Een gedicht bespreken

Transcriptie

1 1 Een gediht bespreken Het hulpshem hiern bevt een reeks vrgen die je kunnen helpen bij de bespreking vn een gediht. Let wel: Het is niet de bedoeling dt je lle vrgen bentwoordt. Seleteer die welke bruikbr zijn bij de tekst die je gekozen hebt. Bentwoord de vrgen niet in één of twee woorden. Je moet de nodige uitleg geven. Hoe doe je dit? Enkele mogelijkheden: Geef voldoende voorbeelden uit de tekst. Probeer je gedhten of gevoelens zo preies mogelijk in eigen woorden te beshrijven. Zoek zo veel mogelijk vershillende overtuigende rgumenten wrom je het gediht grppig, ontroerend, tueel, mooi enz. vindt. Probeer bv. iemnd die het gediht sleht vindt, te overtuigen. Je moet een vlot leesbre tekst shrijven. Mk dus geen losse puntjes per vrg. 1 Anlyse Inhoud Wrover gt het gediht? Wt is het them of wt zijn de them s? Er is een beplde onrete nleiding? Bv. het them is de dood -> nr nleiding vn het overlijden vn zijn jongste dohter. Hoe is het gediht opgebouwd? Bv. In de eerste twee strofen beshrijft de uteur, in de ltste twee vergelijkt hij/zij dit met Welk gevoel wordt beshreven/opgeroepen? Hoe is de stemming, de sfeer? Bv. vrolijk, grppig, bsurd, komish, teder, hrd, weemoedig, droevig, sentimenteel, trgish, plehtig, spottend, bitter Symboliek? Bv. Het wter in het gediht is een oeroud symbool dt stt voor b Vorm Welke dihtvorm? Bv. Het gediht is een sonnet. Strofen? Refrein? Bv. Het gediht bestt uit strofen zonder refrein. Rijm? Rijmshem? Bv. Het gediht rijmt niet. Of: Het rijmshem ziet er ls volgt uit: bb, Alliterties, ssonnties, binnenrijm? Bv. Een mooi voorbeeld vn een binnenrijm vinden we in vers 5: Beeldsprk? Vergelijkingen, metforen, metonymie, personifitie? Bv. Het gediht bevt geen opvllende beelden. Of: Het gediht bevt heel wt metforen. Enkele voorbeelden: Klnksymboliek? Opvllend ritme? Klinkt het gediht mooi? Is het muzikl? Bijzondere woordkeuze? Neologismen? Opvllende woorden? Vernderingen in de woordvorm? Wrom? Bv. De dihter(es) gebruikt vk neologismen, bv. (vers 4) en (8). Opvllende zinsbouw? Geen volledige zinnen, erg korte of vrij lnge zinnen, fwijkende woordvolgorde Wrom? Bv. Opdt het zou rijmen, stn sommige woorden op een ongewone plts: bv. (vers 10).

2 2 Stijl? Prterig, jeugdig, modern, plehtig, ouderwets, levendig, stijf? Bv. De plehtige stijl pst bij het onderwerp. Of: De dihter gebruikt een eenvoudige spreektl, met f en toe informele of zelfs vulgire woorden. Opvllende visuele kenmerken? Bv. De uteur shrijft beplde woorden vk om ze sterker te doen opvllen en iets vn hun betekenis te suggereren: bv.... (vers 9). 2 Persoonlijk oordeel Roept het gediht een beplde stemming in je op? Rkt het je op een of ndere mnier? Bv. Wt mij voorl treft, is de tederheid wrmee de uteur zijn verliefdheid onder woorden brengt. Wt zegt het jou? Spreekt het je n? Wt betekent het voor jou persoonlijk? Wrom? Bv. Het geeft goed weer hoe ik me voelde toen mijn grootvder stierf: dezelfde mhteloze woede, een gevoel vn onrehtvrdigheid omdt Is het onderwerp belngrijk? Is het voor veel mensen interessnt? Is het (blijvend) tueel? Is het gediht niet l te belerend? Goede verwoording? Mooie beelden? Knppe ssoities? Goede woordkeuze? Mooie klnken? Knp rijm? Goede opbouw? Knp gevonden symbolen? Sfeervolle beshrijvingen? Origineel? Opmerking: het gebruik vn itten Je iteert ltijd letterlijk. Je mg n de woorden of de shikking (bv. de vorm vn de versregels of strofen) niets vernderen. Als je een stuk tekst weglt, shrijf je op die plek: (). Stt er een opvllende fout in het gediht, bv. een dt-fout, dn lt je stn zols in de tekst, mr ern shrijf je het volgende: (si) of (si!). Zo geef je n dt jij die fout niet hebt gemkt. Hoe geef je een itt weer? Een voorbeeld: Er komen vershillende lliterties in het gediht voor: bv. - bleke blden (vers 2); - hr herkomst (vers 5). Enkele poëtishe begrippen Meer detils over deze begrippen en uitleg over nog een reeks ndere begrippen vind je in Helder Nederlnds (Uitgeverij De Boek). 1 Enkele dihtvormen Een rostihon De eerste letters (of woorden) vn de verzen of strofen vormen smen een woord, nm of zin. Een voorbeeld: het Wilhelmus. b De bllde Een verhlend gediht in strofevorm.

