting. b) voor periode meer dan drie jaar: 1) macro, van productieproef moet worden gekeurd voor staalsoorten S355, of 2) moeten nieuwe methodebeproevingen worden uitgevoerd voor staalsoorten > S355. Henk Bodt, LDR Normen en Waarden 2013 Programma! Stand van zaken EN 1090 CPR FPC Bottle necks o.a. Snijden en boren Richten Hechten Uitvoeringsklassen Laspersoneel EN-ISO Lasserskwalificatie EN-ISO Operateur kwalificatie EN-ISO Lascoordinatie Lasmethodekwalificatie, nieuwe norm! Discussie. 28 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

15 LASPERSONEEL EN-ISO (1) Lasser moeten worden gekwalificeerd volgens EN nu dus de EN-ISO , lasoperators volgens EN 1418, nu dus de EN-ISO 14732! En nu.? 30 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

16 EN-ISO (2) EN ISO: EN 287-1: 2011 Deel 1: Staal EN-ISO : : Deel Deel 1: Staal 1: Staal EN-ISO : 2005 Deel 2: Aluminium EN-ISO : 1999 Deel 3: Koper (oude 287 vorm) EN-ISO : 1999 Deel 4: Nikkel (oude 287 vorm) EN-ISO : 2000 Deel 5: Ti & Zr (oude 287 vorm) EN 1418:1998: Operators EN-ISO 14732: 2013 Operators ASME: Section IX AWS: Dx.x (bv. D1.1) 31 EN-ISO (3) EN-ISO Lasserskwalificatie Grote veranderingen t.o.v. de oude EN 287-1: 1. Basismateriaal wordt lastoevoegmateriaal! 2. Materiaaloverdracht wordt belangrijke variabele! 3. Regels voor verlenging worden ruimer! 32 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

17 EN-ISO (4) Lasprocessen Wijzigingen in toe te passen lasprocessen (nieuwe EN-ISO 4063:2009) 135 kwalificeert voor 138 en vice versa 142 kwalificeert alleen voor 142. Kortsluitboog MAG kwalificeert voor ALLE MAGmateriaal overdrachtsvormen. Globulair-, sproei- en pulslassen kwalificeren NIET voor kortsluitboog MAG lassen! 33 EN-ISO (5) Kortsluitboog..?? 34 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

18 EN/ISO (6) Essentiele parameters en geldigheidsgebied Hoe bepaal ik of ik in het kortsluitboog gebied aan het lassen ben? Een zuiver kortsluitboogregime wordt bereikt als men last met een spanningbron bij een lage ingestelde boogspanning en draadsnelheid waarbij tijdens het lassen kortstondige kortsluitingen en doven van de boog optreden. In veel moderne stroombronnen is geen sprake van een zuivere kortsluitboog, maar van een zogenaamde gemodificeerde kortsluitboog. Bijvoorbeeld CMT, Cold-Arc, Cold Weld, STT, Speedpulse, PCS, forcearc, Rapid Weld, SpeedArc, DeepARC, enz.. 35 EN-ISO (7) Geldigheidsgebied FM-nummers Groep FM1 FM2 FM3 FM4 FM5 FM6 Toevoegmateriaal voor het lassen van Ongelegeerde en fijnkorrelige staalsoorten Voorbeelden van toepasbare ISO normen ([xx] verwijst naar de bibliografie in de norm) ISO 2560, ISO 14341,[8] ISO 636,[1] ISO 14171,[6] ISO 17632[14] Hoge sterkte staalsoorten ISO 18275,[21] ISO 16834,[13] ISO 26304,[25] ISO 18276[22] Kruipbestendige staalsoorten Cr < 3,75 % Kruipbestendige staalsoorten 3,75 Cr 12 % Roestvaste en hittevaste staalsoorten Nikkel en nikkel legeringen ISO 3580,[3] ISO 21952,[23] ISO 24598,[24] ISO 17634[16] ISO 3580,[3] ISO 21952,[23] ISO 24598,[24] ISO 17634[16] Voorbeelden van toepasbare AWS normen AWS A5.1, AWS A5.18, AWS A5.17, A5.20 AWS A5.5, AWS A5.28, AWS A5.28, AWS A5.23, AWS A5.29 AWS A5.5, AWS A5.28, AWS A5.23, AWS 5.29 AWS A5.5, AWS A5.28, AWS A5.23, AWS 5.29 ISO 3581,[4] ISO 14343,[9] AWS A5.4, AWS A5.9, AWS A5.22 ISO 17633[15] ISO 14172,[7] ISO 18274[20] AWS A5.11, AWS A (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

