HET RIJKSMUSEUM VOOR VOLKENKUNDE EN ZIJN TAAK

Transcriptie

1 HET RIJKSMUSEUM VOOR VOLKENKUNDE EN ZIJN TAAK door D R. P. H. POTT Het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden mag zich het eerste, op wetenschappelijke grondslag ingerichte, volkenkundige museum van Europa noemen. Zijn ontstaansgeschiedenis is ten nauwste verweven met die van het Koninkrijk der Nederlanden en met de persoon van koning Willem 1, die een levendige belangstelling had voor de stichting van nationale instellingen ter bevordering van wetenschap en kunst en de verspreiding van kennis omtrent alle delen van het koninkrijk. Dat zijn plannen niet steeds verwerkelijkt konden worden, is meer het gevolg geweest van de ongunst der tijden (met name van de Belgische opstand en afscheiding) dan van een gebrek aan doorzettingsvermogen van deze vorst, die zich herhaaldelijk ook persoonlijk aanzienlijke offers heeft getroost voor het verwerven van belangrijke collecties voor nationale musea. In 1813 liet J. F. Royer een collectie Chinese ethnografica na aan,,hem, die uit het Oranjehuis het eerst weder den Nederlandschen grond betreden zou. Door deze beschikking kwam in 1816 het Kabinet van Chinese Zeldzaamheden tot stand, waaruit in 1821 voortkomt het in het Mauritshuis te s-gravenhage gevestigde Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden. Curiositeiten van allerlei aard zijn in de loop der jaren aan dit Kabinet toegevoegd, maar zijn ethnografische verzamelingen bleven de belangrijkste, zeker toen respectievelijk in I 826 en I 832 de collecties van J. Cock Blomhoff en J. F. Overmeer Fischer werden aangekocht en bij het Kabinet werden gevoegd. Beide collecties waren aanzienlijke verzamelingen betreffende Japan. Gedurende de eerste tien jaren van zijn regering heeft koning Willem 1 herhaaldelijk geleerden uitgezonden naar overzeese gebieden om aldaar materiaal en gegevens te verzamelen voor in Nederland te stichten nationale musea. Veelal werden deze geleerden vergezeld door tekenaars, die datgene in beeld moesten brengen, wat niet verzameld kon worden, om ook door middel van tekening en schilderij een beeld te geven van hetgeen in deze overzeese gebieden werd gevonden. Zo heeft op Java prof. C. G. C. Reinwardt gewerkt, die voornamelijk op het gebied van de botanie en *Zie illustraties ms

2 zoölogie belangrijke verzamelingen naar Nederland heeft overgezonden, maar door wiens activiteit ook een reeks bijzonder fraaie sculpturen uit de Hindu-Javaanse periode hun weg naar dit land hebben gevonden. De fraaiste stukken waren hem voor dit doel geschonken door Nicolaus Engelhard, gewezen gouverneur van Java s Noord-Oostkust, en de assistentresident van Malang D. Monnerau. Het zijn de fraaie beelden van Singasari op Oost-Java, daterende uit de 13e eeuw, waaraan de hoogleraar C. J. C. Reuvens reeds in 1824 een studie wijdde, welke getuigt van een grote scherpzinnigheid en tevens van een grote waardering voor deze kunst. In Japan was van 1823 tot 1830 aan een wetenschappelijke opdracht werkzaam jhr. dr. F. B. von Siebold, die van de vestiging op Deshima uit een uiterst belangrijk wetenschappelijk contact had met Japanse geleerden op het gebied van de medicijnen, de botanie en de geografie en een fraaie ethnografische collectie van circa 5000 objecten bijeenbracht, welke hij na gedwongen vertrek uit Japan en terugkeer in Nederland, aan koning Willem 1 aanbood. Na jarenlange onderhandelingen werd in augustus 1837 in beginsel tot aankoop besloten. Inmiddels had Von Siebold het verzamelde materiaal gebruikt voor zijn grote werk over Nippon, waarin vele afbeeldingen voorkomen, terwijl hij in 1837 zijn collectie in een geordende opstelling in het gebouw Rapenburg 19 (thans Kantongerecht) voor het publiek openstelde, waardoor Leiden een ethnografisch museum kreeg. Van de aanvang af heeft Von Siebold een duidelijk doel met zijn stichting nagestreefd en er op aangedrongen dat zijn verzamelingen met die van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden een wetenschappelijk ethnografisch museum zouden vormen. Om de autoriteiten van de wenselijkheid hiervan te overtuigen diende hij een nota in, getiteld: Kort begrip en ontwikkeling van de doelmatigheid en van het nut van een Ethnographisch Museum in Nederland. Uit dit stuk blijkt hoezeer Von Siebold zijn tijd vooruit was. Hij schrijft:,,de mens, in zijn veelvuldige ontwikkelingen onder vreemde luchtstreken, is het hoofdonderwerp van een ethnographisch museum. Het verschaft een onderhoudende, een leerrijke en daarom nuttige bezigheid, op vaderlandse bodem de bewoners van verre landen na te gaan, en hun eigendommelijkheden te bestuderen. Ja, het is zelfs een zedelijk, godsdienstig werk, zich op deze wijze met zijnen evenmens onledig te houden, de goede eigenschappen in hem te leren zien, en, door vertrouwder te worden met die vreemde buitenzijde, die ons, dikwijls zonder te weten waarom van hem afstoot, hem zelf nader te komen. Door allerlei moeilijkheden van financiële aard, voornamelijk de kosten voor een behoorlijke huisvesting van de collecties, kwam de door Von Siebold reeds beoogde samenvoeging eerst in 1883 tot stand, bij de opheffing van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden. Hierbij gingen de ethnografische verzamelingen van het Kabinet over naar s Rijks Ethnografisch Museum te Leiden. Dit had zich tussen de jaren 1859 en 1870 onder de 98

