Eindrapportage Programma Glastuinbouw 2020

Transcriptie

1 Eindrapportage Programma Glastuinbouw 2020 Glastuinbouw 2020 Investeren in strategische innovatie voor versterking van het glastuinbouwcluster Stichting Innovatie Glastuinbouw (SIGN) InnovatieNetwerk Postbus 51 Postbus ZH BLEISWIJK 3501 DD UTRECHT ir. H.J.H. Koehorst MBA & P.T. Oei dr. ir. A.D. Hartkamp April 2009 Het programma Glastuinbouw 2020 wordt mede gefinancierd door het Productschap Tuinbouw

2 1. Inleiding Het Programma Glastuinbouw 2020 investeert in het verkennen van en het in ontwikkeling brengen van strategische innovaties die leiden tot een trendbreuk in het denken en/of doen in het glastuinbouwcluster. Het programma Glastuinbouw 2020 gaat daarbij uit van speerpunten, die door ondernemers en bestuurders uit het tuinbouwcluster zijn opgesteld. De resultaten van uit het Programma Glastuinbouw 2020 moeten bijdragen aan een economische vitale, duurzame en maatschappelijk gerespecteerde glastuinbouw op lange termijn. Het programma Glastuinbouw 2020 wordt uitgevoerd door SIGN in nauwe afstemming en met een zeer belangrijke inhoudelijke bijdrage van InnovatieNetwerk. Het programma wordt gefinancierd door het Productschap Tuinbouw, InnovatieNetwerk en LTO Glaskracht en heeft een looptijd van januari 2006 tot en met december Dit is de eindrapportage van het programma, dat naast rapporten, video s en flyers een aantal concrete vernieuwingen in de praktijk gaat opleveren, zoals de Agrarische Hogeschool Dronten (Bouwen met groen en glas) en de koppeling tussen kassen en computercentra (Agriport A7). 2. Opzet en aanpak Programma Glastuinbouw 2020 a. Opdracht SIGN De activiteiten van SIGN zijn in de kern gericht op het conceptueel ontwikkelen en in de praktijk doen realiseren van doorbraken in het bestaande systeem. Ofwel SIGN houdt zich bezig met het ontwikkelen van strategische innovaties en brengt deze zover dat deze door het tuinbouwbedrijfsleven zelf verder kunnen worden opgepakt. Dit betekent dat de betrokkenheid van SIGN op een gegeven moment minder wordt of wordt losgelaten en het liefst aan anderen worden overgedragen. De opdracht van SIGN is dus het aanjagen en entameren van vernieuwende systeeminnovaties die een omslag in het denken of het doen realiseren in het tuinbouwcluster. Dit vanuit de centrale vraag: Wat moeten we nú en gezamenlijk doen om op lange termijn (2020) een economische vitaal, duurzaam en maatschappelijk gerespecteerd glastuinbouwcluster te hebben? b. Onderscheidend: zoeken naar trendbreuken SIGN is onderscheidend en vernieuwend door: Een verrassende aanpak waarbij de kern ligt op conceptontwikkeling, uitwerking en tot een zeker punt tot ontwikkeling brengen. Een focus op het zoeken naar nieuwe invalshoeken voor het bestaande denken en doen; De focus op de lange termijn (2020), het identificeren van bedreigingen die op de glastuinbouw afkomen en telkens af te vragen wat we nu zouden moeten doen om daarop te anticiperen ; De focus op een beperkt aantal thema s die door ondernemers zelf zijn aangedragen; Het zoeken naar en benutten van creatieve en inspirerende personen of bedrijven die werkzaam zijn buiten het domein van de tuinbouw. c. Speerpunten op de werkagenda SIGN heeft in 2005 en begin 2006 in diverse gesprekken met ondernemers en vertegenwoordigers van bedrijven en organisaties uit de top van de glastuinbouw 2

