Psychodiagnostiek autismespectrumstoornissen bij volwassenen: een descriptief-structureel psychodiagnostisch overzicht
|
|
- Ruben Coppens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Psychodiagnostiek autismespectrumstoornissen bij volwassenen: een descriptief-structureel psychodiagnostisch overzicht R. Vuijk In dit artikel krijgt de gz-psycholoog een overzicht aangeboden van de psychodiagnostiek van autismespectrumstoornissen (ASS) bij normaal intelligente volwassenen. Onderdelen als ontwikkelingsdiagnostiek, persoonlijkheidsonderzoek en onderzoek naar de cognitieve stijl worden beschreven waarbij de in de praktijk meest gebruikte testen en vragenlijsten worden besproken, met daarbij de belangrijkste bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek. De onderdelen van psychodiagnostisch onderzoek naar ASS zijn overzichtelijk geschaard onder de overkoepelende benaming van descriptieve en structurele psychodiagnostiek. ASS-diagnostiek stelt de hulpverlener in staat zowel een ASS-diagnose te stellen als inzicht te krijgen in persoonlijkheid(spathologie) en sterke en zwakke (neuro-)cognitieve kanten van de onderzochte. Trefwoorden: autismespectrumstoornissen, cognitieve stijl, persoonlijkheidsonderzoek, (psycho)diagnostiek Inleiding Sinds beginjaren 2000 is er een toenemende vraag in de geestelijke gezondheidszorg (ggz) om bij normaal intelligente volwassenen te onderzoeken of sociale interactie- en communicatieproblemen een gevolg zijn van een autismespectrumstoornis (ASS) (Kan 2012a). De vraag van veel hulpverleners is wat er precies nodig is aan onderzoek om een diagnose ASS bij volwassenen te kunnen stellen. Een richtlijn hiervoor wordt verwacht in de tweede helft van 2012 (Kan 2012b). In dit artikel wordt een overzicht gegeven van in de huidige psychodiagnostische praktijk gebruikte instrumenten om de diagnose ASS bij normaal intelligente volwassenen te stellen, inclusief bijkomende en aanvullende diagnostiek. Descriptieve en structurele psychodiagnostiek De ASS-diagnostiek wordt in een overzichtelijk kader geplaatst uitgaande van de descriptieve en structurele psychodiagnostiek volgens Derksen (2004). In descriptief opzicht bestaat het psychologisch onderzoek doorgaans uit niet veel meer dan het intakegesprek. Het uitvragen van de DSM-criteria, het opstellen van de holistische theorie en het komen tot een functieanalyse kunnen onderdeel van de descriptieve psychodiagnostiek zijn (Derksen 2004). Van structurele psychodiagnostiek is sprake wanneer onder andere de klachten sluipend zijn begonnen, meervoudige symptomatologie wordt gepresenteerd en uit het contact een vermoeden van een ontwikkelingsstoornis bestaat. Diverse onderzoeksgesprekken waaronder testpsychologisch onderzoek kunnen onderdeel van de structurele psychodiagnostiek zijn (Derksen 2004). ASS-diagnostiek: een overzicht Het vaststellen van een ASS-diagnose bij een cliënt met een vermoeden van ASS is vaak de belangrijkste reden van aanmelding voor diagnostiek bij een ggz-instelling. Hiervoor is basale, observationele en ontwikkelingsdiagnostiek nodig (Kan 2012a). Wat hierop eventueel in het diagnostiekproces volgt, is onderzoek naar persoonlijkheidscomorbiditeit en sterkte-zwakteonderzoek om mogelijkheden en beperkingen van de onderzochte objectiever en meer expliciet in kaart te brengen (Kan 2012a; Spek e.a. 2010). Descriptieve en structurele psychodiagnostiek bij ASS Centraal in de descriptieve diagnostiek volgens Derksen (2004) staat de DSM-classificatie. Bij vermoeden van ASS kan het DSM-IV interview: semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van autisme spectrum problematiek van Spek gebruikt worden (zie Alternatieve ASS-interviews gericht op het uitvragen van de DSM-criteria zijn niet bekend. Er bestaat nog geen standaard ASS-diagnostisch interview. De klacht waarmee een cliënt zich aanmeldt, is bij ASS veelal niet enkelvoudig en kent een begin in de kinderjaren. De sociale interactie en communicatieproblemen zijn zogezegd chronisch en kunnen onderdeel zijn van ASS, van een persoonlijkheidsstoornis, van een combinatie van beide, of anderszins. De ASS-diagnose is op basis van één gesprek dan ook niet verantwoord te stellen. Hierbij kunnen een ontwikkelingsanamnese, een heteroanamnese en vragenlijstonderzoek van grote betekenis en waarde zijn. Al snel zal bij een vermoeden van ASS de kortdurende, descriptieve psychodiagnostiek tijdens de intake over gaan naar de langer durende, structurele psychodiagnostiek. De descriptieve classificatie zegt namelijk nog weinig tot niets over persoonlijkheids)comorbiditeit, differentiaaldiagnose en sterke en zwakke 10
