De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

Transcriptie

1 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer Een studie naar de toepassing van de idealen van Vincenzo Scamozzi in de woonhuizen van Philips Vingboons R. Bangma

2

3

4 Titel: Ondertitel: Auteur: Studentnummer: Instituut: Opleiding: Atelier: Leerstoel: Commissie: De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer Een studie naar de toepassing van de idealen van Vincenzo Scamozzi in de woonhuizen van Philips Vingboons Remco Bangma / s Technische Universiteit Eindhoven Master Architecture Building & Planning De Rede van Amsterdam AHT & AUC prof. dr. Bernard Colenbrander, prof. dipl.-ing. Christian Rapp, prof. dr. ir. Pieter van Wesemael Datum: Extern critic: prof. dr. Koen Ottenheym (Universiteit Utrecht)

5

6 6 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

7 Voor u ligt mijn afstudeerscriptie waar ik aan heb gewerkt in het afstudeeratelier De Rede van Amsterdam. Deze scriptie vormt de afsluiting van ruim 3 jaar studeren aan de Technische Universiteit Eindhoven. Na mijn studie bouwkunde aan de Hogeschool van Amsterdam was voor mijzelf al bekend dat ik aan deze master wilde beginnen. Na een jaar werken op een architectenbureau ben ik daar dan ook met veel enthousiasme aan begonnen. De overstap van een beroepsopleiding naar een universitaire studie is niet altijd makkelijke, er zijn dan ook de nodige obstakels die ik tegen ben gekomen. Gedurende de master werd mij duidelijk in welke richting ik mijn afstuderen wilde gaan doen. Door middel van diverse projecten en vakken kwam ik in aanraking met de verschillende leerstoelen en daarbij behorende professoren. Door het zien van het werk van de twee andere Amsterdam ateliers wist ik dat bij het atelier De Rede van Amsterdam een goede plek zou vinden om af te studeren. Tijdens mijn eerste twee projecten was mij nog niet duidelijk dat ik zonder ontwerp zou gaan afstuderen. Dit is pas in de loop van het aanloopproject duidelijk geworden. De smaak voor onderzoek had ik wel al te pakken gekregen tijden het seminar Im Raume Lesen wir die Zeit wat werd gegeven door Hüsnü Yegenoglu. Ik wist wel dat ik onderzoek interessant vond, maar tijdens dat seminar ben ik in zekere zin geïnfecteerd geraakt door het onderzoeksvirus. Het seminar duurde voor mij dan ook veel langer dan de bedoeling was. Ik besloot om met een theoretisch onderzoek af te studeren. Tijdens het aanloopproject kwam ik ook bij het onderwerp terecht. Aan het einde van een lang traject wil ik graag kort mijn dank uitdrukken aan de mensen die mij hebben bijgestaan tijdens het afstuderen. Op de eerste plaats Voorwoord 7

8 mijn afstudeercommissie. Daarnaast ook Koen Ottenheym van de Universiteit Utrecht. Dat hij enkele keren tijd voor mij heeft kunnen maken om het over mijn afstudeerproject te hebben. Ook wil ik mijn dank uitdrukken richting mijn ateliergenoten, mijn huisgenoten en goede vrienden. Natuurlijk heb ik ook de nodige steun gehad aan mijn ouders, broer, zussen en de aanhang, daarvoor ook mijn dank. Bij name dank ik hier ook Adriaan Jurriëns. Wij studeren al sinds de hogeschool samen en geven elkaar altijd de nodige feedback en kritiek wanneer het gaat om onze projecten. Remco Bangma November De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

9 Voorwoord 9

10 Voorwoord 7 Inhoudsopgave 10 Inleiding 13 Aanleiding 13 Onderzoeksvragen 14 Methode 15 Renaissance, 19 Barok en 19 Classicisme 19 Traktaten 29 Scamozzi en zijn traktaat 37 Scamozzi, architect, mathematicus en architectuurtheoreticus 37 De bronnen van Scamozzi 41 Geschiedenis 42 Natuur 44 Hiërarchie 47 De orden 49 De moduul en de proporties 54 Verspreiding van Scamozzi 63 De vertaling van L Idea en andere uitgaven 68 Succes van Scamozzi in de Republiek 70 Het eigene van het Hollands classicisme 77 De ontwikkeling van een eigen stijl 77 Het ontbreken van adel en hiërarchie 81 Franse invloeden 81 De afwezigheid of aanpassing van de vormentaal 83 De geest of de letter van de wet 85 Vingboons ( ) 91 Vingboons, inventor 91

11 Bronnen van Vingboons 93 Publicaties van Vingboons 95 Eerste deel van de Afbeeldsels 95 Tweede deel van de Afbeeldsels 96 Inleiding 101 Analysethema s 101 Het resultaat van het werk van de architect 102 Symmetrie (Symmetria) 102 Euritmie (Eurythmia) 102 Decorum (Decor) 102 Het werk van de architect 103 Ordening (Ordinatio) 103 Dispositie (Dispositio) 103 Distributie (Distributio) 103 Huize Michael Paeuw 105 Algemene gegevens 105 Beschrijving Vingboons 105 Symmetrie 105 Euritmie 106 Decorum 106 Distributie 106 Huize Daniel Soyhier 121 Algemene gegevens 121 Beschrijving Vingboons 121 Symmetrie 121 Euritmie 122 Decorum 122 Distributie 123 Huize Dertig voet 135 Algemene gegevens 135 Beschrijving Vingboons 135 Symmetrie 135 Euritmie 135 Decorum 136 Distributie 136 Huize Joseph Deutz 147 Algemene gegevens 147 Beschrijving Vingboons 147 Symmetrie 148 Euritmie 148 Decorum 149 Distributie 149 Huize Hieronimo de Haase 171 Algemene gegevens 171 Beschrijving Vingboons 171 Symmetrie 172 Euritmie 172 Decorum 173 Distributie 173 Huize Twee en Vijftig voet 185 Algemene gegevens 185 Beschrijving Vingboons 185 Symmetrie 185 Euritmie 186 Decorum 186 Distributie 187 Conclusie 201 Afbeeldingen 205 Bronnen 207 Boeken 207 Tijdschriften en artikelen 208 Internet 209 Instellingen 209