3 gesproken over urgente speerpunten waarin nú geïnvesteerd zou moeten worden om als glastuinbouwcluster op lange termijn duurzaam, maatschappelijk gerespecteerd en economisch vitaal te blijven. Hieruit zijn de volgende speerpunten en omslagen vastgesteld: - Arbeid in 2025: o De arbeidsbehoefte en de arbeidshandelingen in de glastuinbouw veranderen onder druk van technologische, concurrentiele en maatschappelijke ontwikkelingen. Concepten als high tech; minimal touch vragen om andersoortige arbeid en competenties. De vraag is met het oog op 2025, hoe ziet arbeid en de toekomstige inzet van arbeid in de glastuinbouw eruit? o Van arbeidsintensiteit naar arbeidskwaliteit - Glastuinbouw en ruimtelijke kwaliteit: o SIGN/InnovatieNetwerk hebben via concepten als energy-webs een integratie tussen wonen, bedrijven en glastuinbouw geïnitieerd. Dit noodzaakt tot een fundamentele verandering in de wijze waarop de glastuinbouw is vormgegeven (kasarchitectuur, ligging, inpassing in de ruimte) en de wijze waarop het een nuttige functie kan bieden aan de omgeving (omwonenenden, recreanten, passanten, etc); o Van glastuinbouw stand alone naar een ruimtelijke inpassing en samensmelting van de glastuinbouw in de omgeving; - Glastuinbouw als Nieuwe Nuts-bedrijf: o De glastuinbouw levert naast planten, bloemen of groenten, ook energie en is daarmee een NieuwNuts -bedrijf. Een ontwikkeling die niet alleen maatschappelijke winst betekent, maar ook leidt tot een versterking van de economische positie. Nieuwe strategische allianties zullen gesloten moeten worden om tot ontwikkeling van projecten (levering van energie aan woningen, bedrijven of andere vragers) te komen; o Van glastuinbouw als energiegebruiker naar een glastuinbouw als Nieuwe Nuts, ingebed in de samenleving. - Newtritionals: o Blijft de glastuinbouw in de toekomst alleen een leverancier van producten en energie, of kan de glastuinbouw nieuwe business ontwikkelen. Nieuwe business met een hoge toegevoegde waarde, die de krachtige internationale concurrentiepositie kan versterken en verbreden. Twee zoeklijnen zijn interessant: Ingrediënten uit planten, bloemen en groenten als bron voor nieuwe toepassingen in food, feed en health ; Glastuinbouw die een oplossing biedt voor algemeen maatschappelijke problemen, zoals het maken van combines met andere sectoren (vissector viskweek en glastuinbouw combineren; woning-/bouwsector Zonneterp); o Een glastuinbouw van traditionals naar een glastuinbouw van newtritionals - Regie in logistiek en communicatie: o De toegevoegde waarde wordt op langere termijn steeds minder bepaald door het product, maar steeds meer door exact het juiste product op exact het juiste tijdstip, op de juiste plaats in exact de juiste hoeveelheid te leveren tegen de gewenste condities van de afnemer. Dit stelt hoge eisen aan de organisatie, de regie en de communicatie van het cluster en tussen de bedrijven en organisaties in het cluster. Op dit moment is er een 3

4 veelheid aan automatisering en communicatiesystemen, maar gebrekkige samenhang belemmert eerder een optimale cross chain communicatie. De vraag is welke organisatorische en technologische doorbraken nodig zijn om de markt in 2020 optimaal te bedienen? o Naar een duurzame regie in logistiek en communicatie Naar gelang de ontwikkelingen in het glastuinbouwcluster kunnen zich in de komende jaren nieuwe speerpunten voordoen die kunnen worden opgepakt. Bovenstaande uitwerking is dynamisch van aard en kan gewijzigd worden op basis van nieuwe inzichten. 