19 EN-ISO (8) Geldigheidsgebied FM-nummers Lastoevoegmateriaal gebruikt in de proeflas Geldigheidsgebied FM1 FM2 FM3 FM4 FM5 FM6 FM1 X X FM2 X X FM3 X X X FM4 X X X X - - FM X - FM X X 2/3 37 Coating type EN-ISO (9) Symbolen voor proefstukken & lastoevoegmaterialen Gedetailleerde informatie 03 Rutiel basische bekleding Titaandioxide, calciumcarbonaat 10 Cellulose bekleding Cellulose, natrium 11 Cellulose bekleding Hoog cellulose, kalium 12 Rutiel bekleding Hoog titaandioxide, natrium 13 Rutiel bekleding Hoog titaandioxide, kalium 14 Rutiel + ijzerpoeder bekleding IJzer poeder, titaandioxide 15 Basische bekleding Laag waterstof, natrium 16 Basische bekleding Symbolen voor proefstukken Laag waterstof, & lastoevoegmaterialen kalium 18 Basische + ijzerpoeder bekleding Laag waterstof, kalium, ijzerpoeder 19 Limoniet bekleding IJzeroxide, titaandioxide, kalium 20 IJzeroxide bekleding Hoog ijzeroxide 24 Rutiel + ijzerpoeder bekleding IJzer poeder, titaandioxide 27 IJzeroxide + ijzerpoeder bekleding Hoog ijzeroxide, ijzerpoeder 28 Basische + ijzerpoeder bekleding Laag waterstof, kalium, ijzerpoeder 45 Basische bekleding Elektroden voor neergaand lassen van pijpleidingen 48 Basische bekleding Laag waterstof, kalium, ijzerpoeder 38 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

20 EN-ISO (10) Lasposities (EN-ISO 6947: ) Verschil tussen lasposities (gepositioneerd in de ruimte) en hoofd-lasposities (= testposities)! 39 Lasposities (EN-ISO 6947) EN-ISO (11) Strikte scheiding tussen lasposities voor stompe lassen en lasposities voor hoeklassen: 40 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

21 EN-ISO (12) Essentiele parameters en geldigheidsgebied Type las Alternatief, gecombineerd proefstuk voor hoeklas (Annex C), waarin een gedeelte als hoeklas en een gedeelte als stompe verbinding kan worden gelast en in één kan worden beproefd. Echter pas op géén doorlassing mogelijk. Geldigheidsgebied van de stompe lasverbinding! De toepassing van deze optie MOET speciaal op het certificaat worden aangegeven. 41 EN-ISO (13) Testmethode Visueel onderzoek volgens EN 970 Radiografisch onderzoek volgens EN 1435 Buigproeven volgens EN 910 Breekproeven volgens EN 1320 Stompe verbinding (in plaat of pijp) Verplicht Verplicht a b d Verplicht a b f Verplicht a b f Hoeklas en knooppunt Verplicht Niet verplicht Niet van toepassing Verplicht c e a. Radiografie OF buigproeven OF breekproeven is vereist. b. Bij radiografie moeten voor sommige processen aanvullende proeven worden uitgevoerd c. Breekproeven mogen worden vervangen door 2 macro s d. Radiografie mag in sommige gevallen worden vervangen door ultrasoon onderzoek e. Breekproeven op pijp mogen worden vervangen door radiografie f. Bij kleinere pijpen mogen zowel de breek- als de buigproef worden vervangen door een gekerfde trekproef van het hele proefstuk. Henk Bodt, (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

22 EN-ISO (14) Pas op: proefplaat afmetingen zijn veranderd! Stompe naad: korter (200 mm was 300 mm) Hoeklas: langer (200 mm was 150 mm) Was: één stop-start én één in de sluitlaag! Wordt: bij meer dan een lasproces: tenminste één stopstart voor ieder toegepast lasproces. Pas op: een overgang van massieve of metaal gevulde draad naar poeder gevulde draad is een proces-wissel! Wachttijd tussen stop en start: zolang het materiaal nodig heeft om te stollen. Praktische tip: laat de lasser een krijtlijntje trekken daar waar hij is gestopt. In deze tijd heeft het lasmateriaal kunnen stollen. Vervolgens last hij verder. 43 ISO (15) Grote verschillen bij geldigheidstermijn! Begin geldigheid op de datum van beoordeling! Verlengen: Drie methoden, vooraf aangeven welke te gebruiken! 1. Telkens na drie jaar opnieuw kwalificeren. 2. Telkens na twee jaar onderzoek twee productielassen uit laatste periode van zes maanden: RT, UT of DO. 3. Onbeperkt geldig als: Werkzaam bij zelfde werkgever Onder een kwaliteitssysteem conform EN-ISO , of -3 (aantoonbaar). Lasser maakt lassen van acceptabele kwaliteit. Dus. verantwoordelijkheid van de werkgever!! 44 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