3 directie van dr. C. Leemans ontwikkeld tot een kleine instelling, voornamelijk gericht op China en Japan. Onder het directoraat van mr. L. Serrurier ( ) hebben de verzamelingen van het museum zich sterk uitgebreid. Nadat in 1883 de collecties van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden waren overgenomen, volgde kort daarop de verwerving van een belangrijk gedeelte van de Nederlandse inzending bij de in 1883 te Amsterdam gehouden Internationale Koloniale Tentoonstelling. Ook werd in deze tijd verworven de groep van vijf bronzen Japanse Buddha s, welke thans de inhoud van de z.g. Buddha-zaal uitmaken. In 1885 werd de z.g. kampong gesticht; wellicht het eerste openluchtmuseum ter wereld. Het bestond uit een aantal huizen uit verschillende delen van Indonesië, welke waren overgebracht van de Koloniale Tentoonstelling en die nu werden herbouwd op een aan de Sterrewacht grenzend terrein, aan de Rijksuniversiteit toebehorend. Gedurende de zomermaanden werden deze volledige huizen gestoffeerd met allerlei gebruiksvoorwerpen, terwijl de bewoners hiervan door aangeklede poppen werden weergegeven. Het eerste jaar trok de,,kampong zeer veel publiek; in latere jaren liep dit sterk terug, en toen meer en meer bleek dat het nederlandse klimaat ongedacht hoge eisen stelde aan het instandhouden der gebouwen, moest de,,kampong worden gesloten. In go3 werden enkele van de huizen door een zware storm vernield, waarop de resten werden opgeruimd. Met de z.g. openlegging van de Buitengewesten is het verzamelen van ethnograíìca hand in hand gegaan en in de laatste decennia van de ~ge en de eerste van de 2oe eeuw zijn de verzamelingen van het museum op het gebied van Indonesië zeer belangrijk uitgebreid. Het huisvestingsprobleem werd daardoor echter steeds nijpender en leidde tenslotte tot een conflict, waarop mr. Serrurier zijn ontslag nam na hartstochtelijk te hebben gevochten voor een redelijke huisvesting in Leiden of in Amsterdam. Het museum bleef voor Leiden behouden, maar het verkreeg nog steeds geen betere behuizing, al leverde het feit, dat H.M. Koningin Wilhelmina in gezelschap van de Koningin-Moeder tijdens een kort bezoek in r8gg in het gebouw verdwaalde voldoende redenen tot het beschikbaarstellen van nog eens een extra gebouw aan het Rapenburg op. Onder het directoraat van dr. J. D. E. Schmeltz (r8g7-rgog) werd niet alleen aandacht gegeven aan het verzamelen van voorwerpen uit de eigen overzeese gebieden, maar werd bijzondere aandacht gegeven juist aan die buiten-europese gebieden welke nog minder goed in het museum waren gerepresenteerd. Uiterst belangrijke collecties wist deze directeur aan te trekken door persoonlijke contacten, als wel door een grote mate van waakzaamheid en vasthoudendheid. Onder deze collecties vallen zowel verzamelingen uit het Zuidzee-gebied, als uit Afrika en Amerika en uit veraf gelegen gebieden als Tibet en Siberië. Belangrijke aanwinsten vorm- 99