3. Samenvatting resultaten programma Glastuinbouw 2020 a. Thema: Glastuinbouw als Nieuwe Nuts bedrijf Nieuwe Nuts Het concept Nieuwe Nuts is het leveren van duurzame nutsdiensten (warmte, koude, elektra, afvalverwerking, waterzuivering en drinkwaterlevering) aan de gebouwde omgeving, waarbij zowel afnemers als leveranciers gezamenlijk de benodigde infrastructuur beheren. De aanbieding voor warmtelevering door glastuinders, zoals voorgesteld in Waddinxveen voor de woonwijk Triangel, is een voorbeeld in de richting van duurzame Nieuwe Nuts. SIGN en InnovatieNetwerk hebben in het vervolg daarvan diverse rapporten en videoproducties uitgebracht. Diverse gemeenten hebben het principe van Nieuwe Nuts opgepakt, zoals Westland (Nieuwe Water, het Hogeland), Amstelveen (50 ha glas gereserveerd voor het leveren van warmte aan 5000 woningen) en Aalsmeer (opzetten gemeenschappelijk energiebedrijf Aalsmeer). Het thema Nieuwe Nuts is breder dan alleen de glastuinbouw. Om de implementatie van decentrale energie- en afvalwatersystemen te bevorderen is aangesloten bij bestaande netwerken rond die thema s. Los van de technische invulling is participatie van de eindgebruikers een belangrijk uitgangspunt bij Nieuwe Nuts, om afhankelijkheid van monopolisten te vermijden. Eind 2008 is een consortium van drie partijen ondersteund, dat landelijk initiatieven gaat ondersteunen om in Nieuwe Nutsbedrijven in de benen te helpen. In 2009 heeft dat onder meer geleid tot de oprichting van het eerste warmtebedrijf, dat in handen is van bewoners en bedrijven in één wijk (Thermo Bello in Culemborg). Ondersteuning van tuinders mogelijkheden levering Nieuwe Nuts diensten SIGN/InnovatieNetwerk hebben met Volker Wessels een overeenkomst voorbereid die tuinders de mogelijkheid biedt om gratis een quick scan te laten uitvoeren of en hoe ze Nieuwe Nuts diensten kunnen aanbieden aan de gebouwde omgeving. De overeenkomst is op 8 november 2007 ondertekend door LTO Glaskracht en Volker Wessels. Daarnaast heeft SIGN meegewerkt aan een aanbieding voor warmtelevering door twee tuinders aan de woonwijk Triangel in Waddinxveen. De gemeente heeft deze 4

5 aanbieding inmiddels niet gehonoreerd, terwijl een concurrerend voorstel is gedaan. Inmiddels (medio 2009) is opnieuw sprake van inzet van de duurzame warmte van rozenkwekerij Porta Nova in samenwerking met Essent Warmte. Eén Vandaag heeft een programma gemaakt over dit onderwerp. Kas als Energiebron De Stuurgroep Kas als Energiebron realiseert de volgende projecten: Energieproducerende Kas Ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas Innovatie en Democentrum Kas als Energiebron SIGN heeft de eerste twee jaar het secretariaat gevoerd van de commissie Kas als energiebron. Het Productschap Tuinbouw en het ministerie van LNV hebben alle activiteiten rond energie ondergebracht in een overkoepelend programma Kas als energiebron. Energieproducerende Kas De Energieproducerende Kas in Huissen is in bedrijf en het onafhankelijke onderzoek is gestart. De resultaten zijn, na een forse aanloop met de nodige kinderziekten, goed. De energieopbrengst is naar wens en de productie in de Energieproducerende Kas is in kwalitatief en kwantitatief opzicht goed en beter dan in de referentiekas. Ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas: drie winnaars De Ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas heeft drie winnaars opgeleverd: De ZonWindKas De ZoWaKas De ZoWinKas In april 2009 zijn de drie kassen bij de opening van het IDC (zie navolgend punt) getoond aan belangstellenden. Innovatie en Democentrum Kas als Energiebron Het Innovatie- en Democentrum wordt een belangrijke spil in de ambitie van de Nederlandse glastuinbouw om het energiegebruik drastisch te verminderen en nieuwe sleuteltechnologieën te ontwikkelen en te beproeven op demo en praktijkschaal. Concreet heeft het Innovatie en Democentrum vier kavels van ongeveer 500 m 2 beschikbaar met diverse technische voorzieningen waarop consortia een Demo-project kunnen bouwen en de toegepaste technologie onafhankelijk kunnen laten testen. De te realiseren Demo s zullen moeten voldoen aan de vereiste dat deze qua ontwerp en prestatie tot een forse energiebesparing zullen leiden en waarin het tegelijkertijd mogelijk is om economisch rendabel te telen. Het Innovatie- en Democentrum krijgt ook een belangrijke functie als kenniscentrum voor de glastuinbouw op gebied van energiebesparing, klimaatneutrale glastuinbouw en om de ervaringen en kennis breed moet worden verspreid. Onderstaande artist impression geeft een sfeertekening van de drie winnende ontwerpen van de Ontwerpwedstrijd. 5