12 12 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

13 Wanneer de architectonische cultuur van een tijdperk grondiger word bestudeerd, vertakt ze zich, tot ze een geheel vormt waarvan de details beweeglijk lijken. 1 Op de bouwkunst van de renaissance is daar hoeven we niet omheen te draaien niet bijzonder gemakkelijk greep te krijgen, omdat achter de obsederende schoonheid van haar vormen een serieuze aanspraak op intellectuele strengheid schuil gaat. De renaissance wil van de architect een intellectueel maken, die gewapend is met een kennis die wij ons beetje bij beetje eigen moeten maken om te kunnen begrijpen waar het om draait. 2 Gedurende dit onderzoek kwam ik bovenstaande citaten tegen en ik herkende direct wat Castex daar zegt. Het onderzoek naar Scamozzi en Vingboons is veelzijdig en kan zich wijd vertakken. In deze inleiding wil ik niet zozeer ingaan op de valkuilen van dit onderzoek, maar wel op de aanleiding voor dit onderzoek, de onderzoeksvragen en de methode die ik heb gehanteerd bij het onderzoeken. Ik zal deze onderwerpen de zojuist genoemde volgorde beschrijven. De aanleiding van dit onderzoek ligt in aanloopproject van de Rede van Amsterdam. Tijdens het aanloopproject hebben we een breed onderzoek gedaan naar de relatie tussen de bebouwing en het water in de stad Amsterdam. Een onderwerp dat we daarbij hebben behandeld was de typologie. Voor de typologie hebben we niet gekeken naar de grote monumentale panden, maar naar het cement van de stad. Een van de drie typen bouwwerken die we tot het cement van de stad rekende was het grachtenpand, het stadshuis zoals dat in Amsterdam in grote getallen voorkomt. Hoezeer de talrijke openbare Inleiding 13

14 en semi-openbare gebouwen ook bepalend waren voor het stadsbeeld, het waren toch de particuliere woonhuizen die de meeste ruimte innamen en die dus ook voornamelijk het straatbeeld bepaalden. 3 De panden die we hebben getekend bevatte twee panden van de architect Philips Vingboons. Deze panden wekte mijn interesse op door hun voorkomen. Mijzelf meer verdiepende in deze architect ontdekte ik dat het een zeer belangrijke architect is geweest in de Gouden Eeuw. Tijdens het morfologisch onderzoek naar Amsterdam was duidelijk geworden dat deze bloeitijd voor Amsterdam een grote bouwactiviteit in gang had gezet. De stad werd met grote delen uitgebreid en aan de nieuwe grachten werden statige stadshuizen gebouwd voor de elite van de stad. Vingboons was een van de grote architecten. Hij bouwde voornamelijk voor de vermogende elite van de stad. In de 17e eeuw komt langzaam de nieuwe bouwstijl, het Hollands classicisme op. Vingboons fungeert als een van de grote vertalers van deze bouwstijl. Het classicisme is geen Hollandse uitvinding, maar heeft wel een geheel eigen inslag gekregen in de Nederlanden. De grote theoretische bron van deze nieuwe bouwstijl moeten we zoeken in Italië en om precies te zijn in de persoon van Vincenzo Scamozzi. Hoewel Scamozzi nooit direct in contact is geweest met de architecten van het Hollands classicisme is hij toch het theoretisch fundament voor de architecten van deze bouwstijl. Vingboons zouden we kunnen zien als het scharnier van de strakke classicistische architectuur van Adriaan Dortsman, en die Vingboons zelf ook aan het einde van zijn carrière hanteerde, en de vrije en vrolijke architectuur van Hendrick de Keyser. Een onderzoek naar Vingboons en dan in het bijzonder de achterliggende theorie en hoe die in zijn werk tot uiting komt is dan ook interessant. De onderzoeksvragen zijn in de loop van het onderzoek deels gewijzigd. Deze wijzigingen hebben vooral te maken met het meer inkaderen van het onderzoek en het grotere aandeel dat het literatuuronderzoek naar Scamozzi heeft gekregen. Het onderzoek is gericht op stijl en het kennen en kunnen van Vingboons. De stijl waarin hij werkte is, zoals gezegd, het classicisme. Deze stijl gaat uit van een ver ontwikkelde theorie welke uiteen is gezet in vele handboeken en traktaten uit de 16e eeuw en later. Het basisboek bij uitstek is van de Romein Vitruvius, alle renaissance architectuur theoretici hebben zich in hun boeken op dit boek en op elkaar gebaseerd. Voor Nederland hebben vooral Palladio en Scamozzi een belangrijke rol gespeeld. De hoofdvraag voor dit onderwerp heb ik als volgt geformuleerd: wat is de specifieke Amsterdamse interpretatie, onderzocht aan de hand van de realisaties van de Amsterdamse architect Philips Vingboons, van de classicistische architectuurtheorie zoals deze is vastgelegd in de standaardwerken van Vincenzo Scamozzi. Bij deze hoofdvraag horen ook twee deelvragen. De eerste is: in hoeverre beheerste Vingboons de principes van de classicistische bouwkunst? Hoe en in hoeverre slaagde hij erin om binnen de specifiek Amsterdamse context te voldoen aan de regels van deze architectuur. De tweede deelvraag is deze: wat zijn de belangrijkste kenmerken van het classicisme zoals dat word gepropageerd door Scamozzi in zijn werk L Idea della Architettura Universale. 14 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

15 De onderzoeksmethode die ik heb gehanteerd voor dit onderzoek heeft veel te maken met mijn achtergrond als architectuurstudent. Het is dan ook geen klassiek architectuur historisch onderzoek. Het grootste deel van dit onderzoek behelst een literatuuronderzoek. Een onderzoek naar de theorie zoals Scamozzi die in zijn boeken tentoonspreid. Om deze beter te begrijpen heb ik deze trachtte in te bedden in de tijd waarin hij leefde. Dit heb ik gedaan door een onderzoek te doen naar de renaissance, de barok en het classicisme. Deze drie bouwstijlen hebben veel met elkaar te maken en verdienen de nodige toelichting. Tevens heb ik gekeken naar de aanleiding binnen de geschiedenis voor de grote traditie van het renaissancistische traktaat. Ik heb hierbij gebruik gemaakt van architectuurtheoretici, voornamelijk Castex en Monesteroli. Deze twee theoretici heb ik ook gebruikt om het traktaat van Scamozzi te onderzoeken. Ik heb Scamozzi s traktaat benaderd vanuit de dubbele analogie die vele theoretici in zijn tijd leggen met de natuur en de geschiedenis. De idee dat de meeste architecten tijden de renaissance gebruik maakte van deze dubbele analogie heb ik overgenomen van Monesteroli. panden analyseer komen van Monesteroli en Vitruvius. Ook hier kan ik de methode dus samenvatten als een kijken naar de architectuur van Vingboons door de bril van enkele architectuurtheoretici. Met dit analytisch tekenwerk heb ik gezocht naar een antwoord op de onderzoeksvraag. Door eerst de theorie van Scamozzi en vervolgens het werk van Vingboons, aan de hand van een kleine selectie, te onderzoeken, kunnen deze twee naast en over elkaar worden gelegd om te zoeken naar overeenkomsten en verschillen. Kort samengevat komt het er op neer dat ik de architectuurgeschiedenis heb bekeken door de bril van enkele architectuurtheoretici om bepaalde ontwikkelingen in te kunnen kaderen en te kunnen benoemen en begrijpen. Een twee belangrijke pijler van dit onderzoek, naast de literatuur, is de tekening. De selectie panden van Vingboons heb ik door middel van analytisch tekenwerk trachtte te doorgronden. De thema s waarop ik de Inleiding 1. Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p.7 2. Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Hoofdstuk het Amsterdamse huis uit Geschiedenis van Amsterdam Centrum van de Wereld 15