3 3 De elegie Treurzng of klglied. Een gediht wrin n..v. de dood vn een geliefde of bij een ndere droevige gebeurtenis gemijmerd wordt over de trgishe knten vn het leven. d De hymne Plehtige lofzng, voornmelijk vn godsdienstige rd. e f De limerik Een populire, humoristishe dihtvorm vn Engelse oorsprong. Enkele belngrijke kenmerken: Vijf verzen. Vst rijmshem: bb. De eerste regel eindigt gewoonlijk op een plts- of persoonsnm. Vers 3 en 4 zijn korter dn de ndere verzen. Het gediht eindigt met een pointe: een snedig, goedgevonden, vk onverwht slot. Nonsenspoëzie Absurde gedihten. Hoewel ze meer op het spelelement berusten dn op het rtioneel begrijpelijke, kunnen ze soms ook een diepere betekenis hebben. g De ode Lofzng, verheerlijking vn een persoon (bv. een bewonderd of erg geliefd iemnd) of een begrip (bv. Ode n die Freude). h Het sonnet (of: klinkdiht) Een gediht vn 14 verzen, gewoonlijk verdeeld over twee kwtrijnen (2 strofen vn 4 verzen = otf), gevolgd door twee terzinen (2 strofen vn 3 verzen = sextet). Tussen het otf en sextet of tussen de twee terzinen bestt meestl een soort inhoudelijk ontrst. Die wending noemen we de volt. Er is norml ook een speifiek rijmptroon. 2 Algemene strutuur Het vers Eén regel vn een gediht. b De strofe Een groep versregels gemrkeerd door een witte regel. Een strofe vn twee verzen is een distihon, vn drie een terzine, vn vier een kwtrijn. Het refrein Een steeds terugkerende regel of strofe. d Het enjmbement Het einde vn de zin vlt niet smen met het einde vn een versregel. De zin loopt door nr het volgende vers. Bv. De wolken, nooit zo shoon dn ls ze, omrnd Door zolderrmen, lngs de luht bewegen.

4 4 3 Klnk Het rijm Enkele soorten: 1 Het eindrijm De woorden n het eind vn 2 of meer versregels eindigen op dezelfde klnk. Hoe geven we het rijmshem weer? De eerste rijmklnk krijgt de letter '', de tweede 'b' enz. Dezelfde rijmklnken krijgen dezelfde letternduiding. Het rijmshem vn het gediht hiern is: bb, dd, efef. Afhnkelijk vn de volgorde ondersheiden we: Het geprd rijm: bb. Het gekruist rijm: bb. Het omrmend rijm: bb. Drnst ondersheiden we nog: Het stnd of mnnelijk rijm: twee beklemtoonde eenlettergrepige woord(del)en rijmen (bv. prt, gehrd). Het slepend of vrouwelijk rijm: de rijmende woord(del)en bestn uit één beklemtoonde en één onbeklemtoonde lettergreep (bv. rven, stven). Glijdend rijm: de rijmende woord(del)en bestn uit één beklemtoonde lettergreep en twee of meer onbeklemtoonde lettergrepen (bv. wteren en klteren). 2 De llitertie of het beginrijm (ook: het stfrijm) De beginmedeklinker(s) vn twee of meer beklemtoonde lettergrepen of woorden binnen een zin of vers zijn gelijk. Bv. rust roest, zwrte zwnen, hoog op de heuvels. 3 De ssonntie of het klinkerrijm De beklemtoonde klinkers zijn gelijk, terwijl de medeklinkers vershillen. Bv. zij zijn wel wijzer, de lmp brndt. 4 Het binnenrijm Twee of meer beklemtoonde lettergrepen binnen één vers rijmen met elkr. Bv. Een shizofreen is nooit lleen. 5 Het middenrijm De woorden die met elkr rijmen, bevinden zih in opeenvolgende versregels op ongeveer dezelfde plts. Bv. Een plein vol gruis, een fdk boven plen, Een lmpenbuis in elk der klkloklen, (H.de Vries) 6 Visueel of oogrijm De woorden die met elkr rijmen, worden op dezelfde wijze geshreven, mr nders uitgesproken. Twee voorbeelden: Wt is uw muze rijk en dihterlijk! (Cornelis Prdijs) In 't voorjr vn MCMLXXXXII Is hij vertrokken nr Hwii En werd in MCMLXXXXIV Hels besmet met HIV (Uit Jrklender vn Onze Tl)