2 Tabel 1: Overzicht van onderdelen in het descriptief-structureel psychodiagnostisch onderzoek van ASS bij volwassenen (neurocognitieve) kanten van iemand met ASS. Deze komen vanuit de structurele psychodiagnostiek meer naar voren. Psychodiagnostisch onderzoek van ASS kan daarmee descriptief-structureel van aard genoemd worden. Per diagnostisch onderdeel zal een samenvatting gegeven worden van de meest actuele resultaten uit wetenschappelijk onderzoek. Basale diagnostiek: de intake Onder basale diagnostiek verstaat Kan (2012a) een gebruikelijk intakegesprek. Onderdelen hiervan zijn de klachtenanamnese ter differentiatie van stoornissen en de specifieke ASS-klachten anamnese, zo mogelijk aangevuld met een heteroanamnese. Hiermee moet een indruk verkregen worden over het pervasieve karakter van de klachten, i.e. vanaf de kindertijd aanwezig en van invloed op het functioneren op alle levensgebieden. Voor dit onderdeel zijn het genoemde DSM-IV interview van Spek en de vragenlijst Autism Spectrum Quotient Nederlandse versie (AQ-NL; Baron-Cohen e.a. 2001) beschikbaar. Van het DSM-IV-interview zijn de validiteit en de betrouwbaarheid niet bekend. Aan de AQ blijken in de praktijk nadelen te kleven: er komen soms extreem lage en extreem hoge scores voor en op individueel niveau kan de AQ ASS niet betrouwbaar van niet- ASS onderscheiden (Sizoo & Horwitz 2012). Observationele diagnostiek ASS is een gedragsdiagnose en is daarom sterk afhankelijk van klinische observaties door psychologen en psychiaters (Vissers & Vissers 2012). Van de hulpverlener wordt een grondige kennis van en ervaring met volwassenen met ASS verwacht om de ASS-kenmerken in het directe contact te kunnen zien en ervaren. Voor dit onderdeel zijn de Autism Spectrum Disorder in Adults Screeming (ASDASQ; Nylander en Gillberg 1996) en het Autisme Diagnostisch Observatie Schema (ADOS; Lord e.a.1999) beschikbaar. De ASDASQ is in de praktijk op dit moment van weinig waarde (Sizoo & Horwitz 2012). De ADOS biedt een observatie van mogelijke sociaal-communicatieve tekorten, en blijkt een valide en betrouwbare maat voor het vaststellen van een ASS bij zowel kinderen als volwassenen (De Bildt e.a. 2004; Bastiaansen e.a. 2011). Ontwikkelingsdiagnostiek De ontwikkelingsdiagnostiek bestaat uit een uitgebreide ontwikkelingsanamnese, bij voorkeur afgenomen bij ouders van de cliënt. Hiermee komt men te weten of de sociale interactie en communicatieproblemen al in de vroege ontwikkeling aanwezig waren. Hiervoor kan een semigestructureerd interview of een ontwikkelingsvragenlijst gebruikt worden om informatie van vroeger systematisch te verzamelen (Van Oosten, Oosterhoff & Kan 2012). Voor dit onderdeel zijn de Autism Diagnostic Interview-Revised (ADI-R; Le e.a. 1989), een semigestructureerd interview, en de Vragenlijst ten behoeve van diagnostisch onderzoek naar autismespectrumstoornissen van het Autisme Team Gelderland (ATG), beschikbaar. Combinatie van de ADI-R met de ADOS wordt momenteel als een valide en betrouwbare methode gezien (Lord e.a. 2000; De Bildt e.a. 2004). De ATG vragenlijst brengt het verloop van de vroegkinderlijke ontwikkeling in beeld en is specifiek gericht op een mogelijke ASS (Van Oosten, Oosterhoff & Kan 2012). Van de ATG vragenlijst is de validiteit en de betrouwbaarheid niet bekend. 11
3 Onderzoek naar persoonlijkheidscomorbiditeit: persoonlijkheidsonderzoek Persoonlijkheidsonderzoek bij een vermoeden van ASS kan worden afgenomen in het kader van een vermoeden van persoonlijkheidscomorbiditeit. Bij de overgrote meerderheid van volwassenen met ASS is sprake van comorbiditeit (Tager-Flusberg & Dominick 2011). De combinatie autisme of stoornis van Asperger met normale intelligentie en depressie wordt vaak genoemd (Howlin e.a. 2004). Ketelaars e.a. (2007) melden dat wat betreft comorbiditeit emotionele stoornissen als depressie en angst op de voorgrond staan. Bartels, Verbeeck en Horwitz (2012) geven aan, dat comorbide persoonlijkheidstoornissen veel voorkomen naast ASS, met prevalentiecijfers variërend van 20 tot 50% (Rydén & Bejerot 2008; Van Lammeren e.a. 2004). De persoonlijkheidskenmerken hoeven bij ASS niet alleen pathologisch te zijn; er dient tevens aandacht te zijn voor de positieve aspecten van de persoonlijkheid (Vuijk e.a. 2012). Voor het persoonlijkheidsonderzoek zijn de MMPI-2 en de TCI beschikbaar die hieronder besproken. MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) De MMPI is een vragenlijst voor meting van psychopathologie en persoonlijkheidskenmerken. De MMPI is sinds de verschijning in 1943 verschillende keren herzien. Zo zijn o.a. de oorspronkelijke namen van de hoofdschalen die verwijzen naar psychiatrische toestandsbeelden vervangen door getallen. De validiteitsschalen zijn uitgebreid (Derksen e.a. 2006). Ozonoff e.a. (2005) deden onderzoek naar het gebruik van de MMPI-2 bij volwassenen met autisme. Mensen met ASS behaalden hogere scores op de Leugenschaal, klinische schalen 2 (Depressie) en 0 (Sociale Introversie), inhoudsschaal Sociaal Ongemak, supplementaire schaal