6 b. Thema: Regie in logistiek en communicatie Greenport China China is een zeer snelgroeiende markt. Er zijn kansen, maar ook risico s voor de Nederlandse tuinbouw. SIGN heeft in het essay Flowerport China de mogelijkheden op een rij gezet. SIGN adviseert om als tuinbouwsector gezamenlijk grootschalige locaties van 500 tot hectare te ontwikkelen. Op 11 juli 2007 is een workshop georganiseerd waarin veel interesse bleek van ondernemers en toeleveranciers van de tuinbouw. SIGN heeft vervolgens eind augustus op uitnodiging van Chinese partners een bezoek gebracht aan diverse tuinbouwregio s in China. Op 17 oktober 2007 is een tweede informatieavond gehouden met als doel concrete afspraken te maken over het voorbereiden van een studiereis met een geïnteresseerde groep ondernemers eind 2007 of begin In de praktijk zijn verschillende samenwerkingsactiviteiten tot stand gekomen tussen Nederlandse glastuinbouwondernemers. Diverse partijen hebben activiteiten opgestart, gericht op China, zodat SIGN het thema heeft laten rusten. Logistiek: Sierteeltketen in 2020 In opdracht van SIGN heeft Kenlog in 2008 een studie verricht naar de huidige sierteeltketen en hoe deze in 2020 effectiever en efficiënter kan functioneren. Het rapport verschijnt mei De combinatie van twee elektronische marktplaatsen (afslag en opbodsystemen) gecombineerd met virtuele smart agents die de logistiek dienstverlening aansturen is het vernieuwende van deze studie. c. Thema: Glastuinbouw en ruimtelijke kwaliteit Westland in Zee Aan Royal Haskoning is opdracht verleend om een innovatieve schets te maken van een nieuwe en innovatieve uitbreidingslocatie voor de glastuinbouw voor de Nederlandse kust, waarbij een integratie van kustverdediging, wonen, werken, recreëren en glastuinbouw centraal staat. Het project is getiteld: Westland in Zee. Het initiatief is genomen vanuit de constatering dat op langere termijn de behoefte aan fysieke ruimte voor glastuinbouw in het westen van ons land structureel stijgt door verplaatsing als gevolg van andere ruimtebenutting (woningbouw, kantoren, bedrijfsterreinen) en groei. Met Royal Haskoning zijn drie ontwerpstrategieën uitgewerkt: 6

7 Extensief: inzetten op combinatie van kustverdediging, extensieve recreatie en 1000 ha glastuinbouw in stroken langs de kust. Intensief: intensieve recreatie (overdekte palmenboulevard vanaf Hoek van Holland tot Kijkduin, verwarmd door de glastuinbouw), publieksvoorzieningen, ca. 750 ha glas. Lagune: verder uit de kust opspuiten van een zandlichaam en de binnenzee benutten voor een combinatie van glastuinbouw op drijvende kassen, aquacultuur, en een mariene jachthaven en 1000 woningen. Besloten is de studie niet formeel uit te brengen, het is een vergezicht en de weerstand die het tonen van wensbeelden nu kan oproepen, kan een belangrijk obstakel in de realisatie vormen. Wel is het rapport aangeboden aan de gemeente Westland, de provincie Zuid-Holland en het Hoogheemraadschap Delfland. d. Thema: Bouwen met Groen en Glas Bouwen met groen en glas biedt een strategische marktvergroting voor de sierteeltsector. Door architecten en opdrachtgevers te stimuleren gebouwen te ontwerpen, waar meer daglicht het plaatsen van planten mogelijk maakt, creëren we een grotere markt. Nieuwe technieken uit