23 Het NIEUWE certificaat! Garandeert het ACTUELE kennen en kunnen! Henk Bodt, ISO (17) Resumé nieuwe (EN-)ISO Wereld van de LK s gaat op zijn kop! De wijzigingen zijn technisch wel degelijk realistisch! Ook hier een belangrijke tekst in norm: Aan het einde van de geldigheidsperiode mogen bestaande en geldige lasserskwalificaties worden her gewaardeerd naar deze Internationale Norm. Het nieuwe geldigheidsgebied moet dan worden geïnterpreteerd volgens deze Internationale Norm. 46 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

24 ISO (18) Resumé nieuwe (EN-)ISO (vervolg) Staat nergens een jaartal gespecificeerd bij de vermelding van de EN 287-1, dan wordt dat automatisch de EN-ISO Staat er wel een jaartal achter de norm (bv. EN 287-1:2011) dan blijft die norm geldig. Er zal een theoretische overgangsperiode zijn van maximaal 5 jaar. Systematisch review van een norm is om de 5 jaar, na 5 jaar zouden alle EN normen aangepast moeten zijn. In de EN is wel een verwijzing voor de EN 287-1:2004 dus deze norm zal pas in 2016 in aanmerking komen voor een review. (Of er moet voor die tijd nog een corrigendum worden uitgegeven waarin de wijziging is opgenomen.) In de EN zit geen probleem daar is geen verwijzing naar jaartal voor de EN De European Welding Federation (EWF) heeft een hulp-document gemaakt om de industrie te helpen de overgang van de oude EN naar de nieuwe EN-ISO zo efficiënt mogelijk te maken. GRATIS verkrijgbaar op: technical-information/ technical-documents EWF praktijkrichtlijn EWF document EWF- Henk Bodt, (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

25 Kwalificatie van bedieners van lasmachines (lasoperator) ) Automatisering?! Foto Maurice Mol, 2008 Henk Bodt, (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

26 De lasoperator (2) EN ISO 14732:2013 biedt vier mogelijkheden: Kwalificatie op basis van: lasmethode kwalificatieproef (EN ISO 15614); pre-productieproef (EN ISO 15613); standaard lasserskwalificatieproef (EN ISO ); productie test. Aanvullend MOET de kennis van de functionaliteit van de apparatuur formeel worden getoetst! LET OP: ook de geldigheidstermijn is anders dan bij handlassen!! 51 De lasoperator (3) Uitgaande van het feit dat gelast wordt volgens een gekwalificeerde WPS, kent het geldigheidsgebied de volgende grenzen: Verandering van lasproces (behalve voor 13); Lassen met of zonder boog- en/of lasnaadsensor (bij automatisch lassen); Verandering van directe visuele controle naar controle op afstand en vice versa (bij gemechaniseerd lassen); Verandering van één laags techniek naar meerdere lagen (niet omgekeerd); Weglaten van een automatische booglengte regeling; Weglaten van een automatisch lasnaad volgsysteem; Verandering van type lasapparatuur (incl. een robot bedieningssysteem); Toevoeging van nieuwe lasposities (bij gemechaniseerd lassen); Weglaten van backing (bij gemechaniseerd lassen); Weglaten van consumable inserts mee smeltende inzetstukken (bij gemechaniseerd lassen). 52 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

27 De lasoperator (4) Theorie: Lastechnisch: facultatief (helaas?)! Functionele kennistoets: verplicht! : Begrip van lasprocedure en invloed van parameters; Overeenkomst van de lasnaadvoorbewerking met de lasmethodebeschrijving, WPS; Reinheid van de laskanten; Identificatie, oorzaken en remedie van lasfouten; Geldigheidsgebied van zijn kwalificatie; Functionaliteit lasproces: Programmeren (wanneer relavant); Bediening en signalering; Parameters en correctie daarvan; Start-stop procedures; Bewegingsmechanismen en Veiligheidsvoorzieningen. 53 De lasoperator (5) Ook grote verschillen bij geldigheidstermijn! Begin geldigheid op de datum van proeflassen?! 6-maandelijkse bevestiging als bij EN-ISO Verlengen: Drie methoden, vooraf aangeven welke te gebruiken! 1. Telkens na zes jaar opnieuw kwalificeren. 2. Telkens na drie jaar onderzoek twee productielassen uit laatste periode van zes maanden: RT, UT of DO. 3. Onbeperkt geldig als: Werkzaam bij zelfde werkgever Onder een kwaliteitssysteem conform EN-ISO , of -3 (aantoonbaar). Lasser maakt lassen van acceptabele kwaliteit. Dus. verantwoordelijkheid van de werkgever!! 54 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