Verdringing en PSY-5 Introversie vergeleken met de groep zonder autisme. Ronsse (2008) vindt bij een groep mannen en vrouwen met ASS op de MMPI significante verhogingen voor de klinische schalen 2 (Depressie), 6 (Paranoia) en 0 (Sociale Introversie) en voor de inhoudsschalen Angst, Obsessiviteit, Depressiviteit, Boosheid en Aspiratie. Op de inhoudsschalen Lage zelfwaardering, Familie en Werk wordt hoog gescoord. Tussen mannen en vrouwen zijn niet echt grote verschillen vastgesteld. De MMPI kan hiermee indicatief zijn om psychiatrische of psychische problemen bij mensen met ASS te deduceren. TCI (Temperament and Character Inventory) De TCI is als vragenlijst door Cloninger e.a. (1993) ontwikkeld om verschillen tussen mensen vast te stellen met betrekking tot zeven dimensies van temperament en karakter. De TCI is gebaseerd op Cloningers psychobiologische theorie van persoonlijkheid (Cloninger e.a. 1993). Uit studies van Soderstrom e.a. (2002) en Anckarsäter e.a. (2006) kwam naar voren dat volwassenen met ASS op de TCI significant hoger scoorden op Leedvermijdend en lager op Zelfsturend en Coöperatief. Sociaal gericht en Prikkelzoekend kwamen veelal laag uit. Men had ook significant hogere scores op bijzonderheden, waaronder idiosyncratische perspectieven. De meest voorkomende temperamentconfiguraties waren obsessief, passief-afhankelijk en explosief. Mensen met een ASS-diagnose hebben specifieke temperament configuraties en een verhoogd risico op cluster A- en C-persoonlijkheidsstoornissen en tekorten in karakterrijpheid. Sizoo (2010) en Vuijk e.a. (2012) vonden in onderzoek met de (verkorte) TCI in Nederland overeenkomstige temperament- en karakterdimensies. Sterkte-zwakte-onderzoek: onderzoek naar de cognitieve stijl Spek e.a. (2012) stellen, dat de benaming neuropsychologisch onderzoek discutabel is in ASS-diagnostiek. De instrumenten die daarbij gebruikt worden om de syndroomspecifieke domeinen (van ASS) te onderzoeken, kunnen immers niet zonder meer geschaard worden onder de noemer neuropsychologische instrumenten (Spek e.a p.164). Het is daarom passender te spreken van onderzoek naar de cognitieve stijl in plaats van neuropsychologisch onderzoek. Het onderzoek naar deze cognitieve stijl probeert de sterke en zwakke kanten van de informatieverwerking in kaart te brengen. Theory of Mind De Theory of Mind (ToM) is het vermogen en de vaardigheid om aan anderen en zichzelf gevoelens, gedachten, wensen en bedoelingen toe te schrijven (Spek e.a. 2012). Bij dit onderdeel kan gebruik gemaakt worden van de Strange Stories Test (Happé 1994), de Faux-pas Test (Stone, Baron- Cohen & Knight 1998) en de Empathy Quotient (EQ; Baron- Cohen & Wheelwright 2004). Het betreffen tests waarbij sociaal inzicht getoond moet worden. Volwassenen met ASS scoren hierop lager dan de controlegroep (Spek e.a. 2012). Centrale coherentie Frith (2008) spreekt bij centrale coherentie van een aangeboren voorkeur om dingen in hun geheel waar te nemen in plaats van in onderdelen. Bij mensen met ASS is sprake van een zwakke centrale coherentie en zij hebben daarmee een op details gerichte stijl van informatieverwerking zowel in zien, horen als spreken. Spek e.a. (2012) noemen het onderzoeken van de centrale coherentie ingewikkeld, aangezien er geen betrouwbare en valide instrumenten zijn om dit te meten bij volwassenen. Het is in onderzoek vooral van belang om te kijken naar aanwijzingen voor detailgerichtheid in de manier van aanpak die de cliënt laat zien tijdens het onderzoek. Bij dit onderdeel kan gebruik gemaakt worden van de Rey-Osterrieth Complex Figure Test, de Blokpatronen-subtest van de WAIS-III en de Systemizing Quotient (SQ) van Baron-Cohen e.a. (2003). Executieve functies Van Zomeren en Eling (2004) verstaan onder executieve functies de sturing van en controle over cognitieve processen waardoor het mogelijk is om doelgericht en efficiënt te handelen in nietroutinematige situaties. 12
4 Zo kan schakelvaardigheid gemeten worden met de Wisconsin Card Sorting Test (WCST) en daaruit blijkt dat volwassenen met ASS relatief veel moeite hebben met deze taak (Rumsey & Hamburger 1988; zie ook Gorissen, Teunisse & Van der Gaag 2005). Bij verbale fluencytaken blijken hoogfunctionerende volwassenen met de autistische stoornis of de stoornis van Asperger minder woorden te produceren dan een gezonde controlegroep (Spek e.a. 2008). Intelligentie Spek, Scholte en Van Berckelaer-Onnes (2009) vonden in onderzoek met de Wechsler Adult Intelligence Scale III (WAIS-III), dat hoogfunctionerende volwassenen met de autistische stoornis relatief zwak scoren op de indexschaal Verwerkingsnelheid. Op subtestniveau zijn er vrijwel geen verschillen gevonden tussen volwassenen met ASS en zonder ASS. Op de subtest Symbool zoeken wordt een significant verschil gevonden, waarbij volwassenen met de autistische