4 den de in I go3verworven Benin-bronzen en de collectie Peruaanse ceramiek. Inmiddels leverden de verschillende expedities, zowel burgerlijke als militaire, in Indonesië veel materiaal (Atjeh, Bali), terwijl een zeer belangrijke collectie het resultaat was van een wetenschappelijke expeditie van dr. A. W. Nieuwenhuis door Centraal-Borneo. De belangrijkste aanwinst in deze periode is echter geweest de overdracht van die voorwerpen uit het Rijksmuseum van Oudheden, welke vielen buiten het klassieke gebied; hiermede vond de Hindu-Javaanse verzameling haar weg naar het museum, maar ook de collectie oudheden van Amerika, waaronder de z.g. Leyden Plate, waarvan in 1900 de grote betekenis was onderkend. In deze periode wordt systematisch gewerkt aan een beschrijvende catalogus van de Indonesische verzamelingen, waarvan in het eerste kwart der 2oe eeuw 23 delen zouden verschijnen, en welke arbeid met name door de opvolger van dr. Schmeltz, dr. H. H. Juynboll (~gog- 1932) werd doorgezet. In deze periode komt in Amsterdam het Koloniaal Museum (thans Tropisch Museum) tot stand, en in het vervolg gingen vele schenkingen, die tot rg2o hun weg vonden naar Leiden, naar Amsterdam, waar het museum behoorlijk gehuisvest was, terwijl de huisvesting van het museum te Leiden erbarmelijk moest worden genoemd, ook al werd het aantal gebouwen waarover de verzamelingen verspreid waren weer met één uitgebreid (Breestraat 18). Dit huisvestingsprobleem gaat het gehele museumbeleid overheersen, temeer als een commissie van advies inzake reorganisatie van het museumwezen het denkbeeld oppert de collecties in drie groepen te verdelen, namelijk de eminente kunstwerken, die in een te Amsterdam te stichten,algemeen Kunstmuseum zouden moeten worden ondergebracht, een tweede collectie zou als instelling van openbaar nut naar een te Amsterdam of Den Haag te stichten museum moeten overgaan, en tenslotte zou in Leiden een studiecollectie ten behoeve van het hoger onderwijs kunnen achterblijven. Dit heilloze plan is echter op groot verzet gestuit en niet gerealiseerd. In 193 r kwam het gebouw van het Academisch Ziekenhuis vrij, toen dit elders in Leiden een ruimere behuizing vond, en in 1933 kwam dit gebouw ter beschikking van het museum. Door de economische crisis van die dagen waren echter slechts zeer weinig middelen beschikbaar voor de verbouwing en inrichting, maar in november 1937 kon het museum eindelijk in een enigermate waardige behuizing voor het publiek worden opengesteld. In hetzelfde jaar werd dr. W. H. Rassers benoemd tot directeur. Hij moest echter in 1939 reeds beginnen met het verstoren van het moeizaam opgebouwde geheel, toen in verband met de oorlogsomstandigheden de beste stukken in veiligheid moesten worden gebracht in de Rijksschuilplaatsen in de duinen bij Heemskerk en een andere categorie in de kelders van het museum zo goed mogelijk werd opgeborgen. Het museum bleef 100

5 geopend tot september 1944, toen de situatie zodanig geworden was, dat het onverantwoord leek nog langer met volledige ontruiming van de openbare verzamelingen te wachten. Op I I december 1944 viel een aantal bommen op het museumterrein en één in het gebouw, waardoor grote glasschade ontstond, doch gelukkig geen brand. Zo kwam het museumgebouw wel gehavend uit de strijd, doch zeker niet onherstelbaar, terwijl de verzamelingen behouden bleven. Gedurende de periode van ontruiming en eerste wederinrichting ( ) was de heer C. C. F. M. le Roux directeur van het museum, die in 1946 werd opgevolgd door dr. G. W. Lacher, die het directoraat in 1955 overdroeg aan dr. P. H. Pott. Eerst nadat de nodige herstelwerkzaamheden aan het gebouw hadden plaatsgehad, kon het museum beginnen met het ontwikkelen van een nieuwe politiek, die meer dan ooit te voren was gericht op het publiek. De verzamelingen van zulk een museum zijn niet slechts bestemd voor bestudering door een kleine en selecte groep van specialisten, doch voor het algemene Nederlandse publiek. In de wijze van presentatie van de verzamelingen moet worden getracht het,,vreemde voorwerp op zulk een wijze naar voren te brengen, dat de gemiddelde bezoeker daardoor iets leert begrijpen en doorvoelen van wat zijn medemens in den vreemde denkt en doet. Dat is geen gemakkelijke taak; de doorsnee-bezoeker bestaat slechts in de schematisering van een ambtelijk rapport; in feite lost,,het publiek zich op in een reeks individuele bezoekers, ieder met zijn eigen aard, belangstelling en kennis. Wil een museum nu een werkelijk positieve functie vervullen, dan moet het met deze sterk wisselende factor van belangstelling rekening houden. Dit betekent dat het niet slechts aandacht moet hebben voor het onderwerp dat het wil presenteren, maar tenminste evenveel voor de aard van de verwachtingen van het publiek dat het museum bezoekt. En juist het aftasten van deze verwachtingen is verre van eenvoudig. Immers, een ieder reageert op zijn eigen wijze : het kan zijn dat de ene groep bezoekers vrijwel uitsluitend het museum bezoekt om mooie kunstvoorwerpen te zien (esthetische waardering), terwijl een andere komt om er een zekere voorlichting te vinden over de vreemde buitenwereld (intellectuele benadering) ; maar er is een derde groep, die naar het museum komt om voor een ogenblik in de gelegenheid te zijn zich uit de sleur van het dagelijks leven te verplaatsen in ruimte en tijd en daarbij met die vreemde buitenwereld wil worden geconfronteerd, die gelijktijdig afstoot èn aantrekt (romantische waardering). Elk van deze groepen - en zij zijn niet zo scherp te onderscheiden als hier theoretisch wordt gedaan - benadert het museum op haar eigen wijze en verwacht een opstelling, die daarbij zo goed mogelijk aansluit: de estheet wil een selecte opstelling van voorwerpen onder goede en rustige belichting en weinig afleidende informatie; de intellectueel ingestelde wil een duidelijke en klare formulering van de 101