16

17

18 18 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

19 De renaissance blies de mathematische interpretatie door de Grieken van God en de wereld nieuw leven in en, gesterkt door het christelijk geloof dat de mens als evenbeeld van God de harmonieën van het universum belichaamt, verhief zij het Vitruviaanse, in cirkel en vierkant ingeschreven, beeld van de mens tot symbool van de mathematische sympathie van micro- en macrokosmos. 1 In dit hoofdstuk gaan wij kijken naar het grotere kader waarbinnen de ontwikkeling van het Hollands classicisme van Vingboons onder invloed van Scamozzi s theorie te plaatsten zijn. We zullen ons hierbij meer richten op de ontwikkelingen binnen de architectuur dan op de bredere ontwikkelingen binnen andere vakgebieden en binnen de maatschappij als geheel. Alvorens te beginnen met de beschrijving van deze ontwikkelingen zullen we eerst gaan kijken naar de drie termen die genoemd worden in de titel van dit hoofdstuk. Deze drie termen lijken te verwijzen naar drie afzonderlijke bouwstijlen waarvan enkel de laatste betrekking heeft op ons thema. We zullen echter zien dat dit niet het geval is. De term renaissance is een naam die wij geven aan een periode in de geschiedenis en de architectuur die in die tijd wordt ontwikkeld. Deze periode in de geschiedenis kenmerkt zich onder andere door een opkomst van het humanistisch denken, de ontwikkeling van de boekdrukkunst 2 en de ontdekking van het perspectief 3. De architectuur van de renaissance kenmerkt zich door een sterk gemeenschappelijk pakket van regels. De wetenschap van die periode, welke sterk beïnvloed werd door het humanistisch denken, was het fundament van deze regels. Het tijdperk van de renaissance eindigt met het maniërisme en de maniëristische crisis. 4 Na deze crisis breekt de barokke periode aan. De term barok is Deel I: Achtergronden 19

20 Afbeelding 1: Santa Maria del Fiore 20 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

21 daarmee zowel een term waarmee we een periode in de geschiedenis aanduiden als één van de twee belangrijke invalshoeken binnen de architectuur van die periode. De architectuur van de barok kenmerkt zich niet door een sterk gemeenschappelijk pakket van regels zoals we die kennen vanuit de renaissance. 5 De barok is een protest tegen deze strikte regels van de renaissance. Binnen de architectuur worden deze regels minder strikt nageleefd en wordt doelbewust gebroken met bepaalde conventies. De omgang met het ornament en de ruimte is een totaal andere dan die welke de regels van de renaissance voorschrijven. De term classicisme duidt op de tweede invalshoek die opkomt binnen de architectuur van de barokke periode. Het classicisme heeft haar oorsprong ook in de maniëristische crisis. Ze is echter niet een protest op de renaissance zoals de barok. De classicistische architectuur kenmerkt zich door een strikter en zuiverder naleven van de regels van de Oudheid en de renaissance. Het is een architectuur die zich laat kenmerken door rationaliteit, eenvoud en helderheid. Het gevolg van de maniëristische crisis kent daarmee twee tegengestelde uitingen, een classicistische reactie en een barok protest. 6 Het barokke protest weet stand te houden tot in de 18e eeuw, de classicistische reactie tot in de 19e eeuw. Nu we de termen hebben behandeld kunnen we verder gaan met een beschrijving van de ontwikkeling binnen het vakgebied van de architectuur binnen de periode van de renaissance en de barok. Het startpunt van de renaissancistische architectuur kunnen we leggen in In dat jaar werd gestart met de bouw van de koepel van Brunelleschi voor de Santa Maria del Fiore in Florence (zie afbeelding 1). De bouw van deze koepel was op meerdere manieren een breekpunt met de architectuur van de voorafgaande periode. De renaissance, wedergeboorte, was een tijd waarin een fundamenteel andere benadering van de architectuur ontstond dan in de voorafgaande gotische periode. Kritiek op het heden; breuk; realisme versus symboliek; samenwerking van de kunsten en hun methoden; maat en hoeveelheid; terugkeer naar een bron in het verleden 7 : met deze termen kunnen we de renaissance duiden. Vanaf Brunelleschi worden gebouwen niet langer uitgedacht door ambachtslieden maar zijn ze het product van intellectuele arbeid. Architectuur werd beschouwd als een toegepast wetenschap met de rede als basis en de mathematica als middel om door te dringen tot de kern van de goddelijke ordening van de hele schepping. Door de ontwikkelingen binnen de architectuur die plaatsvinden rondom de bouw van deze koepel ontstaat er een scheiding tussen de ontwerpende en uitvoerende disciplines in de bouw. We kunnen spreken van de emancipatie van de architect. De architect maakte zich los van het ambacht. Het werd gezien als toegepaste wetenschap die ernaar streefde om gebouwen te creëren die voldeden aan het beeld van de ware schoonheid. De wereld werd beschouwd als door God geschapen met de mens als middelpunt van de schepping, als het meest volmaakte schepsel van God. De ware schoonheid kon worden bereikt door middel van volmaakte proporties, volgens welke alles was geschapen. Als mensen waren we in staat om deze proporties in de schepping te ontdekken, in het bijzonder in onszelf als door God geschapene, als Zijn evenbeeld. 8 De gemeenschappelijke regels van de renaissancistische architectuur hadden betrekking op proporties, ornamenten en gebouwtypologie. De ornamenten en gebouwtypologie werden strikt hiërarchisch geordend. Deel I: Achtergronden 21

22 Afbeelding 2: Gebroken fronton toegepast door Hendrik de Keyser bij het grafmonument van Willem van oranje 22 Afbeelding 3: De Sforza kapel in de Santa Maria Maggiore, gebouwd in 1558, ontworpen door Michelangelo De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