stoornis significant lager scoren dan gezonde volwassenen en volwassenen met de stoornis van Asperger (Spek e.a.2012). Cognitieve vaardigheden waaronder ToM en Centrale coherentie De Thematic Apperception Test (TAT) is een projectieve test, die bestaat uit 20 zwart/wit afbeeldingen. Edrisi en Eurelings-Bontekoe (2010) hebben onderzoek gedaan naar de bijdrage van de TAT aan de vroege signalering van ASS. Niet zozeer de inhoudelijke alswel de formele analyses van het narratief staan op de voorgrond bij ASS-onderzoek: men onderzoekt de wijze waarop het verhaal verteld wordt. De verhalen van ASS-cliënten laten 9 kenmerken zien: 1) gebrek aan centrale coherentie; 2) vast blijven zitten aan een en hetzelfde detail (rumineren en persevereren); 3) moeite met theory of mind ; 4) moeite met het leggen van logische en juiste oorzaak-gevolgverbanden; 5) een neiging tot het vertellen en uitwerken van meerdere scenario s; 6) gebrek aan interacties tussen mensen; 7) moeite met denken in parallelle processen; 8) moeite met fantaseren van bewegingen bij stilstaande beelden; 9) figuren op de plaat consequent blijven aanduiden als de man of de vrouw, waarbij figuren niet of nauwelijks worden aangeduid met sociale rollen als de moeder, de vader of de zoon (Edrisi & Eurelings-Bontekoe 2010 p ). Uit onderzoek van Beaumont en Newcombe (2006) blijkt dat het voor volwassenen met ASS relatief moeilijk is om verklaringen te geven voor de emoties (mentale toestanden) van de mensen op de TAT-platen. Tot slot In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de onderdelen van ASS-diagnostiek en welke vragenlijsten en tests hiervoor beschikbaar zijn, en van de resultaten die over deze instrumenten bekend zijn uit wetenschappelijk onderzoek bij volwassenen met ten minste een normale intelligentie. De onderdelen van psychodiagnostisch onderzoek naar ASS zijn overzichtelijk geschaard onder de overkoepelende benaming van descriptieve en structurele psychodiagnostiek. Dit onderzoek kan leiden tot zowel de ASS-diagnose als -indien nodig en wenselijk- het inzicht in comorbide persoonlijkheid(spathologie) en sterke en zwakke neurocognitieve kanten van de onderzochte. Dit vormt de basis voor een op de cliënt afgestemde behandeling. Opgemerkt moet worden, dat veel van de hier besproken instrumenten en de gevonden resultaten beperkt zijn in hun generaliseerbaarheid en niet typerend zijn voor alle mensen met ASS. Vooralsnog blijven een uitgebreide intake, gedragsobservatie en ontwikkelingsanamnese van doorslaggevend belang bij het stellen van de ASS-diagnose. Daarbij is in ieder geval kennis van ASS en ontwikkelingspsycho(patho)logie onmisbaar voor de diagnosticus. n Auteurs n Richard Vuijk is klinisch psycholoog en werkzaam bij SARR Expertisecentrum Autisme te Rotterdam. Hij verzorgt vanuit zijn eigen praktijk AutismeSpectrumNederland scholing, supervisie en consultatie op het gebied van autismespectrumstoornissen. Hij is als docent en als cursusleider verbonden aan verschillende RINO s en de ParnassiaBavo Academie te Rotterdam. Correspondentieadres: R.Vuijk@lucertis.nl Literatuur n Anckarsäter, H., Stahlberg, O., Larson, e.a. (2006). The impact of ADHD and autism spectrum disorders on temperament, character and personality development. American Journal of Psychiatry, 163, n Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Skinner, R., e.a. (2001). The Autism Spectrum Quotient (AQ): Evidence from Asperger syndrome/high-functioning autism, males and females, scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31, n Baron-Cohen, S., Richler, J., Bisarya, D. e.a. (2003). The systemizing quotient: an investigation of adults with Asperger syndrome or high-functioning autism, and normal sex-differences. Philosophical Transactions of the Royal Society, Series B, Special issue on Autism: Mind and Brain, 358, n Baron-Cohen, S., & Wheelwright, S. (2004). The empathy quotient: an investigation of adults with Asperger syndrome or high functioning autism, and normal sex differences. Journal of Autism and Developmental Disorders, 34, n Bartels, A.A.J., Verbeeck, W.J.C., & Horwitz, E.H. (2012). Differentiële diagnostiek en comorbiditeit bij ASS. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Bastiaansen, J.A., Meffert, H., Hein, S., e.a. (2011). Diagnosing Autism Spectrum Disorders in adults: the use of Autism Diagnostic Observation Schedule (ADOS) Module 4. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41, n Beaumont, R., & Newcombe, P. (2006). Theory of mind and central coherence in adults with high-functioning autism or Asperger syndrome. Autism, 10, n Bildt, A. de, Sytema, S., Ketelaars, C., e.a. (2004). Interrelationship between Autism Diagnostic Observation Schedule-Generic (ADOS-G), autism diagnostic interview-revised (ADI-R), and the diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-IV-TR) classification in children and adolescents with mental retardation. Journal of Autism and Developmental Disorders, 34, n Cloninger, C.R., Svrakic, D.M., & Przybeck, T.R. (1993). A psychobiological model of Temperament and Character. Archives General Psychiatry, 50, n Derksen, J. (2004). Psychologische diagnostiek: enkele structurele en descriptieve aspecten. Nijmegen: PEN Tests Publisher. n Derksen, J., de Mey, H., Sloore, H., e.a. (2006). MMPI-2 Handleiding voor afname, scoring en interpretatie. Nijmegen: PEN Tests Publisher. n Edrisi, M., & Eurelings-Bontekoe, E.H.M. (2010). Begaafd doch beperkt. Vroege signalering van een autismespectrumstoornis bij volwassenen met arbeidsgerelateerde problematiek met behulp van gesprek, persoonlijkheidsvragenlijsten en de Thematische Apperceptie Test (TAT). In E.H.M. Eurelings-Bontekoe & W.M. Snellen, Dynamische persoonlijkheidsdiagnostiek, derde druk (pp ). Amsterdam: Pearson. n Frith, U. (2008). Autism. A very short introduction. Oxford: Oxford University Press. n Gorissen, M., Teunisse, J-P., Gaag, R-J. van der (2005). Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) deel II. Psychopraxis, 7(3), n Happé, F. (1994). An advanced test of theory of mind: understanding of story character thoughts and feelings by able autistic, mentally handicapped, and normal children and adults. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24,
5 n Howlin, P., Goode, S., Hutton, J., e.a. (2004). Adult outcomes for children with autism or Asperger syndrome. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, n Kan, C.C. (2012a). Ontwikkeling van diagnostiek van autisme: van klassiek autisme naar ASS bij volwassenen. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), benadering (pp. 7-18). Amsterdam: Hogrefe. n Kan, C.C. (2012b). Een multidisciplinaire richtlijn voor ASS bij volwassenen. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Een multidisciplinaire benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Ketelaars, C.E.J., Horwitz, E.H., Sytema, S., e.a. (2008). Brief report: Adults with mild Autism Spectrum Disorders (ASD): Scores on the Autism Spectrum Quotient (AQ) and comorbid psychopathology. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(1), n Lammeren, A.M.D.N. van, Ketelaars, C.E.J., Horwitz, E.H., e.a. (2004). ADHD en ASS bij volwassenen. Groningen: Rob Giel Onderzoekscentrum. n Le, C.A., Rutter, M., Lord, C., e.a. (1989). Autism Diagnostic Interview: a standardized investigator-based instrument. Journal of Autism and Developmental Disorders, 19, n Lord, C., Rutter, M., Dilavore, P.C., e.a. (1999). Autism Diagnostic Observation Schedule. Manual. Los Angeles: WPS. n Lord, C., Risi, S., Lambrecht, L., e.a. (2000). The Autism Diagnostic Observation Schedule-Generic; A standard measure of social and communication deficits associated with the spectrum of autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(3), n Nylander, L., & Gillberg, C. (2001). Screening for autism spectrum disorders in adult psychiatric out-patients: a preliminary report. Acta Psychiatrica Scandinavia, 103, n Oosten, M.H.M. van, Oosterhoff, M.D., & Kan, C.C. (2012). Ontwikkelingsanamnese in het kader van diagnostiek van ASS bij volwassenen. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Een multidisciplinaire benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Ozonoff, S., Garcia, N., Clark, E., e.a. (2005). MMPI-2 personality profiles of high-functioning adults with autism spectrum disorders. Assessment, 12, n Ronsse, E. (2008). Helpt de MMP-2 een autismespectrumstoornis opsporen? Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme, 1, n Rumsey, J.M., & Hamburger, S.D. (1988). Neuropsychological findings in highfunctioning men with infantile autism, residual state. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 10, n Rydén, E., & Bejerot, S. (2008). Autism Spectrum Disorders in an adult psychiatric population. A naturalistic cross-sectional controlled study. Clinical Neuropsychiatry, 5(1), n Sizoo, B.B. (2010). Developmental disorders and substance use disorder: a phenotypical, endophenotypical and genetic exploration. Enschede: Ipskamp Drukkers BV. n Sizoo, B.B., & Horwitz, E.H. (2012). Eerste fase in de diagnostiek van autisme bij volwassenen: screening of casefinding. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Soderstrom, H., Rastam, M. & Gillberg, C. (2002). Temperament and character in adults with Asperger syndrome. Autism, 6,: n Spek, A.A., Scholte, E.M., Berckelaer-Onnes, I.A. van (2008). Verbal fluency in adults with HFA or Asperger syndrome. Neuropsychologia, 3, n Spek, A.A., Scholte, E.M., Berckelaer-Onnes, I.A. van (2009). Cognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS-III profielen. GZ-psychologie, 1, n Spek, A.A., Teunisse, J.P., Tesink, C. e.a. (2012). (Neuro)psychologisch onderzoek bij volwassenen met ASS en een (boven)gemiddelde intelligentie. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Een multidisciplinaire benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Stone, V.E., Baron-Cohen, S., & Knight, R.T. (1998). Frontal lobe contributions to Theory of Mind. Journal of Cognitive Neuroscience, 10, n Tager-Flusberg, H., & Dominick, K.C. (2011). Comorbid disorders. In E. Hollander, A. Kolevzon & J.T. Coyle (Red.), Textbook of Autism Spectrum Disorders (pp ). Arlington: American Psychiatric Publishing, Inc. n Vissers, C.Th.W.M., & Vissers, H.Th. (2012). Autisme Diagnostisch Observatie Schema (ADOS): een semigestructureerde beoordeling van sociaal-communicatief gedrag tot in de volwassenheid. In C. Kan, W. Verbeeck & A. Bartels (Red.), benadering (pp ). Amsterdam: Hogrefe. n Vuijk, R., Nijs, P.F.A. de, Vitale, S.G., e.a. (geaccepteerd 2012). Persoonlijkheidsaspecten bij volwassenen met autismespectrumstoornissen gemeten met de Temperament and Character Inventory (TCI) - Persoonlijkheid in autismespectrum. Tijdschrift voor Psychiatrie. n Zomeren, A.H. van, & Eling, P.A.T.M. (2004). Aandacht en executieve functies. In B.G. Deelman, P.A.T.M. Eling, E.H.F. de Haan & A.H. van Zomeren (Red.), Klinische neuropsychologie (6e druk, pp ). Amsterdam: Boom. Binnenkort op de agenda Open inschrijving GGMD voor Doven en Slechthorenden is, met circa 170 medewerkers, een landelijke organisatie met brede ervaring en expertise in de zorg en dienstverlening. GGMD biedt geestelijke gezondheidszorg en begeleiding op alle terreinen van het maatschappelijk leven: wonen, werken, opvoeden, relaties, scholing, vrije tijd en inkomen. Er wordt gewerkt vanuit vijf regio s. In elke regio is een betrokken team actief, bestaande uit professionals die vanuit hun eigen deskundigheid begeleiding bieden aan de doelgroep. GGMD ontwikkelt regelmatig nieuwe zorg en diensten en investeert veel in de kwaliteit van de organisatie, de communicatie met doven en slechthorenden en de persoonlijke en vakgerichte ontwikkeling van haar medewerkers. GGMD zoekt voor het GGZ-team in regio Zuid-West een: GZ-psycholoog/psychotherapeut (m/v) aandachtsgebied kind en jeugd (16-20 uur per week) Standplaats Rotterdam, werkgebied regio West/Zuid-West. Kennis van systeemtherapie is een pré, echter niet noodzakelijk. Ben je op zoek naar een innovatieve werkomgeving en een interessante en gevarieerde baan? Kijk dan op voor de uitgebreide vacaturetekst van deze functie en reageer voor 27 augustus
Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis
Annelies Spek Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis SAMENVATTING Bij diagnostisch onderzoek op het gebied van autismespectrumstoornissen (ASS) kan onderscheid gemaakt worden
Nadere informatiePersoonlijkheidsaspecten bij volwassenen met autismespectrumstoornissen gemeten met de Temperament and Character Inventory (tci)
oorspronkelijk artikel Persoonlijkheidsaspecten bij volwassenen met autismespectrumstoornissen gemeten met de Temperament and Character Inventory (tci) r. vuijk, p.f.a. de nijs, s.g. vitale, m. simons-sprong,
Nadere informatieMultidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen
Oplossingen voor Autisme diagnostiek bij Ouderen Sylvia Heijnen-Kohl, psychotherapeut/gezondheidszorgpsycholoog i.o.t. klinisch psycholoog Mondriaan Ouderen Heerlen/Maastricht Diagnostiek van ASS Multidisciplinaire
Nadere informatieDiagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen
De aandacht voor autismespectrumstoornissen (ASS) bij volwassenen is de laatste jaren enorm toegenomen. Toch is de informatie over de bedie bij een volwassene autisme vermoeden stuiten daardoor op allerlei
Nadere informatieCognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger
90 Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger Dit artikel behelst de belangrijkste bevindingen vanuit het proefschrift Cognitive profiles of adults with high functioning
Nadere informatie7 Nederlandstalige Samenvatting
7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig
Nadere informatieRunning head: COGNITIEVE STIJLKENMERKEN BIJ AUTISME
Running head: COGNITIEVE STIJLKENMERKEN BIJ AUTISME De Thematische Apperceptie Test: Onderzoek naar validiteit om cognitieve kenmerken te meten bij autisme Carolien Wijker Universiteit van Tilburg, Nederland
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen
Neuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Kader Biologisch Informatie-verwerking
Nadere informatieDe plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek
Nadere informatieTwee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen
o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Twee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen Een valideringsonderzoek e. h. h o r w i t z, s. s y t e m a, c. e.