de glastuinbouw dragen bovendien bij aan het terugwinnen van energie, wat bijdraagt aan een goed imago voor de glastuinbouw. Bouwen met Groen en Glas op de Floriade 2012 Het concept Bouwen met Groen en Glas heeft tot doel om de nieuwste tuinbouwtechnologie en groen te integreren in de woon en werkomgeving. Hiermee wil SIGN de aandacht vestigen op de tuinbouw en tevens laten zien dat tuinbouwtechnologie en groene sierteeltproducten uitstekende combinaties zijn om een gezonde leef- en werkomgeving te realiseren. Op dit moment wordt gewerkt aan diverse aansprekende concepten, zoals een ontwerp voor het toekomstige Floriade gebouw in Venlo van Jon Kristinsson, genaamd Villa Flora. Boek Bouwen met Groen en Glas Glastuinbouw, ruimtevaart en psychologie. Drie boeiende vakgebieden die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken hebben. Bouwen met Groen en Glas bewijst het tegendeel door gebruik te maken van nieuwe technieken en inzichten uit deze vakgebieden. Het concept maakt tevens optimaal gebruik van daglicht, zonnewarmte en de weldaad van groen. De eerste druk van het boek Bouwen met Groen en Glas 7

8 verscheen in november 2007 en is door SIGN /InnovatieNetwerk aangeboden aan Marijke Vos. Alle wethouders en de burgemeester kregen een luchtzuiverende Spatiphyllum en het boek overhandigd. Het boek was snel uitverkocht, zodat snel een tweede ongewijzigde herdruk is gemaakt. In 2008 is gewerkt aan een uitgebreide derde druk, die in 2009 bij de opening van Rabobank Westland is overhandigd aan Minister President Balkenende. Van de derde editie zijn binnen drie weken ruim 500 exemplaren verkocht. De BNA Academy (het officiële nascholingsprogramma van de Bond Nederlandse Architecten) heeft het thema Bouwen met groen en glas opgenomen in haar aanbod aan architecten en heeft in 2009 en 2010 drie seminars gepland. Verder zijn lezingen gegeven aan meer dan 100 projectontwikkelaars, 120 architecten en zijn diverse projecten opgestart, zoals 28 woningen, een groene toren van ruim 100 meter n.a.v. een prijsvraag, beide in Amsterdam Noord, een aantal woningen in Huissen door Stef Huisman, kaswoningen op het Amvestkavel in Waddinxveen, nieuwbouwkantoor van woningbouwcorporatie Mythros in Utrecht, etc. Een zorgvuldig programmavoorstel om Bouwen met groen en glas te laten landen in de overigens conservatieve bouwsector moet in de periode leiden tot 75 bouwprojecten, waar planten naast hun sierfunctie ook een rol krijgen als luchtzuiveraar of luchtbevochtiger. De financiering van dit vervolgprogramma is een punt van aandacht. e. Thema: Van arbeidsintensiteit naar arbeidskwaliteit Essay Work is Gaming Arbeid is en blijft een belangrijk thema voor de glastuinbouw. SIGN en InnovatieNetwerk hebben in 2007 de Technische Universiteit Eindhoven en Wageningen Universiteit gevraagd een visie op te stellen hoe de arbeid er in 2030 uit zal zien. Het inspirerende essay levert een beeld op waarin de virtuele wereld van internet, computergames, emotiegevoelige bedieningssystemen, is geïntegreerd in het werk van de medewerker in een kas in De medewerkers in de kassen van 2030 zijn de jongeren die nu opgroeien in virtuele wereld, waar bijvoorbeeld het internet gebruikt wordt als café om bij te praten. Met andere woorden: een medewerker in een kas in 2030 voelt zich bij het plukken van tomaten lekker als hij bij zijn werk ondersteund wordt door en zich kan begeven in een virtuele omgeving. In het essay zijn drie concepten uitgewerkt: 1. Work is Gaming: De ervaringen uit de computergame-sector inzetten om de arbeid leuker en slimmer te maken. De kinderen van nu zijn de werknemers van de toekomst. Als kinderen nu vrijwillig uren en zelfs dagen aan één stuk achter de computer doorbrengen, dan biedt de gamesector blijkbaar wat scholen en werkgevers minder goed lukt: plezier, uitdaging, amusement. De uitdaging voor de tuinbouwsector is hoe we van de kennis en ervaring uit de gaming world gebruik kunnen maken om de virtuele wereld te koppelen aan de echte wereld van bloemen en planten. 2. Ambient intelligence: Hoe connectivity en wearable electronics arbeid beïnvloeden. 8