23 In de voorafgaande gotische periode was reeds sprake van een zekere hiërarchie in gebouwtypen. Deze werd in de renaissance architectuur echter verder en strikter uitgewerkt. Het hoogste in de hiërarchie was het kerkgebouw 9 en de laagste het huis voor de welgestelde burger. Voor ieder typen werden regels vastgesteld met betrekking tot de toepassing van zuilenorde, ornamenten, materialen, ligging en indeling. Deze benadering van de architectuur sloot nauw aan bij de benadering van de kunsten door de Italiaanse kunstenaars van de 15e eeuw. Ze blijkt in staat bijna alle problemen tot een oplossing te brengen, ze ontvouwt zich niet alleen in het afzonderlijke bouwwerk maar ook in de stad en het territorium, zodat ze, vanaf de jaren in Rome, met Bramante en zijn atelier, uitgroeit tot een universele taal. 10 Op het moment dat echter bleek dat ze niet in staat was alle problemen tot een oplossing te brengen ontstaan de eerste tekenen van de maniëristische crisis. De gebouwen van de renaissance waren als het ware de steenwording van de wetenschappen en dan met name de mathematische wetenschap. 11 Door de werkelijkheid mathematisch te interpreteren kon de architectuur doordringen tot de diepste lagen van de geest en kon ze bouwen volgens de wetten van het universum en was ze in staat het hoogste te bereiken wat ze zichzelf tot doel kon stellen: de ware bouwkunst. 12 De bouwpraktijk van het doorgeven van kennis zorgde volgens Brunelleschi voor een vertroebeling van de ware bouwkunst. Er moest dan ook objectief onderzoek worden gedaan naar de bronnen van de architectuur. 13 Eén van de belangrijkste bronnen was De Architectura (Over de Bouwkunst) van de Romeinse architect Vitruvius (±85-20 v.chr.), het enige overgeleverde architectuurtraktaat van de Oudheid. Dit traktaat bevatte veel kennis over de bouwkunst uit de Romeinse tijd, maar ze vormde ook een bevestiging van het idee dat de kennis en kunde van goede en slechte architectuur aan te leren was. 14 Door bestudering van de theorie was het mogelijk om jezelf het vak van de architect eigen te maken. 15 Een andere bron was de natuur zelf, deze kon door bestudering inzicht geven in de volmaakte proporties. De architect was niet vrij in het bepalen van proporties, maar de proporties werden bepaald door onderzoek en vormden een weerspiegeling van de proporties van het menselijk lichaam. Er waren dus twee bronnen van kennis, de geschiedenis en de natuur. 16 De architectuur van de renaissance is een zuiver rationele constructie. Het corpus van conventies wordt geleverd door de antieke architectuur, door haar vocabularium zuil, fronton, pilaster, enzovoorts en haar grammatica de bouwkundige orden, bepaalde ruimtelijke schemata als de rotonda, enzovoort. 17 Deze worden van Castex zijn een compacte samenvatting van de kern van de architectuur van de renaissance. Als gevolg van de maniëristische crisis ontstaat in Italië een nieuwe omgang met de renaissancistische regels. Deze omgang kenmerkt zich door een breken met deze regels. Kenmerkende voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld gebroken frontons (zie afbeelding 2) en de omgang met de ruimte. Het perspectief is niet langer bepalend voor de vorm en opeenvolging van ruimten. De ruimte wordt juist bewust in strijd met het perspectivische ideaal vormgegeven (zie afbeelding 3). De rest van Europa bleef enigszins achter bij de ontwikkelingen in Italië. Waar in Rome wordt begonnen met de bouw van de nieuwe Sint Pietersbasiliek bouwt Hendrik VII in Engeland een nieuwe kapel in gotische stijl aan Westminster Abbey. In Frankrijk blijft men Deel I: Achtergronden 23

24 Afbeelding 4: Huis met de Hoofden 24 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

25 Italië De Nederlanden Grootste verandering Architectuur Muziek Beeldhouwkunst Schilderkunst Schilderkunst Beeldhouwkunst Kleinste verandering Muziek Architectuur Tabel 1: Schema van verandering door Panofsky 19 nog lang putten uit de traditie van de flamboyante gotiek. De nieuwe ideeën over architectuur vinden na verloop van tijd geleidelijk hun weg naar de rest van Europa. In eerste instantie zien we dit voornamelijk terug in het gebruik van ornamenten die teruggrijpen op de renaissancistische vormentaal. Ook zullen enkele Italiaanse architecten worden aangesteld in Frankrijk voor werken aan de grotere kastelen en paleizen. Ook in de Nederlanden zien we dat de architectuur van de renaissance betrekkelijk laat zijn intrede deed. Het gedachtegoed van de renaissance vindt echter sneller zijn weg naar de Nederlanden. Door een bloeiende handel waren er in de 15e eeuw vele contacten tussen Italië en de Nederlanden. In het bijzonder tussen Florence en Brugge. Door deze contacten vond er veel uitwisseling van kennis plaats. De denkbeelden van de renaissance kwamen op die manier al snel in de Nederlanden terecht. Dit betekende echter niet dat de ontwikkelingen in beide steden dezelfde waren. In beide steden hanteerde men wel een methodiek met overeenkomstige kenmerken: samenwerking tussen verschillende kunstvormen enerzijds en een zoektocht naar historische uitgangspunten, het terugkeren naar de Oudheid, anderzijds. 18 In Florence zien we dat er een grote ontwikkeling op gang kwam binnen de bouwkunst. In de Nederlanden besteedde men weinig Deel I: Achtergronden aandacht aan de ontwikkeling van de bouwkunst, maar vonden de grotere ontwikkelingen vooral plaats binnen de muziek. Panofsky heeft dit fenomeen weergegeven in het overzicht dat is weergegevn in tabel In de loop van de 16e en 17e eeuw komt de bouwkunst in de Nederlanden ook tot ontwikkeling. In eerste instantie zien we dat er vooral wordt gekeken naar de vormentaal van de Italiaanse renaissance. De nieuwe ornamenten, zoals zuilen, pilasters, frontons, cartouches en maskers, worden toegepast op gebouwen die nog altijd op een traditionele, gotische, wijze worden geconstrueerd. Eenzelfde ontwikkeling zien we niet alleen in de Nederlanden, maar ook in Frankrijk en Engeland worden de uiterlijke vormen als eerste geaccepteerd en toegepast door de bouwmeesters. In het begin van de 17e eeuw bevindt deze noordelijke renaissancistische of maniëristische bouwstijl zich in de Nederlanden op haar hoogtepunt. Belangrijke namen hierin zijn Hendrick de Keyser ( ) en Hans Vredeman de Vries ( ). Beiden laten zich kenmerken door een niet slaafse omgang met de vormentaal van de nieuwe bouwstijl. De architectuur van De Keyser is een creatieve mix tussen de nieuwe klassieke en de bestaande locale elementen en bouwtradities. De Keyser zien we veelvuldig gebruik maken van zuilen, 25