Nadere informatieSociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS
Sociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS C.C. Kan, B. Hochstenbach, C. Tesink, J. Pijnacker, J.K. Buitelaar SIT en LdO bij hoog functionerende volwassenen
Nadere informatiePublications. Publications
Publications Publications Publications De Bildt, A., Mulder, E.J., Scheers, T., Minderaa, R.B., Tobi, H. (2006) PDD, behavior problems and psychotropic drug use in children and adolescents with MR, Pediatrics
Nadere informatieEen richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme?
Een richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme? Is de tijd rijp is voor een diagnostische richtlijn? Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl KAN Congres 11 dec 2008 Voldoende
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informaties. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring
k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen
Nadere informatieCognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS-III-profielen
Cognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS-III-profielen A.A. Spek, prof. dr. E.M. Scholte en prof. dr. I.A. van Berckelaer-Onnes
Nadere informatieASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals
ASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals Inmiddels zijn er voldoende betrouwbare diagnostische instrumenten beschikbaar om autismespectrumstoornissen (ASS) bij volwassenen te kunnen
Nadere informatieOverzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16)
Overzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16) Algemeen: Bij het vaststellen van dit overzicht zijn recente (wetenschappelijke) inzichten en de DSM-5 als leidraad gebruikt. Het
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatiepraktijk Diagnostiek van autismespectrumstoornissen Een regionaal model volgens landelijke richtlijnen a
1 / 9 Diagnostiek van autismespectrumstoornissen Een regionaal model volgens landelijke richtlijnen a Om onnodige wachtlijsten en plaatselijk autisme te omzeilen ontwikkelden instellingen in Zuidoost Brabant
Nadere informatieDiagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG
Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek
Nadere informatieInleiding: Autisme in de volwassenheid
Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van autisme bij volwassenen 14-06-2011 Inleiding: Autisme in de volwassenheid Ina van Berckelaer-Onnes Universiteit Leiden Gezondheidsraad 2009 Autismespectrumstoornissen:
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informatieObsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen
Obsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen Alexandra Dingemans, PhD Senior onderzoeker GGZ Rivierduinen Eetstoornissen Ursula Overlap Eetstoornissen (ES), Autisme
Nadere informatieAutismespectrumstoornissen bij volwassenen Een directief therapeutisch perspectief op behandeling en begeleiding
Autismespectrumstoornissen bij volwassenen Een directief therapeutisch perspectief op behandeling en begeleiding Richard Vuijk Klinisch psycholoog AutismeSpectrumNederland SARR Expertisecentrum Autisme
Nadere informatieZorgpad Autisme Spectrum Stoornissen
Zorgpad Autisme Spectrum Stoornissen Wanneer u autisme heeft, ondervindt u problemen in het contact met anderen. Het kan zijn dat u geen contact maakt of juist veel aandacht vraagt. U kunt zich moeilijk
Nadere informatieExecutive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieDe kennis over autismespectrumstoornissen
44 de psycholoog / juni 2010 De kennis over autismespectrumstoornissen (ASS) bij normaal begaafde volwassenen is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Zorginstellingen doen steeds vaker diagnostisch onderzoek
Nadere informatieAutismespectrumstoornissen bij volwassenen
capita selecta Autismespectrumstoornissen bij volwassenen C.C.Kan, J.K.Buitelaar en R.J.van der Gaag Zie ook het artikel op bl. 1353. Het door Kanner gedefinieerde concept vroegkinderlijke autisme is uitgebreid
Nadere informatieAutisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!
Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut
Nadere informatie40 de psycholoog / maart 2015
40 de psycholoog / maart 2015 De normen van de Autism-Spectrum Quotient (aq) zijn beperkt, mede doordat er weinig aandacht is voor sekseverschillen in scores. In deze studie zijn geen sekseverschillen
Nadere informatieVolgens recent onderzoek komen
52 de psycholoog / juli-augustus 2013 de psycholoog / juli-augustus 2013 53 Leo Kanner beschreef autisme voor het eerst in 1943. Een jaar later beschreef Hans Asperger de naar hem vernoemde stoornis. Mensen
Nadere informatieVragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK)
Instrument Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK) De VISK is ontwikkeld om sociaal probleemgedrag van kinderen met (mildere) varianten van pervasieve ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatieTraining in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS
Training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS ADOS-training Karakter organiseert een training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS. Wat is ADOS? Het Autisme Diagnostisch
Nadere informatieLezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence
Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme
Nadere informatieDutch summary (Samenvatting van hoofdstukken)
Dutch summary (Samenvatting van hoofdstukken) 101 102 Hoofdstuk 1. Algemene introductie Het belangrijkste doel van dit proefschrift was het ontwikkelen van de Interactieve Tekentest (IDT), een nieuwe test
Nadere informatieASS: hoe Anders is Anders?