6 problemen waarmee hij wordt geconfronteerd in een thematische presentatie van ter zake doend materiaal, de romanticus - om de derde groep te typeren - wil zich in een andere situatie kunnen verplaatsen en inleven door presentatie, die een suggestie wekt die zó sterk is, dat hij als het ware in het beeld kan treden, al is het maar in gedachte. Bovendien komt de bezoeker al lang niet meer als een,,onwetende. Het schoolonderricht, de geïllustreerde pers, radio, film en vooral televisie verschaffen in feite aan een ieder reeds een grote hoeveelheid kennis, waarmede men al gewapend is als men het museum binnenkomt. Ook is de werking van enkele van deze voorlichtings-media sterker dan die welke een museum door zijn aard kan bieden. Wil het museum dus zijn taak naar behoren verrichten, dan moet het bij deze andere vormen van voorlichting aansluiten en dit trachten te completeren in een vorm van presentatie en werkzaamheid, die nu juist aan het museum eigen is. Deze aanvulling ligt voornamelijk in de mogelijkheid van het ontwikkelen van een,,gesprek>, een uitwisselen van gedachten tussen de bezoeker (groep bezoekers) en de specialist, die als een goed gastheer zijn gewaardeerde bezoekers weet te ontvangen en hen uitnodigt zelf aan het gesprek deel te hebben. Bij een groepsbezoek gaat het dus niet om een instructie van boven af, maar om een stimulerend gesprek, waarbij het museum probeert iets te doorbreken van de vooroordelen, die wij nu eenmaal allen bezitten. Niet dat wij die vooroordelen geheel opzij kunnen zetten, maar wel dat wij ons er bewust van worden dàt wij ze hebben. In deze zin kan een museum voor volkenkunde juist in deze tijd een zeer belangrijke functie vervullen. Het beeld, dat wij allen van de vreemde buitenwereld hebben, is vertekend, al zijn wij ons vaak hiervan allerminst bewust. Dit vertekende beeld werkt echter ook door op onze houding ten opzichte van die vreemde buitenwereld en ook op onze ontmoeting met mensen die daar leven en werken. Het gaat hier om de ontmoeting met de mens, die ons in eerste instantie vreemd, en daarom maar al te vaak vijandig voorkomt, doch die bij nader inzicht - evenals wij - op eigen wijze tracht zich in het harde leven staande te houden en - als het mogelijk is - een beetje geluk te vinden, om het even of dit nu gebeurt in spel, ritueel of godsdienstige bespiegeling. Juist hier ligt het centrale punt in de taak van het museum: de opgave de Nederlander er toe te helpen brengen zich zowel met het verstand als met gevoel te confronteren met deze ogenschijnlijk zo vreemde buitenwereld, opdat hij in den vreemde de medemens ontdekt en uiteindelijk zichzelf en zo zijn eigen reacties leert begrijpen, die nog te vaak door vooroordelen worden bepaald. In dit licht gezien zijn de woorden, die de stichter van het museum (Von Siebold) ruim een eeuw geleden neerschreef van een welhaast profetische betekenis gebleken; het is aan de huidige generatie aan deze woorden de realiteit te verbinden waarvan zij getuigen. 102