26 in allerlei varianten, frontons en andere klassieke elementen. Deze combineert hij bijvoorbeeld met de traditionele trapgevel. De pronkgevel die oorspronkelijk aan de straat- of grachtzijde tegen de kopse kant van een zadeldak werd geplaatst is een element dat veel opdrachtgevers ook toegepast willen zien wanneer ze een dubbelbreed kavel hebben waarbij het zadeldak niet meer dwars op de gracht maar evenwijdig aan de gracht is geplaatst. Een prekend voorbeeld van de integratie van dit locale element in de renaissancistische bouwstijl is Huis met de Hoofden van Hendrik de Keyser (zie afbeelding 4). Een zeer belangrijke ontwikkeling binnen de architectuur van de renaissance zoals die in Italië plaatsgevonden heeft is de emancipatie of beter gezegd het ontstaan van het beroep van architect. De Keyser en zijn tijdgenoten zijn allen afkomstig uit het ambacht. De Keyser zelf was bijvoorbeeld steenhouwer. Vanaf 1595 was hij stadssteenhouwer van Amsterdam. Een ander kenmerk dat we hebben gezien bij de Italiaanse renaissance is het navolgen van een gemeenschappelijk pakket aan regels en de wetenschappelijke invalshoek van de architect. Beide aspecten zullen we in de Nederlanden pas tegenkomen in de loop van de 17e eeuw. De emancipatie van beroepen is een zeer belangrijk onderdeel voor deze kenmerken van de Italiaanse renaissance welke in de Nederlanden pas plaats zullen vinden ten tijde van het Hollands classicisme. onder de classicistische reactie van de barokke periode. Vooral het werk van Vincenzo Scamozzi ( ) en ontwikkelingen binnen de Franse architectuur hebben grote invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van het Hollands classicisme. Ook in Frankrijk ontwikkelt de architectuur in de barokke periode zich meer in de richting van een classicistische reactie. In deze tijd vindt ook in de Nederlanden de scheiding en emancipatie van beroepen plaats. Jacob van Campen ( ), Pieter Post ( ), Philips Vingboons ( ) en Arent van s-gravesande ( ) zijn de grote namen van deze periode. Ze zijn allemaal opgeleid als kunstschilder en architect en niet als ambachtsman. In de 17e eeuw zal in Nederland de vrije interpretatie van de klassieken door de bouwmeesters van de Hollandse renaissance plaats gaan maken voor de striktere naleving van de klassieke idealen door de architecten van het Hollands classicisme. Deze ontwikkelingen kunnen we plaatsen in de barokke periode, welke zich in Italië laat kenmerken door het barokke protest. In de Nederlanden kunnen we de ontwikkelingen scharen 26 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

27 1. Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p De uitvinding van de boekdrukkunst viel chronologisch samen met de ontwikkeling van de architectuur van de renaissance. De boekdrukkunst heeft de ontwikkeling van de architectuur in die tijd niet beïnvloed. We kunnen echter wel stellen dat ze heeft bijgedragen tot een snellere verspreiding van de ideeën van de renaissancistische architectuur. Zie hiervoor ook: Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p De (her)ontdekking van het perspectief betekende een doorbraak voor de architectuurtekening. De architect werd in staat gesteld om een tekening te maken die een beeld gaf van hoe het gebouw eruit zou komen te zien wanneer het gebouwd zou worden. Architecten waren echter niet eenstemmig wanneer het gaat over de toepassing van het perspectief. De perspectieftekening zorgt namelijk voor een vervorming van de verhoudingen van de delen en de delen ten opzichte van elkaar en van het geheel. Door deze vervorming kan het gebouw nooit een zuivere weergave zijn van de ware bouwkunst. Strengere theoretici als Vignola, Palladio en Scamozzi beperkten zich tot de orthogonale projectie en ontwikkelden geraffineerde methoden om ook complexe ruimtelijke vormen en massa s adequaat af te beelden. Genomen uit: Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p De zogenaamde Maniëristische crisis welke plaatsvond in de 16e eeuw, deze crisis betekent het ontwaken van de renaissance uit de droom, de mythe, van de volheid der tijden, een periode van grote bloei voor de renaissance in Rome, waarin in 1527 abrupt een einde kwam met de plundering van Rome. 5. Er bestaat dan ook geen algemene wet van de barok, ook al treft men overal barokke trekken aan; het gaat om welomschreven historisch omstandigheden, om een bepaalde periode, om experimenten op het gebied van de vorm, vooral op het terrein van de architectuur. Er is allerminst sprake van een monolithisch geheel: de omstandigheden, de duur en de inzet variëren van plaats tot plaats, en dragen heel wat tegenspraken in zich. Genomen uit: Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p In de inleiding van zijn (Vitruvius auteur) derde boek, dat aan de tempels was gewijd, vinden wij zijn beroemde opmerking over de proporties van de menselijke figuur, die zich in de proporties van de tempels zouden moeten weerspiegelen. Als bewijs van de harmonie en de volmaaktheid van het menselijk lichaam beschrijft hij hoe een goed gebouwde man, met zijn handen en voeten uitgestrekt, precies past in de meest volmaakte geometrische figuren, de cirkel en het vierkant. Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p.20 Precies zoals de mens naar het beeld van God is geschapen en de proporties van zijn lichaam voortkomen uit de goddelijke wil, zo dienen de maatverhoudingen in de architectuur de kosmische orde te omvatten en tot uitdrukking te brengen. Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p Haar majestueuze eenvoud, de heldere taal van haar geometrie en haar pure witheid zijn ontworpen om in de gemeenschap van de gelovigen een bewustzijn op te roepen van de aanwezigheid van God een God die het universum heeft geordend volgens onveranderlijke mathematische wetten, en een wereld van algemeen geldende, schone proporties heeft geschapen, waarvan de consonantie en harmonie worden weerspiegeld in zijn tempel op aarde. Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Architectuur was voor hen een mathematische wetenschap die met ruimtelijke eenheden werkte: dat wil zeggen met delen van die oneindige, universele ruimte voor het wetenschappelijk onderzoek waarvan zij in de wetten van de perspectief de sleutel hadden ontdekt. Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p Deze delicate proeve kan alleen worden overwogen als de architectuur een bevoorrechte positie op het intellectuele veld krijgt. Het zou te eenvoudig zijn haar de leiding van alle kunsten toe te vertrouwen (men rekende daar wel enigszins op voor de schilder- en beeldhouwkunst), als dat niet juist duidelijk zou maken dat ze haar macht ontleent aan haar mathematische structuur, die zich uiteraard (vanwege de geometrie) in alle tekenkunsten doet gelden, maar ook in de muziek (die de theorie van de verhoudingen onder haar hoede heeft) en in de welsprekendheid. Omdat architectuur de fysieke werkelijkheid mathematisch interpreteert, dringt zij ten diepste door in de geest: zij volgt het voorbeeld van de wetten van het universum, en rechtvaardigt daarmee de gelijkenis van het bouwwerk met een levend organisme. Hoger kan men bijna niet mikken. Genomen uit: Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Als criterium van een goede stijl gold de beheersing van grammaticale regels; schoonheid was juist, lelijkheid was fout. Genomen uit: Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p De dubbele analogie met de natuur en de geschiedenis is het constructieprincipe van de taal van de renaissance: de analogie met de geschiedenis levert het vormenmateriaal waarover een oordeel moet worden geformuleerd, maar de kenniselementen om zo n oordeel te formuleren en om die vormenwereld te wijzigen zijn aan de natuur ontleend. Genomen uit: Monestiroli, A. Natuur, techniek, geschiedenis In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. pp Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p.18 Deel I: Achtergronden 27

