Jaarverslag. Stichting HVO Zwarte Woud SJ Utrecht tel hvo@hvo.nl

Transcriptie

1 2014 Jaarverslag Stichting HVO Zwarte Woud SJ Utrecht tel hvo@hvo.nl

2 Jaarverslag 2014 Inhoud Ten Geleide HVO strategische intentie HVO Opleidingen HVO Masteropleiding HVO Onderzoek & Ontwikkeling HVO Aanvullende externe dienstverlening (training & advies) Professionele organisatie Financieel jaaroverzicht NST/WSO/oktober

3 Ten Geleide Met ingang van 1 januari 2014 is het Centrum Humanistische Vorming van Stichting HVO (hierna Centrum HVO) als verzelfstandigde organisatie voortvarend aan de slag gegaan. Tot 2014 (vanaf 1999) was Centrum HVO huishoudelijk ondergebracht bij Stichting APS. Centrum HVO ontvangt vanaf het kalenderjaar 2014 een subsidie voor de periode 2014 t/m 2017 van ,- per jaar van het Ministerie van OCW. Met als doel de ontwikkelde activiteiten voort te zetten en nieuw te ontwikkelen activiteiten te ondernemen en tevens een financiële onafhankelijkheid te bereiken. De ontvlechting van APS is soepel verlopen. Voor de markt wordt vanaf de verzelfstandiging de naam Centrum Humanistische Vorming gehanteerd. Humanistische vorming staat voor seculiere, eigentijdse bildung, ook wel aangeduid met brede vorming. Hierbij gaat het onder meer om het kritisch en creatief leren denken, ontwikkeling van empathie, sociale levenskunst, ontwikkeling van democratisch burgerschap, ontwikkeling van een persoonlijke levensfilosofie, mensenrechten- en cultuureducatie stond in het teken van de transitie naar een zelfstandige organisatie, onderweg naar een subsidie-onafhankelijke organisatie in Jaarverslag Het Centrum mag zich elk jaar weer verheugen in groeiende belangstelling voor haar inhoudelijke activiteiten. Het doel van Centrum HVO wordt in de vigerende statuten als volgt beschreven: 1. Centrum HVO heeft tot doel om zonder winstoogmerk, binnen het kader van de Humanistische Alliantie, onderwijs en opvoeding in humanistisch perspectief duurzaam te bevorderen. 2. Centrum HVO heeft als bijzonder doel, binnen het kader van de Humanistische Alliantie, levens- en wereldbeschouwelijke vorming in humanistisch perspectief duurzaam te bevorderen. De Humanistische Alliantie is het samenwerkingsverband van alle humanistische organisaties in Nederland. Centrum HVO tracht haar doelen te bereiken door het in stand houden van een professioneel expertisecentrum (vanuit de drie werksferen: opleiding, onderzoek & ontwikkeling en aanvullende externe dienstverlening). Het jaarverslag vormt jaarlijks een informerende en evaluerende aanvulling bij het bedrijfsplan voor de direct betrokkenen. Het wordt niet actief verspreid. Belangstellenden kunnen er via de website kennis van nemen. Sedert 1 augustus 2009 wordt zeer nauw samengewerkt met de nieuw opgerichte zusterstichting HVO Primair. De zusterstichting neemt de zorg en verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de uitvoering in het openbaar primair onderwijs voor haar rekening. Tevens treedt HVO Primair formeel op als werkgever voor de betreffende vakdocenten. NST/WSO/oktober