28 Lascoördinatie Super belangrijk! (EN ISO par. 7.3) Lassen - Lascoördinator Q: Wat is een lascoördinator? A: Een lascoördinator is een persoon die verantwoordelijk is voor, en in staat is tot het uitoefenen van coördinatie van alle fabricageprocessen voor alle lastechnische en daaraan verbonden werkzaamheden. Één of meerdere personen. Altijd één eindverantwoordelijk: de RWC. Mag in principe worden uitbesteed (met restricties). 56 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

29 Taken van de Lascoordinator (EN-ISO Annex B) Taken Specificatie & voorbereiding Toezicht Inspectie, controle of observatie B.1 Beoordeling van eisen B.2 Technische beoordeling B.3 Uitbesteding B.4 Laspersoneel B.5 Uitrusting B.6 Productieplanning B.7 Goedkeuring van lasmethoden B.8 Lasmethodebeschrijvingen B.9 Werkinstructies B.10 Lastoevoegmaterialen B.11 Materialen Specificatie & voorbereiding, Toezicht, Inspectie, controle of observatie. B.12 Inspectie en beproeving voor het lassen B.13 Inspectie en beproeving tijdens het lassen B.14 Inspectie en beproeving na het lassen B.15 Warmtebehandeling na het lassen B.16 Niet-overeenstemming en corrigerende maatregelen B.17 Kalibratie en geldigverklaring van meet-, inspectie- en beproevingsapparatuur B.18 Identificatie en naspeurbaarheid B.19 Kwaliteitsrapporten 67 x 3 = 201 zaken te benoemen! Dat is de Lascoordinatie matrix! 57 Aanvullende taken van de Lascoordinator 1 (EN ) Producten van constructiestaal (5.3) Lastoevoegmaterialen (5.5) Geschiktheid voor lassen Lijst van preventieve maatregelen bij de behandeling en opslag van materiaal (Tabel 8) Thermisch snijden (6.4.3) (hardheid.. ) Richten met de brander (vlamrichten) (6.5.3) Koud vervormen (6.5.4) (warmtebehandelen) Specifieke eisen voor het lasplan (7.2) Lasprocessen (7.3) Kwalificatie van lasprocedures en laspersoneel (7.4) Etc. 58 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

30 Aanvullende taken van de Lascoordinator 2 (EN ) Meer van de EN : Inspectie en testen onder toezicht van de (R)WC. Lasreparaties vereisen goedkeuring van de Lascoordinator. De Lascoordinator moet aangeven wat en hoe moet worden gekalibreerd! Soms zij extra lasprocedures vereist; de Lascoordinator moet dit behandelen Etc. 59 Lassen De Lascoördinator: EN-ISO Criteria: Taken en Verantwoordelijkheden Kennis: Algemene Kennis Specifieke Kennis 60 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

31 De lascoördinator (EN ISO 14731) 2.1. Algemene kenniseisen voor de lascoördinator Voldoende technische kennis voor uitvoering van toegewezen taken. Denk aan: algemene technische kennis; specialistische technische kennis van lassen en verwante processen die van belang is voor toegewezen taken, die kan worden verworven door combinatie van theoretische kennis, scholing en/of ervaring. Omvang van vereiste fabricage-ervaring, opleiding en technische kennis moet door fabrikant worden bepaald, en moet afhankelijk zijn van toegewezen taken en verantwoordelijkheden. 61 De lascoördinator (EN ISO 14731) 2.2. Specifieke kenniseisen verantwoordelijke lascoördinator (Responsible Welding Coordinator, RWC). Verplichte indeling voor verantwoordelijke lascoördinatoren (verwijzend naar aanbevelingen in bijlage A van de norm; volgende sheet): a) personeel met uitgebreide technische kennis, waarbij volledige technische kennis is vereist volgens vorige sheet, voor de planning, de uitvoering, het toezicht en het beproeven van alle taken en verantwoordelijkheden bij lastechnische fabricage; b) personeel met specifieke technische kennis, waarbij het niveau van technische kennis voldoende moet zijn voor de planning, de uitvoering, het toezicht en het beproeven van de taken en verantwoordelijkheden bij lastechnische fabricage binnen een geselecteerd of beperkt technisch gebied; c) personeel met technische basiskennis, waarbij het niveau van technische kennis voldoende moet zijn voor de planning, de uitvoering, het toezicht en het beproeven van de taken en verantwoordelijkheden binnen een beperkt technisch gebied met uitsluitend eenvoudige gelaste constructies. 62 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