9 3. Werkondernemer: Nieuwe vormen van werknemer- en werkgeverschap, voor zowel ouderen die willen bijverdienen als tweeverdieners die hun eigen agenda kunnen invullen en werken wanneer hen dat het beste uitkomt. Challenge Work is Gaming Eind oktober 2007 werd de Challenge Work is Gaming uitgeschreven. Het doel van de Challenge is om in twee stappen een spannend en innovatief proof-of-concept van een game te ontwerpen en een pilot te realiseren waarin de verbinding is gelegd tussen de reële wereld van het werken in een glastuinbouwbedrijf en de virtuele game wereld. Verassend is dat 11 serieuze game bedrijven zich aanmeldden voor de Challenge. Hieruit zijn vier topbedrijven geselecteerd om een game-ontwerp te maken. De winnaar: Ranj uit Rotterdam. Het ontwerp van Ranj is een interactieve auditieve spel met visualisatie en spelelementen via internet. In 2008 werkte Ranj met derden aan een spelbare demoversie. SIGN heeft in 2008 samen met het bedrijfsleven gewerkt aan de ontwikkeling van spelinhoud voor de demoversie (kennisvragen over de sector en het bedrijf). In februari 2009 wordt de demo op het bedrijf Rijnplant bv met 20 deelnemende werknemers uitgetest. f. Thema: Newtritionals Fotonenboer Een nieuwe techniek is in ontwikkeling die elektronenopslag in een vloeistof (elektrolyt) mogelijk maakt. De glastuinbouw kan in de toekomst de zonnestralen grootschalig gaan omzetten in elektra. Door stroom niet alleen via het net te verkopen, maar ook in de vorm van verpompbare elektrolyten op de markt te brengen, kan de tuinbouw schoon elektrisch transport stimuleren. Over twintig jaar kunnen we dan bij boeren en tuinders elektrisch tanken. De eerste stap in die richting is het opzetten van een landelijk netwerk van oplaadpunten voor het huidige elektrische vervoer. De volgende stappen zijn pilots bij landbouwbedrijven met de nieuwe techniek en het aanpassen van voertuigen op de verpompbare elektrolyten. InnovatieNetwerk / SIGN hebben de opening van het eerste elektrische tankstation in Amsterdam Noord mogelijk gemaakt (inclusief mentaal oplaadpunt: meditatieruimte met uitzicht over het IJ). Bij de ontwikkeling van de Fotonenboer werkt SIGN samen met Courage (evenknie van SIGN in de melkveehouderij). Vanwege de beperkte omvang van een pilot is besloten dat een pilot eerst bij de melkveehouderij zal plaatsvinden. Bij een positief resultaat kunnen glastuinders de technologie overnemen. 9

10 Glastuinbouw in combinatie met visteelt SIGN heeft opdracht verleend aan de Happy Shrimp Farm om een overzicht te maken van combinaties van planten en aquacultuur en specifiek hoe dit is in te passen in de moderne glastuinbouw van nu. De Happy Shrimp Farm richt een nieuw bedrijf op dat samen met Koppert Cress en Vis Zeeschmidt nieuwe product-marktcombinaties op de markt brengt onder de naam: Green & Blue. Green & Blue bestaat uit het telen van zeegroente (Green) boven de bestaande kweekbassins van de Happy Shrimps (Blue). De zeegroente die geteeld gaat worden is Zeekraal, een zilte groente die gecombineerd wordt met visgerechten. Zeekraal groeit in het wild op buitendijkse gebieden langs de kust van de Waddenzee en in Zeeland. Doordat het slechts enkele maanden van het jaar in de natuur groeit kan het niet jaarrond geleverd worden. Daar komt met