4 Centrum HVO is een combinatie van een kleinschalige gespecialiseerde (particuliere) hogeschool met een kleinschalig gespecialiseerd vormingsadviescentrum. De twee pijlers van humanisme (zelfvorming en menslievendheid) zijn als volgt verwoord in de missie: Centrum HVO inspireert kinderen, jongeren en volwassenen (als mens en opvoeder) tot humanistische zelfvorming als zingevend doel op zich zelf en ter bevordering van een humane samenleving met duurzame zorg voor moeder aarde. In het eerste hoofdstuk HVO strategische intentie wordt ingegaan op de strategische intentie van de verzelfstandigde organisatie en de kritische succesfactoren van de organisatie aan het begin van de transitieperiode. In het tweede hoofdstuk HVO Opleidingen wordt beknopt geïnformeerd over de deeltijdopleidingen op twee niveaus. In het volgende hoofdstuk HVO Masteropleiding wordt uitgebreider verslag gedaan van de geaccrediteerde hbomasteropleiding. Het vierde hoofdstuk informeert over HVO Onderzoek & Ontwikkeling en het vijfde over HVO Aanvullende externe dienstverlening. In het zesde hoofdstuk Professionele organisatie wordt ingegaan op de HVO-organisatie en maakt de lezer globaal kennis met de mensen die de organisatie met hun betrokkenheid en deskundigheid dragen. Een overzicht van de balans en de staat van baten en lasten geeft in het zevende hoofdstuk inzicht in de financiële situatie aan het einde van het verslagjaar. Door middel van de website kunt u steeds op de hoogte blijven van onze activiteiten. Wij waarderen dat zeer! Nico Stuij, directeur Stichting HVO Het jaarverslag 2014 is op 8 oktober 2015 vastgesteld door het bestuur van Stichting HVO. NST/WSO/oktober

5 1. HVO strategische intentie In het meerjarenplan Centrum Humanistische Vorming, Bedrijfsplan voor de transitie naar een private, educatieve onderneming, is onder meer de strategische intentie verwoord: Strategische intentie: Op 1 januari 2018 kan het bestuur constateren dat met een werkbare basisformatie (minimaal 8 fte, inhoudelijk en ondersteunend personeel, om de opleidings- en nascholingsfunctie te kunnen blijven vervullen) en met een risicoreserve van 10% van de begroting de missie in de nieuwe planperiode professioneel kan worden gecontinueerd. Het bestuur kan tevens constateren dat een uiterste inspanning is verricht om de personeelsformatie van 11 fte aan het begin van de planperiode in stand te houden en daarmee de tot dan tot opgebouwde expertise. Deze is nog steeds actueel maar behoeft wel bijstelling. Helaas is in 2014 reeds een (weliswaar geringe) reorganisatie nodig gebleken. De personeelsformatie is met 2 fte verminderd (van 11 fte naar 9 fte). De personele kosten worden daardoor vanaf 2015 structureel minder. Indien de formatie in de komende jaren nog verder verminderd moet worden, kan de missie ook worden gecontinueerd, maar dan alleen met inzet van een beperkte kern vaste medewerkers, aangevuld met flexibel personeel naar gelang de opdrachten dat nodig en financieel mogelijk maken. Centrum HVO zal dan waarschijnlijk met name als opleidingscentrum fungeren. Eind 2015 zal het bestuur een voorlopig oordeel vellen over het al of niet levensvatbaar zijn van Centrum HVO na Kritische succesfactoren In het bedrijfsplan zijn vijf kritische succesfactoren gedestilleerd uit de sterkte- en zwakteanalyse: a. Het behoud van een met (bij voorkeur) excellent beoordeelde geaccrediteerde lerarenopleiding van de eerste graad Humanistische vorming en Levensbeschouwing (hbo-master). b. Omslag van een aanbodgerichte houding naar een actieve, vraaggerichte houding van de inhoudelijke medewerkers. c. Wijziging van het (veel te beperkte) bestaande beeld in het primair onderwijs van uitsluitend gericht op het keuzevak HVO op de openbare basisschool naar gerichtheid op brede vorming in het openbaar en algemeen toegankelijk po, vo, mbo en (hbo). d. De succesvolle transformatie naar een subsidieonafhankelijke educatieve onderneming, door actief, vraaggericht en professioneel in te spelen op kansen. e. Centrum Humanistische Vorming slaagt erin een blijvend vooraanstaande positie te verwerven als gespecialiseerde ondersteuner op het gebied van brede vorming in het openbaar en algemeen toegankelijk onderwijs. De missie, strategische intentie en kritische succesfacturen zijn de basis van waaruit wij onze activiteiten, via opleidingen, trainingen en nascholingen en andere aanvullende diensten en onderzoek en ontwikkeling, vorm geven. In de navolgende hoofdstukken worden deze verder beschreven. NST/WSO/oktober