32 De lascoördinator (EN ISO 14731) Bijlage A (informatief) Aanbevelingen voor technische kennis over lassen Het International Institute of Welding (IIW) heeft aanbevelingen voor minimumeisen voor opleiding, examinering en kwalificatie van lascoördinatoren. Deze aanbevelingen zijn in de volgende documenten opgenomen: International Welding Engineer (IWE), document IAB-252; International Welding Technologist (IWT), document IAB-252; International Welding Specialist (IWS), document IAB-252. Lascoördinatoren die voldoen aan de eisen in deze documenten of die erkende nationale kwalificaties bezitten, worden geacht te voldoen aan de relevante eisen van de norm. 63 EN par Lascoördinatoren (1) Voor EXC2, EXC3 en EXC4: lascoördinatie tijdens lassen door lascoördinatiepersoneel, gekwalificeerd voor en ervaren met laswerkzaamheden waar ze toezicht op houden, zoals gespecificeerd in EN ISO Met betrekking tot de laswerkzaamheden waarop toezicht wordt gehouden, moet het lascoördinatiepersoneel een technische kennis hebben volgens tabellen 14 en 15 (volgende sheets). 64 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

33 EN par Lascoördinatoren (tabel 14) EXC EXC2 EXC3 Staal (Staalgroep) S235 t/m S355 (1.1, 1.2, 1.4) S420 t/m S700 (1.3, 2, 3) S235 t/m S355 (1.1, 1.2, 1.4) S420 t/m S700 (1.3, 2, 3) Referentienorm EN EN EN EN , EN , EN EN , EN EN EN EN EN , EN EN , EN EN EN EN EN , EN , EN EN , EN EN EN EN EN , EN EN , EN Dikte (mm) t 25 a 25 < t 50 b t>50 B S C c S C d C S C C C C C EXC4 Alle Alle C C C a Kolomvoetplaten en kopplaten 50mm b Kolomvoetplaten en kopplaten 75mm c Voor staal tot en met S275 is niveau S voldoende d Voor staal N, NL, M en ML is niveau S voldoende B: (Basic) Technische basiskennis S: (Specific) Specifieke technische kennis C: (Comprehensive) Uitgebreide technische kennis B S S C C S C/S C C C C/S C C C C 65 Europees alternatief voor de welding coördinator voor beperkte risicogebieden is er! EWF heeft een Europees opleidingsschema geïntroduceerd, speciaal bedoeld voor KMO in staalconstructiewerk. Niveaus B en S; EXC 2, tot en met S355. Nieuwe ontwikkeling! EXC Steels (Steel group) Reference standards Thickness (mm) t 25 a 25 < t 50 b t>50 EXC2 S235 to S355 (1.1, 1.2, 1.4) S420 to- S700 (1.3, 2, 3) EN EN EN EN , EN , EN EN , EN EN EN EN EN , EN EN , EN B S C c S C d C EXC3 S235 to S355 (1.1, 1.2, 1.4) S420 to S700 (1.3, 2, 3) EN EN EN EN , EN , EN EN , EN EN EN EN EN , EN EN , EN S C C C C C EXC4 All All C C C a Column base plates and endplates 50mm b Column base plates and endplates 75mm c For steels up to and including S275 level S is sufficient d For steels N, NL, M and ML level S is sufficient Henk Bodt, (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

34 Hoe lossen we de problemen van het KMO op? (2) IWS criteria + 3 yr ervaring Hoe gaan we dit oplossen voor het MKB? (2) IWS criteria + 6 yr ervaring 4 yr ervaring 8 yr ervaring IWP diploma + 6 yr ervaring Henk Bodt, De lascoördinator (EN ISO 14731) DUS: de lascoördinator op drie niveaus: Uitgebreid technisch kennis Specialistisch technisch kennis Technische basiskennis Soms (contract-) eis voor gecertificeerd lascoördinator. Kunnen/mogen meerdere personen zijn. Altijd één eindverantwoordelijke, de RWC! 68 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

35 De lascoördinator (EN ISO 14731) IIW diploma (IWE, IWT, IWS) biedt grote voordelen, maar is NIET noodzakelijk! EWF biedt nieuwe mogelijkheden voor het MKB. Een lascoördinator kan ALLEEN worden gecertificeerd in combinatie met EN ISO 3834 en dus alléén in combinatie met een bedrijf! 69 EN ISO 3834 certificeren? IIW heeft mondiaal systeem om bedrijven te certificeren volgens EN ISO 3834! Certificatie door aangewezen nationale ANBCC s (NIL) ( Authorized National Bodies for Company Certification ) Deze certificatie kan worden erkend en overgenomen door een NoBo die de overeenstemming met de EN onderzoekt. 70 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