28 28 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

29 Na gesproken te hebben over de ontwikkelingen binnen de architectuur van renaissance, barok en classicisme, gaan we het nu hebben over de traditie van het traktaat schrijven. Binnen de architectuur van deze perioden speelt het traktaat een zeer prominente rol. Grassi geeft in zijn boek De logische constructie van de architectuur een definitie van een traktaat. Grassi stelt dat in een traktaat wordt getracht door een architecttheoreticus een theorie van het ontwerpen te construeren. Hij stelt dat wanneer een schrijver al uit zou gaan van het bestaan van een dergelijke theorie hebben we niet langer te maken met een traktaat, maar met een handboek. 1 Het architectuurtraktaat is dus een geschrift waarin met meer diepgang wordt ingegaan op de architectuur om de grondbeginselen ervan bloot te leggen. Hoewel het traktaat geen uitvinding is van de renaissance zien wij dat in deze periode vele traktaten worden geschreven en gedrukt. We zullen in dit hoofdstuk niet ingaan op het handboek, we zullen ons enkel bezig gaan houden met het traktaat en de noodzaak van het traktaat in de architectuur van de renaissance. Het architectuurtraktaat associëren wij vaak met de periode van de renaissance. Deze traditie is echter niet voorbehouden aan deze periode en de architecten die haar vertegenwoordigen. Het enige architectuurtraktaat dat wij kennen van voor de periode van de renaissance is De Architectura van de Romeinse architect Vitruvius (85-20 v.chr.) dat hij in het jaar 25 v.chr. publiceerde. Ook na de renaissance worden nog vele architectuurtraktaten geschreven, een van de meest recente traktaten is De architectuur van de stad uit 1966 van Aldo Rossi ( ). 2 In de periode tussen Vitruvius en de renaissance wordt sporadisch over architectuur geschreven, zo hebben we uit de gotische periode enkele geschriften van Abt Suger van Deel I: Achtergronden 29

30 St. Denis ( ). Hij schrijft in Liber de rebus in administratione sua gestis, Libellus Alter de Consecratione Ecclesiae Sancti Dionysii en Ordinatio uitgebreid over de bouw van de abdijkerk van Saint Denis, waarbij hij nauw betrokken was en voor het eerst de nieuwe gotische bouwstijl toepaste. Het eerste traktaat van de renaissance is De Re Aedificatoria van Leon Battista Alberti ( ) welke hij in 1485 publiceerde. Het laatste traktaat is L Idea dell Architettura Universale van Vincenzo Scamozzi ( ) welke hij in 1615 publiceerde. De traktaten van de renaissance verschillen van de traktaten van na die periode doordat ze inhoudelijk op veel punten overeenstemmen. De verschillen zijn over het algemeen klein, elk nieuw traktaat betekent in de meeste gevallen een verdere verfijning van de voorgaande traktaten. Ook zien we dat het doel van de schrijvers en de gehanteerde methoden onderling kunnen verschillen. In het vorige hoofdstuk hebben we reeds stilgestaan bij de bouw van de koepel van de Santa Maria del Fiore in Florence. We hebben gezegd dat de bouw hiervan door Brunelleschi het startpunt was van de renaissancistische architectuur. In dit hoofdstuk staan we stil bij één aspect van die nieuwe architectuur welke heeft geleidt tot de noodzaak van het traktaat schrijven. Juist aan de hand van de bouw van de koepel en de wijze hoe in de voorgaande perioden werd gebouwd is goed te illustreren hoe deze noodzaak tot stand kwam. Voor 1420 was het gebruikelijk dat de bouwmeester en alle andere mensen die betrokken waren bij de bouw hun opleiding genoten binnen de kring van het ambacht. Dat kan zijn het ambacht van steenhouwer, metselaar of timmerman. De kennis die men had droeg men over van meester op leerling. De bouwtechniek ontwikkelde men op basis van een trial and error methode. De kennisoverdracht was compleet afhankelijk van de bouwloods en de continuïteit daarvan. Tijden van minder bouwactiviteit betekende dat er kennis verloren ging. Daarnaast stond deze wijze van kennisoverdracht geen grote veranderingen in de bouwwijze toe. De kathedraal van Amiens is een sprekend voorbeeld van de onzekerheid die dit opleverde en wat er mis kan gaan bij een dergelijke wijze van kennisoverdracht. Robert de Luzarches was de eerste meester-metselaar die werkte aan de kathedraal. Hij bouwde het schip. Zijn opvolger was Thomas de Cormont die het transept bouwde. Het koor zou vervolgens worden gebouwd door zijn zoon, Renaud de Cormont. Hoeveel kennis en kunde zijn twee voorgangers en leermeesters ook hadden, Renaud maakte in het koor een kardinale fout waardoor het gebouw tot op de dag van vandaag instabiel is. Zijn wens om de constructie lichter te maken realiseerde hij door de luchtbogen hoger te plaatsen en ze niet massief maar open te maken. Hierdoor gingen de pilaren in de late middeleeuwen naar buiten knikken onder de krachten die er vanuit de gewelven op drukte. Om het gebouw te behoeden voor instorting plaatse men onder alle luchtbogen van de kathedraal een tweede luchtboog. 3 Dit is maar één voorbeeld, maar het illustreert de problematiek die men zag in het doorgeven van kennis en kunde in de bouwloods. Brunelleschi stuitte bij de bouw van de koepel van de Santa Maria del Fiore precies op deze problematiek. De bouw van de koepel is een langlopend proces waarin veel strijd wordt geleverd tussen de verschillende kampen. Het ene kamp pleitte voor de overstap naar de lichtere gotiek als bouwstijl, het andere kamp voor doorbouwen in de zwaardere romaanse bouwstijl. Men tracht de bouw in een rustiger vaarwater te brengen door een aantal zaken voor eens en altijd vast te leggen. Het middel dat hiervoor werd 30 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