6 2. HVO Opleidingen Streefdoelen 1. HVO Opleidingen verzorgt jaarlijks een geaccrediteerde lerarenopleiding in deeltijd, te weten een tweejarige eerstegraadsopleiding hbo-master HL (bovenbouw vo en hbo). 2. HVO Opleidingen verzorgt jaarlijks een eenjarige post-hbo-opleiding HL voor groepsleraren primair onderwijs (niveau associate degree ). 3. HVO Opleidingen verzorgt op verzoek individuele maatwerktrajecten voor afgestudeerde masters HL, die de bekwaamheid voor het primair onderwijs willen verwerven. 4. HVO Opleidingen vestigt en ondersteunt op verzoek basisopleidingen HL voor het primair onderwijs op pabo s, als minor of als onderdeel van het nascholingsaanbod van pabo s (voor zover daar personele ruimte voor is). De geaccrediteerde hbo-master en de post-hbo-opleiding gaan jaarlijks van start. Praktijken in cijfers in 2014 Aan de masteropleiding namen in 2014 gemiddeld 47 studenten deel. Er werden 16 diploma s uitgereikt. Aan de post-hbo-opleiding voor het basisonderwijs namen gemiddeld 6 studenten deel. Er werden 5 certificaten uitgereikt. Het gemiddeld aantal studenten dat wij voor de komende jaren verwachten zal tussen de 40 en 60 liggen. Via de post-hbo-opleiding (een jaar in deeltijd) worden groepsleraren basisonderwijs opgeleid om humanistische levensbeschouwelijke vorming te verzorgen in het openbaar basisonderwijs. De plafondsubsidie voor de te verzorgen lessen laat echter op dit moment nog geen uitbreiding toe. De animo om deze eenjarige opleiding te volgen is daardoor ook gering. Er is wel groeiende vraag naar (inter)levensbeschouwelijke vorming vanuit humanistisch perspectief op openbare scholen, maar de financiering ervan is nog niet structureel geregeld. NST/WSO/oktober

7 3. HVO Masteropleiding De hbo-masteropleiding HL is een unieke en gewaardeerde lerarenopleiding van de eerste graad op het gebied van (inter)levensbeschouwelijke vorming en burgerschapsvorming. Stichting HVO is dankzij deze opleiding een rechtspersoon voor hoger onderwijs. Rond deze opleiding kunnen tal van betaalde activiteiten plaatsvinden (nascholing, intervisie, praktijkgericht onderzoek). Van extra belang op het moment dat verplichte nascholing (vanaf augustus 2017) voor alle leraren wordt ingevoerd. Bovendien wordt door de hbo-master de opgebouwde opleidingsexpertise in stand gehouden en versterkt. Belangrijk om andere lerarenopleidingen van dienst te kunnen zijn op het gebied van brede vorming van aanstaande leraren. In 2016 wordt de masteropleiding opnieuw gevisiteerd ten behoeve van voortgezette accreditatie. In 2014 zijn de voorbereidingen hiervoor al gestart. NST/WSO/oktober

8 4. HVO Onderzoek & Ontwikkeling Streefdoelen 1. O & O onderzoekt stelselmatig de ontwikkeling van het vak HL bij de vakdocenten in het primair en vervolgonderwijs. 2. O & O documenteert de uitkomsten van excellent praktijkgericht onderzoek door de studenten tijdens hun opleiding. 3. O & O adviseert aan de werksferen Opleidingen en Aanvullende externe dienstverlening om relevante uitkomsten van onderzoek in opleidingen, cursussen, trainingen en publicaties te verwerken. 4. O & O bereidt twee verdiepingsthema s voor ten behoeve van de studiedagen en symposia die het organiseert. Praktijkgericht onderzoek is versterkt in de opleidingsprogramma s opgenomen. De publicatie De H-factor heeft gezorgd voor inhoudelijke verdieping. In 2014 is het vervolg van deze publicatie uitgekomen onder de titel De H-factor, inspiratiefiguren voor het humanisme. Deze publicatie zal op een studiedag in 2015 voor de vakdocenten HVO uitgebreid worden gepresenteerd. Met betrekking tot het eerste streefdoel is vanaf januari 2012 een promotietraject van start gegaan, dat ook in 2014 is vervolgd. Onderwijskundig medewerker van Stichting HVO, Eveline Oostdijk, voert dit het promotieonderzoek uit bij de Universiteit voor Humanistiek (promotor Prof. dr. Wiel Veugelers, co-promotor Dr. Y. Leeman). Zij schreef in voorbereidende zin met betrekking tot haar promotieonderzoek: Dit onderzoek richt zich op het verkrijgen van inzicht in de praktijk van het Humanistisch vormingsonderwijs. Op basis van enquêtes, interviews en observaties tracht ik een zo goed mogelijk beeld te verwerven van de doelen die vakdocenten stellen, de inhouden die zij aanbieden en de manier waarop zij zich tot de context van hun praktijk verhouden. Daarnaast zal er inzicht worden gegeven in de leerprocessen en leerresultaten bij leerlingen die deel uitmaken van de lessen HVO. De tweeledige hoofdvraag luidt dan ook als volgt: 1. Hoe ziet het curriculum van de vakdocenten eruit. Waar wordt het door geïnspireerd en in welke context komt het tot stand? 2. Welke leerprocessen en leerresultaten doen zich voor bij leerlingen die HVO krijgen en hoe kunnen die geduid worden in het licht van humanistische vorming? (Waaraan levert HVO eigenlijk een bijdrage?) Het onderzoek zal eind 2017 worden afgerond. NST/WSO/oktober