36 Professional Interview Ten aanzien van het Professional Interview : Heeft de RWC voldoende kennis van de lasbewerkingen die hij/zij beheerst (zie EN-ISO 14731)? Vervult de RWC de rol die hem wordt toebedeeld inclusief de bijbehorende verantwoordelijkheden (See EN-ISO 14731, Annex B.)? Heeft de RWC voldoende kennis van de relevante normen en specificaties (zie EN , clause en EN-ISO 14731, Annex B)? Heeft de RWC de mogelijkheid om defecten te ontdekken en te kwalificeren en instructies te geven om ze te repareren en in de toekomst te voorkomen? Heeft de RWC relevante technische kennis zoals gespecificeerd voor de IIW kwalificaties? Enz. Een technische rondgang door het bedrijf is een must! De beoordeling van de lascoordinator moet iedere lascoordinator betreffen volgens de Lascoordinatie Matrix! 71 LDR Normen en Waarden 2013 Programma! Stand van zaken EN 1090 CPR FPC Bottle necks o.a. Snijden en boren Richten Hechten Uitvoeringsklassen Laspersoneel EN-ISO Lasserskwalificatie EN-ISO Operateur kwalificatie EN-ISO Lascoordinatie Lasmethodekwalificatie, nieuwe norm! Discussie. 72 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

37 LMK De lasmethodekwalificatie (EN ISO par & 10.3) EN-ISO nieuw in 2014 (1) Een nieuwe EN-ISO Nú ter commentaar! Lasmethodekwalificatie Twee niveaus: Niveau 1 Level 1 en Niveau 2 Level 2 Niveau 1 is gebaseerd op ASME code Sectie IX Niveau 2 is gebaseerd op de huidige EN-ISO Toepassingsnorm (Code) of contract geeft niveau aan, anders altijd Niveau 2! Niveau 2 kwalificeert automatisch ook niveau 1! Past een standaard proefstuk niet dan EN-ISO 15613! Bedoeld voor lassen, reparatielassen en oplassen. Acceptatie criteria: verschillend per Niveau! 74 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

38 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Niveau 1: uit te voeren tests: For level 1: Type and the extent of testing shall be in accordance with the requirements of Tables 1. Test piece Type of test Extent of testing Footnote Butt joint with full penetration - Figure 1 and Figure 2 T- joint with full penetration - Figure 3 Fillet welds - Figure 3 Visual Transverse tensile test Transverse bend test Visual Macroscopic examination Visual Macroscopic examination 100 % 2 specimens 4 specimens 100 % 2 specimens 100 % 2 specimens a For bend tests, see b Where mechanical properties are relevant to the application it shall be tested accordingly. If an additional test piece is needed, the dimensions should be sufficient enough to allow testing of the mechanical properties. For this additional test piece only the welding parameters range, parent material group, filler metal and heat treatment shall be the same. a b b 75 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Een toepassingsnorm kan aanvullende testen voorschrijven voor Niveau 1, zoals: longitudinal weld tensile test; all weld metal bend test; corrosion tests; chemical analysis; microscopic examination; delta ferrite examination; cruciform test. 76 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

39 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Niveau 2: uit te voeren tests: For level 2: Examination and testing of the test pieces. Test piece Type of test Extent of testing Footnote Butt joint with full penetration - Figure 1 and Figure 2 T- joint with full penetration - Figure 3 Branch connection with full penetration - Figure 4 Fillet welds - Figure 3 and Figure 4 Visual Radiographic or ultrasonic Surface crack detection Transverse tensile test Transverse bend test Impact test Hardness test Macroscopic examination Visual Surface crack detection Ultrasonic or radiographic Hardness test Macroscopic examination Visual Surface crack detection Hardness test Macroscopic examination 100 % 100 % 100 % 2 specimens 4 specimens 2 sets required 1 specimen 100 % 100 % 100 % required 2 specimens 100 % 100 % required 2 specimens - a b - c d e - f b and f a, f and g e and f f f b and f e and f f 77 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Een toepassingsnorm kan aanvullende testen voorschrijven, ook voor Niveau 2, zoals: longitudinal weld tensile test; all weld metal bend test; corrosion tests; chemical analysis; microscopic examination; delta ferrite examination; cruciform test; hardness test; impact test; NDT. 78 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