31 ingezet was een maquette welke het kerkgebouw liet zien zoals ze er uiteindelijk uit zou moeten gaan zien. In de tussentijd is het schip afgebouwd in een min of meer gotische bouwstijl. De grote koepel die men wenste te bouwen was op de maquette zichtbaar en leidde een nieuw strijd en een nieuwe periode in. De nieuwe periode die hier wordt ingeleid is die van de renaissance architectuur met een architect die niet was opgeleid binnen de context van de bouwloods. De strijd gaat bij de bouw van de koepel niet tussen voorstanders van de gotische en voorstanders van de romaanse bouwstijl, maar tussen de als ambachtsman opgeleide bouwmeester en de intellectueel en theoretisch geschoolde architect. Deze laatste zijde werd vertegenwoordigd door Brunelleschi. De koepel, met haar nooit eerder vertoonde afmetingen in hoogte en diameter, zou de winnaar bepalen van deze strijd. Brunelleschi blijkt namelijk in staat om een methode te ontwikkelen waarop een dergelijk gewaagd ontwerp kon worden gerealiseerd. Door terug te grijpen op de theorie, door de architectuur als een wetenschap te benaderen, komt hij tot een oplossing voor de problemen waar men bij de bouw tegen aan liep. Brunelleschi staat voor de nieuwe architect die zijn kennis en kunde haalt uit de bestudering van de theorie. Bovenstaand voorbeeld laat zien dat de traditionele wijze van kennis overdracht in de bouwloods grote beperkingen had. Het traktaat en het handboek maken de kennis overdraagbaar zonder tussenkomst van de bouwloods. 4 En maakte daarmee de architectuur los van de ambachtelijke benadering, het beroep van de architect was geboren. In bovenstaand voorbeeld zien we vooral een grote rol weggelegd voor de techniek. De techniek is echter niet de enige reden waarom een andere vorm van kennisoverdracht noodzakelijk werd. De ontwikkelingen ten tijde van de renaissance in andere vakgebieden hebben ook hun invloed uitgeoefend op het denken over architectuur. Een belangrijk idee dat bestond onder intellectuelen en kunstenaars was dat men terug moest grijpen op vormen en elementen uit de klassieke Oudheid. De architectuur werd in die opvatting niet meer beschouwd als een geleidelijk, natuurlijk, groeiproces. Deze ideeën over architectuur werden ontwikkeld door mensen van buiten de bouwloods, voornamelijk door kunstschilders. Een manier voor hen om hun ideeën te onderbouwen en te bewijzen tegenover de traditionele aanpak was het schrift, het traktaat. 5 Door te schrijven kon de architect opdrachtgevers overtuigen, en zich ten aanzien van hen verantwoorden 6, om voor zijn visie op de architectuur te kiezen. De architect kon met een traktaat zowel de nieuwe benadering van de architectuur bekend maken aan een breed publiek als zijn eigen werk promoten. 7 Behalve bewijzen en promoten kon de architect ook al schrijvend zich vergewissen van wat hij als architect deed; stijlvorming zelf, de ontplooiing van een nieuwe vormencanon all antica, voltrok zich op het niveau van talige reflectie. 9 Niet langer zal de kennis worden overgedragen in de bouwloods, het boek en de theorie zullen de middelen worden waardoor men het vak van architect zou kunnen leren. Architectuur is niet meer een traditie en een ambacht maar een wetenschap en bij een wetenschap hoort een andere benadering van de architectuur dan bij een traditie en ambacht. Voor de bouwmeesters die werkten aan de Santa Maria del Fiore moet de komst en overwinning van Brunelleschi hebben aangevoeld alsof een olifant door hun porseleinkast kwam walsen, van de oude principes en tradities bleef na afloop weinig over. Voor Brunelleschi garandeert niets dat men zo ooit Deel I: Achtergronden 31

32 tot de ware oudheid doordringt, aangezien de traditie het beeld van wat zij denkt door te geven, misvormt en vertroebelt. De falende traditie moet vervangen worden door het objectieve onderzoek naar de bronnen: de intellectuele arbeid die de wetenschappelijke ontsluiering van de waarheid van de geschiedenis tot doel heeft. 9 Bij de bouw van de koepel kwam duidelijk naar voren dat een dergelijke opgave niet meer kon worden opgelost door een bouwstijl die enkel de traditie als bron kent. We zien dat er een intellectuele, wetenschappelijke benadering noodzakelijk werd om de hoge ambities van de opdrachtgever en de architect te kunnen waarmaken. Op deze wijze zien we een nieuwe stijl ontstaan. Een stijl die wordt toegepast door architecten die theoretisch zijn geschoold, in vele gevallen binnen de schilderkunst en de mathematica. Deze nieuwe stijl grijpt terug op bronnen in de oudheid en ziet zichzelf niet als een traditie of ambacht, maar als een toegepaste wetenschap. Geschriften hebben tot doel om de ware bouwkunst te ontdekken, de schrijver tracht een theorie van het ontwerpen te construeren, dit doet hij door middel van breed wetenschappelijk onderzoek. De belangrijkste bronnen voor deze schrijvers zijn de natuur en de geschiedenis, met deze twee trachten ze voortdurend analogieën te zoeken. Geschiedenis levert de vormentaal, bijvoorbeeld de zuil en de verschillende orden. De natuur geeft inzicht in de zuivere proporties waar het geheel en ieder deel op zichzelf en onderling aan moet voldoen om te ware schoonheid, de goddelijke vorm, te benaderen. 10 Ieder traktaat dat werd geschreven kan men beschouwen als een reactie op de voorgaande traktaten, een verbetering van de theorie zoals die in die traktaten ten toon werd gespreid. Voor alle traktaatschrijvers blijft Vitruvius echter zeer invloedrijk 11, hoewel Vitruvius weinig invloed meer kon hebben op de bouwpraktijk en inhoudelijk niet veel meer toe zou kunnen voegen aan de nieuwe en geherinterpreteerde kennis zoals die is ontstaan vanaf Alberti. 12 In de Nederlanden zal de emancipatie en scheiding van beroepen pas plaatsvinden in de 17e eeuw. Tot in de eerste decennia van de 17e eeuw blijft de bouwmeester degene die bouwt ontwerpt. De architect als intellectueel en van buiten het vakgebied afkomstig komen we voor het eerst tegen in de persoon van Jacob van Campen. Onder invloed van Constantijn Huygens ( ) wordt de nieuwe visie op architectuur ook in de Republiek geïntroduceerd. Van Campen is de eerste architect in deze nieuwe school. In tegenstelling tot in Italië is er in de Republiek nagenoeg geen schrijvende architect te vinden. Er zijn slechts twee personen aan te wijzen welke in die tijd over architectuur schreven, Constantijn Huygens en Nicolaus Goldmann ( ). Huygens schreef in twee gedichten over zijn twee huizen, in Domus 13 over zijn stadshuis in Den Haag en in Hofwijck over zijn buitenverblijf Hofwijck. Goldmann schreef een werk dat bekend staat als het meest omvangrijke architectuurtraktaat dat ten noorden van de Alpen is geschreven. Zijn werk werd echter pas in 1696, ver na zijn dood, in Duitsland gepubliceerd. Evenals Scamozzi werkt Goldmann vanuit de opvatting dat architectuur een toegepaste wetenschap is, onderworpen aan de vaste regels van de mathematica zoals die al door Euclides zijn beschreven. Op basis hiervan onderricht hij een even strikt als helder proportiesysteem, gebaseerd op een raster van modulen en op eenvoudige rekenkundige getalsverhoudingen en meetkundige verhoudingen van 1: 2. Het klassieke orden-apparaat wordt enkel gebruikt om het modulaire maatsysteem visueel te verduidelijken. 14 Nicolaus Goldmann is een Leidse privédocent die oorspronkelijk uit Silezië kwam. Hij schreef een 32 De leer van Scamozzi, bekrachtigd in voorbeelden van levend marmer