9 5. HVO Aanvullende externe dienstverlening (training & advies) Streefdoelen 1. T & A verzorgt een professioneel aanbod van trainingen en cursussen op het gebied van filosoferen, bildung, reflecteren en waarde(n)vol communiceren. Tevens worden op aanvraag van scholen, andere instellingen voor onderwijs en opvoeding en humanistische organisaties, trainingen en cursussen op maat verzorgd. Dit geldt ook voor advieswerk. 2. T & A verzorgt op verzoek de inhoud en organisatie van verplichte nascholing voor vakdocenten HVO in het primair onderwijs en zo mogelijk de nascholing van vakdocenten HL (en derden) in het voortgezet onderwijs. 3. T & A streeft naar win-win samenwerking met APS en het Praktijkcentrum Zingeving & Professie (Z&P) van de Universiteit voor Humanistiek (UvH). 4. T & A streeft naar een jaarlijkse omzet aan aanvullende externe dienstverlening van Er zijn in 2014 in totaal 50 trainingen, nascholingen en andere vormen van aanvullende externe dienstverlening uitgevoerd: 14 nascholingen voor HVO Primair; 8 trainingen via open aanbod (website); 28 opdrachten voor trainingen, workshops, lezingen, studiedagen, adviestrajecten voor verschillende opdrachtgevers: Scholen, Humanitas/Gezin in Balans, Kinderrechtenhuis, Kubus, Dienstencentrum GVO en HVO, Kinderopvangorganisaties. In cijfers: Nascholingen, omzet van ca ,- Trainingen open aanbod ,- Overige trainingen, workshops e.d ,- Verder worden er ook publicaties verkocht, te bestellen via de website van Centrum HVO. De omzet daarvan bedroeg in 2014 ongeveer 1.000,-. De totale omzet van aanvullende externe dienstverlening bedroeg in ,- In het najaar van 2014 is gestart met een proeftraject van mini-symposia brede vorming voor met name het voortgezet onderwijs. Deze sluiten aan op de inhoud van de hbomasteropleiding. De eerste twee symposia (filosoferen met leerlingen en mensenrechteneducatie) waren zeer succesvol. De vier jaarlijkse mini-symposia zullen worden uitgebreid met verdiepingscursussen voor de vakdocenten levensbeschouwing en overige vakdocenten die hun pedagogisch vakmanschap willen vergroten. NST/WSO/oktober