Green & Blue verandering in. Voortaan kan men jaarlijks heerlijke garnalengerechten combineren met lekkere verse zilte groente. Algenteelt en oesters als nieuwe markten (KRW) De kaderrichtlijn water stelt strenge normen voor het drainwater van de tuinbouw. Algen kunnen een oplossing vormen door de nutriënten uit het drainwater om te zetten in biomassa. Een afvalstroom die geld kost ombuigen in een reststroom die het milieu minimaal belast en geld kan opbrengen. In samenwerking met Courage is in 2007 bekeken of algen een mogelijkheid zijn om digestaat uit vergisters te gaan verwerken. Daarmee verkrijgt de veehouderij een extra outlet voor de mest. De tuinbouw kan wellicht schermen met vloeistof waar algen in groeien gaan gebruiken in de zomer om ongewenste instraling te voorkomen. Belangrijk aandachtspunt is de inzet van de geoogste algen. Algen hebben de hoogste biomassa conversie van alle planten, per hectare is dat een veelvoud van wat er op het land aan oogst mogelijk is. In opdracht van SIGN/InnovatieNetwerk onderzocht Stichting H20rganic / IMARES in 2008 de potentie van het kweken van oesters op algen die op het drainwater uit de tuinbouw groeien. De resultaten zijn veelbelovend en geven aanleiding tot het opzetten van concrete pilot locaties. g. Thema: Versterking Ondernemerschap Tuinbouwcluster Innovatiefonds streeft naar fondsvermogen van 5 miljoen SIGN heeft in 2005 het initiatief genomen voor een Tuinbouwcluster Innovatiefonds. Een nieuwe financieringsconcept om de risico s voor tuinders die investeren in nieuwe systemen te verkleinen. Beoogd doelvermogen : 5 miljoen bijeen te brengen door private financiers. Rabobank Nederland, Rabobank Westland, Stichting Hagelunie, The Greenery en de Bloemenveilingen waren hiertoe bereid. Het fonds investeert in bedrijven of projecten die dicht bij de markt zitten en die de innovatiekracht van de tuinbouw versterken. LTO Groeiservice verzorgt de begeleiding van projectaanvragen van ondernemers in het glastuinbouwcluster. 10

11 Engineering-regeling 1 mln beschikbaar Het Ministerie van LNV heeft aan het Productschap Tuinbouw beschikbaar gesteld voor de Engineering-regeling (zie figuur). De Engineering-regeling verstrekt kredieten voor de aanpassing, opschaling van het functioneel werkend prototype tot een technologische innovatie die op bedrijfsschaal kan worden beproefd. Het risicodragende krediet komt ten goede aan projecten van consortia van tuinbouwtoeleveranciers en gebruikers die worden ingediend en voor hun rekening en risico worden uitgevoerd op locatie bij de tuinders. De Engineering-regeling wordt uitgevoerd door het Technologiefonds van LTO Groeiservice. 4. Bestuurlijke aansturing en bemensing a. Bestuurlijke aansturing Het programma Glastuinbouw 2020 is een activiteit van SIGN en valt daarmee onder de verantwoordelijkheid van het bestuur van SIGN. Recent heeft het bestuur van SIGN besloten om voor het programma Glastuinbouw 2020 een programmabestuur in te stellen. Dit programmabestuur stuurt de uitvoering aan, bewaakt de inhoudelijke en financiële voortgang en rapporteert op haar beurt aan de financiers van het programma; de medewerkers rapporteren aan dit programmabestuur. Het programmabestuur wordt gevormd door de leden van het bestuur van SIGN en haar adviseurs. Daarnaast zijn de VGB en DPA uitgenodigd om ieder een innovatieve ondernemer uit hun achterban als lid van het programmabestuur voor te dragen. Het bestuur heeft inmiddels besloten om voor het Programma Glastuinbouw 2020 een programmabestuur in te stellen. b. Bemensing De activiteiten in het programma Glastuinbouw 2020 worden uitgevoerd door Peter Oei als programmadirecteur en Hans Koehorst. Peter Oei wordt door InnovatieNetwerk gedetacheerd; Hans Koehorst door LTO Glaskracht Nederland tot mei In afwachting van zijn opvolging heeft Ton Kraakman activiteiten waargenomen. Vanaf februari 2009 is Dewi Hartkamp als programmamanager aangetreden. 