5 5 b Vrij vers De verzen rijmen niet. Ze hebben geen vste regellengte en geen vst metrum. Het metrum of de versmt Gedihten hebben iets muzikls. Het ritme wordt hoofdzkelijk bepld door de fwisseling vn beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen. Voor beklemtoonde lettergrepen noteren we, voor onbeklemtoonde u. We ondersheiden o.. de volgende versvoeten: 1 De jmbe: u (bv. gezien). 2 De trohee: u (bv. liefde). 3 De spondee: (bv. Ps op!) 4 De dtylus: u u (bv. stmelen). 5 De npest: u u (bv. inderdd). 6 De mfibrhys: u u (bv. prde). Op bsis vn het ntl voeten dt een bepld vers telt, spreken we vn een monometer (1), dimeter (2), trimeter (3), tetrmeter (4), pentmeter (5), hexmeter (6), enz. Een versregel met zes jmben is een lexndrijn. Een voorbeeld vn een pentmeter: Ik ben een God in 't diepst vn mijn gedhten /u / u / u / u / u u / d De klnksymboliek Beplde klnken roepen een stemming, gevoel of voorstelling op. In het gediht hiern bv. wordt een hevige krht gesuggereerd: Fort (Hendrik Mrsmn) Fort donder stormend ontsprongen de wervelkolommen de shokkende monden vn de knonnen donder de horizonnen gn onder muren der sterren gitzwrte vuren kolen en tonder en de toren der zon liende ton stort

6 6 onder donder fort 4 Woordkeuze en zinsbouw Het symbool Een woord of teken met een speile, diepere betekenis. Het verwijst nr een belngrijk begrip. We ondersheiden: 1 Oersymbolen: bv. wter: bron vn leven, zuivering, levenskrht. 2 Cultuursymbolen: bv. zwrt: de dood; het kruis: lijden, dood, verlossing. 3 Individuele symbolen. Deze zijn typish voor een bepld kunstwerk of shrijver. b De ssoitie Enkele begrippen worden onwillekeurige met elkr in verbnd gebrht. Het ene woord roept vnzelf het ndere op: 4 Klnk: bv. mn, trn, ln, stn, krn, gn,... 5 Betekenis: bv. winter, koud, sneeuw, gls, ijs, shtsen,... De beeldsprk Beelden zijn heel belngrijk in de poëzie. Er zijn vershillende soorten: 1 De vergelijking De twee termen worden vergeleken met woorden ls '(zo)ls', 'gelijk', 'lsof' of 'lijkt op': bv. Je bent zo lief ls een engel. 2 De metfoor We gebruiken een woord i.p.v. een nder op grond vn een of ndere gelijkenis: bv. Je bent een engel. Bij een metfoor zijn dus woorden ls 'zols' of 'lijkt op' weggevllen. 3 Metonymie We gebruiken opnieuw een woord i.p.v. een nder. Er is ehter geen gelijkenis, wel een nder verbnd. Twee voorbeelden: Neem nog een glsje. (deel voor het geheel) Rembrndt geveild voor 200 miljoen. (mker) 4 De personifitie Een vorm vn beeldsprk wrbij een voorwerp of bstrt begrip de eigenshppen vn een levend wezen krijgt: bv. een shreeuwende kleur. d De herhling Een woord of zinsdeel wordt herhld. Een voorbeeld: O, ls ik dood zl zijn (J.H. Leopold) 'O, ls ik dood zl, dood zl zijn kom dn en fluister, fluister iets liefs, mijn bleke ogen zl ik opsln en ik zl niet verwonderd zijn. En ik zl niet verwonderd zijn; in deze liefde zl de dood lleen een slpen, slpen gerust

7 7 een whten op u, een whten zijn.' e Het prllellisme Twee of meer verzen, of delen ervn, zijn op een overeenkomstige wijze opgebouwd. Een voorbeeld: Ik noem je bloemen et. (Jn Hnlo) ik noem je: bloemen ik noem je: merel in de vroegte ik noem je: mooi ik noem je: nrissen in de nht wroverheen de wind strijkt nr mij toe ik noem je: bloemen in de nht f De woordspeling Een woord of een ombintie vn woorden wordt in vershillende betekenissen tegelijk gebruikt, bv. letterlijk en figuurlijk. 5 Dihterlijke vrijheid Shrijvers beshikken over een ntl 'vrijheden', voorl op het vlk vn de tl. Enkele voorbeelden: Andere woordvolgorde: bv. Om mijn oud woonhuis peppels stn (= populieren) Wegltingen (elisie): bv. Gij vreesdet mooglijk voor een spoorwegrmp? Mr, Rik, wt kon zlger voor mij zijn, Opzettelijke tlfout: bv. Op een lynx (K.Stip) In Zeelnd, nr is ngetoond, heeft jrenlng een lynx gewoond. Wnt hter het stdhuis te Veere stt nog een bord met: LYNX PARKEREN. Bij goede uteurs zijn deze fwijkingen niet toevllig, mr hebben ze een literire funtie: bv. voor het metrum of de humor.