40 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Maximale hardheden lasmetaal, beide HAZ s beide basismaterialen: Steel groups ISO/TR Non-heat treated Heat treated 1 a, 2 b b ,5 380 c 350 c a b c If hardness tests are required. For steels with min ReH > 890 N/mm2 special values shall be specified. For certain materials higher values may be accepted. Henk Bodt, EN-ISO nieuw in 2014 (2) Acceptatie criteria voor onvolkomenheden ISO 5817 ref. ISO 6520 No. Beschrijving Niveau 1 Niveau 2: Kwaliteitsniveau in ISO Scheur Niet toegestaan B (niet toegestaan) Bindingsfout Niet toegestaan B (niet toegestaan) Onvoldoende doorlassing Niet toegestaan B (niet toegestaan) Overmatige asymmetrische hoeklas h 3 mm B Te zware doorlassing (stompe las) Geen eisen C Te bolle hoeklas Geen eisen C Overmatige keelhoogte Geen eisen C Overmatige doorlassing Geen eisen C Onjuist aangevloeide las Geen eisen C Doorlopende inkarteling Onderbroken inkarteling Geen eisen Alle andere onvolkomenheden Geen eisen B C 80 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

41 EN-ISO nieuw in 2014 (2) Basismaterialen Table 5 Range of qualification for steel groups and sub-groups a b c Test piece material A Test piece material B Henk Bodt, EN-ISO nieuw in 2014 (2) Basismaterialen Tabel 5 Geldigheidsgebied voor staalgroepen en subgroepen a b c a) Materialen in groep 1, 2, 3 en 11 kwalificeren staal met een gelijke of lager gespecificeerde minimale rekgrens (onafhankelijk van de dikte van het materiaal). b) Materialen in groep 4, 5, 6 en 9 kwalificeren staal in dezelfde subgroep en in lagere subgroepen, binnen de groep. c) Materialen in groep 7, 8 en 10 kwalificeren staal in dezelfde subgroep. 82 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

42 EN-ISO nieuw in 2014 (2) 8.2 Gerelateerd aan de fabrikant Een lasmethodebeproeving uitgevoerd door een fabrikant volgens deze norm, is geldig in werkplaatsen of bouwlocaties waar de fabrikant die de lasmethodebeproeving uitvoerde de volledige verantwoordelijkheid voor alle laswerk heeft. 83 EN-ISO nieuw in 2014 (3) Geldigheidsgebied dikte stompe lassen - cladding Geldigheidsgebied Basismateriaal dikte Lasmetaal laagdikte Dikte proefstuk Niveau 1 Niveau 2 Niveau 1 en 2 Een laag Meer lagen 3 0,5t 2t max. 2s 3 < t 12 1,5 2t 0,5t (3 min.) 1,3t 3 2t max. 2s ) 3 12 < t t 0,5t 1,1t 0,5t 2t max. 2s 20 < t t 0,5t 1,1t 0,5t 2t max. 2s als s < 20 max. 2t als s < t ,5t 2t max. 2s als s < 20 max. 200 als s < t t max. 2s als s < 20 max. 200 als s 20 t > 150 1,33 t t max. 2s als s < 20 max. 200 als s 20 max. 1,33s als s 150 t = Basismateriaaldikte s = Lastoevoegmateriaal dikte voor ieder toegepast lasproces ) 3 = Wanneer er kerfslageisen zijn, dan is de kwalificatiedikte beperkt tot 12 mm tenzij kerftaaiheidsproeven zijn uitgevoerd. 84 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

43 EN-ISO nieuw in 2014 (3) Geldigheidsgebied dikte stompe lassen - cladding Dikte proefstuk Geldigheidsgebied t > 150 1,33 t t max. 2s als s < 20 max. 200 als s 20 max. 1,33s als s 150 t = Basismateriaaldikte s = Lastoevoegmateriaal dikte voor ieder toegepast lasproces ) 3 = Wanneer er kerfslageisen zijn, dan is de kwalificatiedikte beperkt tot 12 mm tenzij kerftaaiheidsproeven zijn uitgevoerd. Voor niveau 1: Voor de processen 114, 12 en 13 waarbij ieder snoer dikker is dan 13 mm, is de maximale basismateriaaldikte 1,1t. Wanneer taaiheidsproeven vereist worden, voor proefstukken van 16 mm en dikker, is de minimale gekwalificeerde dikte 16 mm. Voor proefstukken dunner dan 16 mm, is de minimale gekwalificeerde dikte die van het proefstuk. Voor proefstukdikten kleiner dan 6 mm, is de minimale gekwalificeerde dikte 0,5 maal de dikte van het proefstuk. 85 Geldigheidsgebied hoeklassen Level 1: een hoeklas kwalificeert voor alle hoeklassen in alle dikten Level 2: zie onderstaande tabel. Thickness of test piece t EN-ISO nieuw in 2014 (3) Material thickness Range of qualification Single run Throat thickness Multi-run t 3 mm 0,7 t to 2 t 0,75 a to 1,5 a No restriction 3 mm < t < 38 mm 3 mm to 2 t 0,75 a to 1,5 a No restriction t 38 mm 5 mm 0,75 a to 1,5 a No restriction Note 1: The a is the throat thickness as specified in pwps for the test piece. Note 2: Where a fillet weld is qualified by means of a butt weld test, the throat thickness range shall be based on the thickness of the deposited weld metal. 86 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