5. Communicatie door SIGN a. Nieuwsvoorziening via internet Alle rapporten en publicaties uit het programma Glastuinbouw 2020 zijn via de internetpagina toegankelijk. b. Nieuwsbrief SIGNaal Naast communicatie via de nieuwsbrieven van InnovatieNetwerk en LTO heeft SIGN vier eigen nieuwsbrieven (nov. 2006, april 2007, augustus 07, april 2008) uitgebracht waarin gerapporteerd is over concepten en (pilot) projecten. De nieuwsbrief gaat uit naar circa 200 ontvangers. c. Artikelen in algemene en vakpers De resultaten van SIGN geven veelvuldig aanleiding voor publicaties in de algemene kranten en in de vakbladen. Agrarisch Dagblad, Financieel Dagblad, NRC Handelsblad en de tuinbouwvakbladen besteedden regelmatig aandacht, veelal op hun verzoek, aan de concepten en resultaten van SIGN. In bepaalde gevallen is hierin concreet gestuurd door het uitbrengen van persberichten. d. Inleidingen, lezingen en interviews De activiteiten van SIGN zijn veelvuldig onder de aandacht gebracht bij ondernemers in het gehele glastuinbouwcluster in diverse discussiebijeenkomsten, ledenavonden en 11

12 conferenties (VBN, GlaMi, Glastuinbouwconferentie Zuid-Nederland, Dag van de Tuinder, Rotary enz). Ook zijn diverse interviews (radio, kranten) gegeven. e. Overzicht belangrijkst publicaties (januari december 2008) Nieuwe Nuts: publiekssamenvatting en uitgebreide rapportage (meerdere rapporten; dvd 10 minidocumentaires 2008) Visie op decentrale nutsvoorzieningen, waarbij de land- en tuinbouw een belangrijke rol als leverancier van Nieuwe Nuts vervult. Blue & green: de zoete smaak van zilt (flyer, 2008) De combinatie van garnalenteelt en zeekraal bij de Happy Shrimp farm. Bouwen met Groen en Glas (boek, oktober 2007) Boek met schetsen en tekeningen van hoe tuinbouwtechnologie en groen geïntegreerd kunnen worden in de leef- en werkomgeving van mensen. Work is Gaming: Worklife balance in de glastuinbouw van 2030 (sept. 2007) Een blik in de toekomst van arbeid in de glastuinbouw uitgewerkt in drie vernieuwende concepten om werk aantrekkelijker te maken. Tanken bij de fotonenboer in 2025 (sept. 2007) Verkenning naar de mogelijkheden om electrolieten te tanken bij boeren en Tuinders. Flowerport China: Samen ondernemen op Oost-Aziatische markten (juli 2007) Een essay dat de kansen en risico s beschrijft voor de Nederlandse tuinbouwsector op de snelgroeiende sierteeltmarkt in China. Greenhouse Village: a design for a greenhouse powered neighbourhood (flyer, mei 2007) The heat is stored in underground natural water reservoirs and used for warming the greenhouse at night or during the winter, and there is sufficient energy left to heat a large number of houses. Vlugschrift Innovatiekracht Nederlandse glastuinbouw (februari 2007) Analyse van de innovatiekracht van de Nederlandse glastuinbouw. Toekomstsignalen (boek, januari 2007) Het boek schetst een beeld van de toekomst van de glastuinbouw en de aanpak van SIGN om tot ingrijpende vernieuwingen te komen. Een kas voor elke woonwijk (december 2006) Duurzame energie voor de gebouwde omgeving uit de glastuinbouw. Helianthos-zonnecellen in de landbouw: de economie van een doorbraaktechnologie (oktober 2006) Verkenning van de technische en economische mogelijkheden van Helianthoszonnecellen voor toepassing de land- en tuinbouw. Kas als Energiebron: keerpunt en katalysator voor vernieuwing (boek, mei 2006) Een boek met daarin de beschrijving van het proces van trendbreuk tot concrete pilot projecten. 12