33 architectuurtraktaat waarin hij de meest complete Noord-Europese architectuurtheorie behandeld. Hij leunt daarbij erg op Scamozzi en kent ook eenzelfde strengheid. Zijn traktaat is echter meer dan een vertaling van Scamozzi naar de tijd en plaats waarin Goldmann leefde. Zo is bijvoorbeeld het systeem van gebouw typologieën van Goldmann veel verder uitgewerkt. 1. Zowel de term, tractaat als de term handboek verwijzen in hun conventionele betekenis naar een theorie van het ontwerpen. Terwijl de eerste term inderdaad voor de constructie van een theorie van het ontwerpen staat, veronderstelt de tweede steeds het bestaan van zo n theorie Genomen uit: Grassi, G. (1997). De logische constructie van de architectuur. Nijmegen: SUN. p L architettura della città moet dus worden gelezen als een tractaat, waarmee Grassi zijn eigen positie ten opzichte van Rossi afbakent. Zijn eigen boek, De logische constructie, is namelijk geen tractaat maar een handboek. Genomen uit: Barbieri, S.U., Claessens, F., Engel, H. Nabeschouwing, Giorgio Grassi en Tendenza gezien vanuit Nederland In Grassi, G. (1997). De logische constructie van de architectuur. Nijmegen: SUN. p.206 De voetnoot bij dit citaat verwijst op zijn beurt naar de inleiding die Peter Eisenman schreef voor de Engelse vertaling van De architectuur van de stad van Aldo Rossi next=1 4. De enige remedie tegen deze achteruitgang is zich ertoe te zetten opnieuw een deskundigheid op te bouwen, die niets aan e overlevering te danken zal hebben, maar alles aan de intellectuele arbeid en de logische toetsing. Genomen uit: Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p De nieuwe bouwstijl vroeg om ene nieuwe wijze van kennisoverdracht. De gotiek was geworteld in de bouwpraktijk van haar tijd, en de bouwloodsen of werven fungeerden tegelijkertijd als opleidingswerkplaatsen, waar kunde en kennis van de constructie tot aan de vormgeving van het decoratieve detail van de ene generatie op de andere mondeling werden doorgegeven, zodat het systeem zich organisch verder ontwikkelde. Wij beschouwen dit als een soort groeiproces, waarvan de fasen elkaar op bijna natuurlijke wijze opvolgden: vroege, hoge en late gotiek. Het idee om op de Oudheid terug te grijpen was daarentegen nieuwe en ontsproot aan de hoofden van kunstenaars die van huis uit geen architect waren zoals Brunelleschi -, dan wel van geletterde die de oude schrijvers lazen en op grond van die lectuur de moderne smaak bekritiseerden. Met andere woorden: het was een idee dat niet voortkwam uit de bouwpraktijk, maar zich daartegenin moest bewijzen, en dat juist daarvoor een definitie, een argumentatie, de taal en uiteindelijk het schrift nodig had. Genomen uit: Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. pp Het ontwerp vergt toelichting, beslissingen die financiele consequenties hebben, dienen gerechtvaardigd te worden en bezwaren moeten worden besproken. Het ontwerp komt kortom tot stand in een dialoog Genomen uit: Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p Architectuurtraktaten zijn boeken waarmee de architect in de openbaarheid treedt. Waar het architectuuronderwijs in de middeleeuwen ingekapseld bleef in het werk, waar het geheim trapsgewijs van boven naar onder in de bouwloodsen werd overgeleverd, werkt het traktaat in de breedte en bereikt het lezers van alle maatschappelijke standen, zowel binnen als buiten het vak Genomen uit: Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p Thoenes, C. Waarom schrijven architecten? In [red.] Claessens, F., Engel, H. (2007). Wat is architectuur? Architectuurtheoretische verkenningen. Amsterdam: SUN. p Castex, J. (1993). De architectuur van renaissance, barok en classicisme: een overzicht Nijmegen: SUN. p Schoonheid komt voort uit de mooie vorm en uit de overeenstemming tussen geheel en de delen, tussen de delen onderling, en vervolgens weer tussen de delen en het geheel; zodat het gebouw een gaaf en compleet lichaam lijkt, waarvan elk deel harmonieert met alle andere en alle delen noodzakelijk zijn voor de volmaaktheid van het geheel Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p De intenties van de meesters uit de hoogrenaissance worden vooral duidelijk uit het preoccupatie met, en interpretatie van, Vitruvius Genomen uit: Wittkower, R (1996). Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme. Nijmegen: Uitgeverij SUN. p Zijn invloed blijft eeuwenlang enorm. Als Constantijn Huygens bijvoorbeeld in 1633 een huis voor zichzelf wil ontwerpen, vindt hij het nodig bij vrienden eerst een aantal becommentarieerde uitgaven van De architectura op te vragen. De invloed van Vitruvius is overigens op theoretische architectuurbeschouwingen altijd veel groter geweest dan op de feitelijke bouwpraktijk Genomen uit: Peters, T. (2003). Vitruvius handboek bouwkunde. Amsterdam: Athenaeum Polak & Van gennep. p Het gedicht Domus is nooit gereed gekomen. Zie: Willemijn Fock, C. (2001). Het Nederlandse Interieur in Beeld Zwolle: Waanders. p Ottenheym, K., Scheepmaker, H., Vroom, W. (2003). III Vincenzo Scamozzi, De Grondslagen van de Universele Bouwkunst, Architect te Venetië, Villa s en landgoederen. Amsterdam: Architectura & Natura Pers. p.27 Deel I: Achtergronden 33