10 6. Professionele organisatie Centrum HVO is een relatief kleine, flexibele (netwerk)organisatie die door doelgerichte samenwerking tamelijk ambitieuze doelen wil realiseren. Er wordt duurzaam samengewerkt met zusterorganisatie Stichting HVO Primair en met humanistische en overige verwante organisaties in Nederland, verbonden in de Humanistische Alliantie. Met name kunnen hier genoemd worden het Humanistisch Verbond, de Universiteit voor Humanistiek, Hivos, Humanitas, en de Humanistische Omroep. Met Europese humanistische organisaties wordt samengewerkt in de Europese Humanistische Federatie (EHF). Centrum HVO is tevens lid van het Platform voor Mensenrechteneducatie. Centrum HVO beschikt over goed tot zeer goed opgeleide en ervaren medewerkers op het gebied van de benodigde inhoudelijk en ondersteunende expertise om de missie succesvol uit te voeren. Bij aanvang van het kalenderjaar 2014 kende Centrum HVO een formatieomvang van 11 fte. Helaas bleek halverwege 2014 dat de inkomsten uit de aanvullende externe dienstverlening zodanig achterbleven dat een (weliswaar geringe) reorganisatie nodig is gebleken. De personeelsformatie is met 2 fte verminderd tot 9 fte. De personele kosten worden daardoor in 2015 structureel minder. In het verslagjaar waren de hieronder volgende medewerkers het gehele jaar of een deel daarvan werkzaam voor Centrum HVO. Alle lerarenopleiders zijn lid van de VELON. De coördinator van de post-hbo-opleiding, drs. Marijke van Meenen, is door de VELON formeel gevalideerd als lerarenopleider. Het voornemen is dat alle lerarenopleiders van Centrum HVO in het register van lerarenopleiders worden opgenomen. drs. Alexandra Bronsveld, senior onderwijskundig medewerker (specialisaties: humanistiek en filosoferen met kinderen); mw. Jeannine Corneille, senior communicatiemedewerker, (specialisaties: webredactie, sociale media, geïntegreerde communicatie); mw. Daisy Dinsbach, secretarieel medewerker, (specialisatie: opleidingsondersteuning); prof. dr. Joep Dohmen, lector Bildung en Levenskunst, (specialisaties: (bestaans)ethiek en eigentijdse bildung ); drs. Kim Dusch, onderwijskundig medewerker, (specialisaties: bildung, humanistiek, zingeving en kunst en ontwerpen van leermaterialen); mw. Annemarie Geelhoed, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties: opvoedingscommunicatie en ontwerpen van leermaterialen); mw. Gundalyn Hemmink, onderwijskundig medewerker, (specialisatie: begeleidingskunde); drs. Saskia Heusèrr, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties: humanistiek en sociaal-ecologische vorming); mw. Marjolijn Hulsink, secretarieel medewerker, (specialisatie: opleidingsondersteuning); mw. Trees Luiten, onderwijskundig medewerker, (specialisaties: methodiek van het ervaringsleren en ontwerpen van leermaterialen); drs. Marijke van Meenen, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties: pedagogiek, leerplanontwikkeling en toetsing); NST/WSO/oktober

11 drs. Eveline Oostdijk, onderwijskundig medewerker (specialisaties humanistiek, pedagogiek en onderzoek in opleidingen); drs. Marco Otten, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties humanistiek, ethiek en leerplanontwikkeling); mw. Ibeline Polak, onderwijskundig medewerker, (specialisaties: methodiek van het ervaringsleren en ontwerpen van leermaterialen); mw. Barbara Schelberg, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties: didactiek van de levensbeschouwelijke vorming en virtuele vorming); mw. Wilma van Sorgen, teammanager secretariaat, (specialisaties: integrale managementondersteuning, administratieve organisatie en ondersteuning e-learning in de opleidingen); dhr. Nico Stuij, directeur (specialisaties: strategisch management en leiderschapsontwikkeling); mw. Marischka Tjeerde, senior onderwijskundig medewerker, (specialisaties: kwaliteitskunde, supervisie, coaching en evc-onderzoek); prof. dr. Wiel Veugelers, onderzoeker/consultant, bijzonder hoogleraar Humanistisch vormingsonderwijs, (specialisaties: onderzoek, identiteitsontwikkeling en burgerschapsvorming); drs. Ingrid Wesselink, secretarieel medewerker, (specialisaties: vertalen in het Engels en ondersteuning marktgerichte activiteiten); mw. Lizzy Wijnen MA, onderwijskundig medewerker (specialisaties: levensbeschouwelijke vorming, wereldreligies, burgerschapsvorming, mensenrechteneducatie en identiteit openbaar onderwijs). Bestuur Het bestuur van Centrum HVO kwam viermaal bijeen. Het bestuur opereert op afstand (als ware het een Raad van Toezicht). Het voornemen is dit, nu het Centrum verzelfstandigd is, te gaan formaliseren. Voorbereidingen daartoe werden in 2014 gestart. Het bestuur bestond in 2014 uit de volgende leden: - drs. Wilma Henderikse, ondernemer, onderzoeker en consultant (penningmeester), - drs. Hans Hooghoff, leerplandeskundige (voorzitter), - dr. Suzette van IJssel, docent en onderzoeker spiritualiteit, zingeving en levenskunst, - dr. Caroline Suransky, universitair docent en onderzoeker Universiteit voor Humanistiek, - prof. dr. Koo van der Wal, emeritus hoogleraar filosofie en ethiek. Vertegenwoordiging De directeur van de Centrum HVO was in 2014 bestuurslid van de Stichting Contactcentrum Bevordering Openbaar Onderwijs (CBOO) en de Stichting Studiecentrum Openbaar Onderwijs (SOO). Ook trad hij in 2014 op als vertegenwoordiger van het Humanistisch Verbond en Stichting HVO Primair in de Stichting Dienstencentrum GVO en HVO in de rol van bestuurslid en penningmeester. NST/WSO/oktober