44 EN-ISO nieuw in 2014 (4) Lastoevoegmateriaal: F-nummers! 87 EN-ISO nieuw in 2014 (5) Neergesmolten lasmetaal; A-nummers! A-Nr. Type lasmetaal 1 Ongelegeerd staal 2 C-Mo staal 3 Staal met 0,4 2% Cr en Mo 4 Staal met 2 4 % Cr en Mo 5 Staal met 4 10,5 % Cr en Mo 6 Martensitisch chroomstaal 7 Ferritisch chroomstaal 8 Chroom-nikkel staal (max. 0,15 C; 14,50 30 Cr; max. 4 Mo; 7,5 15 Ni) 9 Chroom-nikkel staal (max. 0,30 C; Cr; max. 6 Mo; Ni) 10 Staal met tot 4% Ni 11 Mn-Mo staal 12 Ni-Cr-Mo staal 88 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

45 11 december 2013 Bijzondere overige variabelen verschillen per niveau!: Mechanisatiegraad Optellen en aftrekken van geldigheid Laspositie Type joint Lastoevoegmateriaal Voorwarm/interpass 89 EN-ISO nieuw in 2014 (6) Geldigheidsgebieden Level 1: herkwalificatie vereist bij: Verandering van F-nummer, of Verandering van A-nummer, of Verandering van fabrikant of handelsnaam wanneer geen F- of A- nummers voorhanden. ½ Level 2: Kwalificatie blijft geldig voor toevoegmaterialen met gelijke mechanische eigenschappen, zelfde bekledingstype (of kerndraadvulling), zelfde nominale chemische samenstelling en zelfde of lager waterstofgehalte. 90 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

46 EN-ISO nieuw in 2014 (7) Warmte inbreng (HI) hoogste HI wordt begrensd door: De maximale HI die werd gebruikt bij het lassen van het proefstuk; of Een gemiddelde waarde van de HI die werd gebruikt tijdens het lassen van het proefstuk, vermeerderd met 25%, laagste HI wordt begrensd door: De minimale HI toegepast bij het lassen van het proefstuk; of Een gemiddelde waarde van de HI toegepast bij het lassen van het proefstuk, verminderd met 25%. De HI moet worden bepaald voor z.g. typische lasgebieden: grondlagen, vullagen en sluitlagen afzonderlijk! Geen thermisch rendement (de k-factor ) meer (zit in lasproces). Ook alternatieve methoden voor bepalen van de HI: energie per laslengte en vermogen per laslengte. 91 EN-ISO nieuw in 2014 (8) Overige geldigheidsgebieden Lasprocessen Lasposities Type lasnaad Lastoevoegmateriaal (maat, type en fabrikant) Type stroomsoort Voorwarmtemperatuur Tussenlagentemperatuur Nawarmen Warmtebehandeling na het lassen Initiële warmtebehandeling Procesafhankelijke variabelen: OP-lassen (12) MIG/MAG lassen (13) TIG lassen (14) Plasma lassen (15) Autogeen lassen (311) Hierover later meer. 92 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

47 EN-ISO nieuw in 2014 (9) Resumé nieuwe EN-ISO Allereerst wordt het een EN-ISO en dus verplicht! Tekst in norm is essentieel: Alle nieuwe lasmethodekwalificatie proeven moeten worden uitgevoerd in overeenstemming met deze norm vanaf de datum van uitgifte. Echter deze Internationale Norm maakt eerder uitgevoerde lasprocedure proeven volgens eerdere nationale normen of specificaties of eerdere versies van deze norm, niet ongeldig. Commentaar tot 5 februari Henk Bodt, (C) Henk J.M. Bodt, 2009,

48 Contactgegevens Voor nadere informatie: Bodt Welding Consultancy 95 LDR Normen en Waarden 2013 Programma! Stand van zaken EN 1090 CPR FPC Bottle necks o.a. Snijden en boren Richten Hechten Uitvoeringsklassen Laspersoneel EN-ISO Lasserskwalificatie EN-ISO Operateur kwalificatie EN-ISO Lascoordinatie Lasmethodekwalificatie, nieuwe norm! Discussie. 96 (C) Henk J.M. Bodt, 2009,