12 Communicatie De georganiseerde interne communicatie kende onder meer de volgende middelen en media: de nieuwjaarsbijeenkomst, diverse vormen van werkoverleg, bestuursvergaderingen en de startdag van het nieuwe opleidingsjaar. De georganiseerde externe communicatie kende als media onder meer de website ( social media (facebook en twitter), webinars, verschillende brochures, folders en spreekbeurten. Het gebruik van social media en het organiseren van webinars maakte een sterke ontwikkeling door. De externe communicatie, met name via de website en door netwerkuitbreiding van de medewerkers, is zeer bewust gericht op de gewenste bredere beeldvorming. Via de website bijvoorbeeld is een brede vormingslijst gepresenteerd en zijn meerdere aansprekende inhoudelijke blogs gepubliceerd over onze visie op eigentijdse bildung. Een visie die omarmd zou kunnen worden door algemeen toegankelijke scholen die brede vorming tot hun opdracht rekenen. NST/WSO/oktober

13 7. Financieel jaaroverzicht Centrum HVO ontvangt sedert 1980 een basissubsidie van de rijksoverheid voor het mogelijk maken van humanistische levensbeschouwelijke vorming in het openbaar onderwijs. Ouders kunnen ervoor kiezen als alternatief voor godsdienstonderwijs. Er wordt graag gebruik van gemaakt als er vakdocenten beschikbaar zijn. Vanaf 1999 was het om meerdere redenen noodzakelijk dat deze basissubsidie via APS werd verstrekt in het kader van de wet SLOA. Tot en met het jaar 2013 werd het financieel beheer ten behoeve van Centrum HVO dientengevolge ook verzorgd door APS. De wet SLOA werd echter gewijzigd, waardoor Stichting APS vanaf 2014 geen SLOA-subsidie meer ontvangt. De subsidie voor Centrum HVO wordt vanaf 2014 rechtstreeks aan het Centrum verstrekt en is toegekend voor de periode 2014 t/m Het Centrum ontvangt jaarlijks een basissubsidie van Euro. Vanaf 2014 verzorgt Centrum HVO dientengevolge weer haar eigen financieel beheer. Voor 2014 was een bedrag van Euro aan zelfstandig verworven inkomsten begroot. Het uiteindelijke resultaat is Euro. In 2014 begon HVO zonder financiële reserves. Er zijn naast de subsidie wel extra bijdragen ontvangen van: APS: overheveling collegegelden (16.500, echter minder dan werkelijke bedrag); OCW: eenmalige subsidie (25.000) voor extra kosten van verzelfstandiging; LVHVO, eenmalige schenking (17.695) restant gelden vanwege opheffing van deze docentenvereniging. N.B. De LVHVO was de voorganger van de huidige uitzendorganisatie Stichting HVO Primair (werkgever vakdocenten humanistische levensbeschouwelijke vorming in het openbaar basisonderwijs vanaf 2009). Stichting HVO heeft in de jaren voorafgaand aan 2009 de LVHVO krachtig ondersteund. Zonder de eenmalige extra bijdragen in 2014 zou HVO een negatief resultaat hebben geboekt van ongeveer Euro. Nu is er het positief resultaat van ongeveer Euro. De belangstelling voor brede vorming (bildung) in het onderwijs is duidelijk groeiende. Dat leidt helaas (nog) niet tot veel investeringen van scholen en daar heeft het gespecialiseerde HVO behoorlijk veel last van. Om in 2015 niet met een negatief resultaat geconfronteerd te worden is een reorganisatie uitgevoerd. De personele kosten worden er structureel door verminderd vanaf NST/WSO/oktober