Autismespectrumstoornis bij volwassenen met normale begaafdheid ASS: hoe Anders is Anders? van Gedrag tot diagnostiek Els Ronsse Reden? Verklaring zoeken Problemen een plaats kunnen geven Niet willen of
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen bij adolescenten met ASS Living apart together?... Bouke Strikwerda, 17 maart 2014
Persoonlijkheidsstoornissen bij adolescenten met ASS Living apart together?... Bouke Strikwerda, 17 maart 2014 Agenda Inleiding Casus Overeenkomsten/verschillen PD/ASS bij adolescenten Comorbiditeit Kwaliteit
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder
Nadere informatieScreening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg
Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieHet psychologisch onderzoek
GGzE centrum ouderenpsychiatrie Het psychologisch onderzoek Voor inzicht in uw capaciteiten, vaardigheden, mogelijkheden en beperkingen informatie voor cliënten >> 1 Psychologisch onderzoek kan bijdragen
Nadere informatiecongres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren www.voorzet.nl dinsdag 4 juni 2013
congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren dinsdag 4 juni 2013 www.voorzet.nl Programma congres 4 juni 2013 10.00-10.05 Opening Dagvoorzitter Dhr. Karel Bootsman Arbeidsdeskundige bij TATA
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieHersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen
Hersenstichting Nederland Autismespectrumstoornissen 1 Autismespectrumstoornissen Een autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord
Nadere informatieZorgpad Persoonlijkheidsproblematiek
Zorgpad Persoonlijkheidsproblematiek Iedereen heeft zo zijn eigenaardigheden. Echter, soms heeft iemand extreme persoonlijke eigenschappen en vertoont hij hinderlijk gedrag. Dit kan zo ernstig zijn dat
Nadere informatieInes Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1
AUTISME Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door problemen op het gebied van communicatie, sociale omgang, verbeelding en repetitief gedrag. Ongeveer 70% van de mensen met autisme
Nadere informatiePsychisch functioneren bij het syndroom van Noonan
Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan drs. Ellen Wingbermühle GZ psycholoog / neuropsycholoog GGZ Noord- en Midden-Limburg Contactdag 29 september 2007 Stichting Noonan Syndroom 1 Inhoud Introductie
Nadere informatieAutismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit?
gevalsbeschrijving Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit? s.k.b. singh, h. hellemans, g. dom samenvatting Bij een patiënt in de verslavingszorg liep de behandeling vast omdat
Nadere informatieAutisme wordt Volwassen
Autisme wordt Volwassen Aanbevelingen voor Diagnostiek van het CASS18+ Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl Geboorte van Autisme Leo Kanner, 1943 Autistic Disturbances of Affective Contact Nervous
Nadere informatiegeschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt: De muur kwam naar me toe!
1 Wat is autisme? Joep van drie rijdt op zijn driewieler op het paadje achter zijn huis. Het paadje eindigt in een muur waar een voetbalgoal op geschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt:
Nadere informatieASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk
ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties
Nadere informatieAutismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit
Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Richard Vuijk Klinisch psycholoog Sarr Expertisecentrum Autisme Oudedijk 76 3062 AG BD Rotterdam, 088-3585500 www.sarr.nl r.vuijk@bavo-europoort.nl
Nadere informatieCognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis
o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Cognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis j. p. t e u n i s s e, f. t. t. k r e b b e r s, a. p a l m e n, a.
Nadere informatieADHD en autisme: Zijn er verschillen?
ADHD en autisme: Zijn er verschillen? ADHD en autisme: Zijn er verschillen? Terecht zullen velen die deze vraag lezen hier een bevestigend antwoord op geven. Niettemin zijn deze ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatieKwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS. Een reflectie Linda Cuppen
Kwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS Een reflectie Linda Cuppen Reflectie - Asperger/autistische stoornis en DSM-V - DSM-V: diagnostische niveaus - Diagnostische niveaus: neuropsychologische
Nadere informatieGGzE centrum autisme volwassenen
GGzE centrum autisme volwassenen GGzE centrum autisme volwassenen Centrum voor specialistische zorg, kennis en ontwikkeling op het gebied van autisme Informatie voor verwijzers >> GGzE centrum autisme
Nadere informatiePsychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) - deel I
Trefwoorden: stoornis in het autismespectrum, psychodiagnostiek, test herijking Mariëlle Gorissen en Rutger-Jan van der Gaag Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum
Nadere informatieNormaalbegaafde vrouwen met een autismespectrumstoornis
Normaalbegaafde vrouwen met een autismespectrumstoornis Van een onderbelichte subgroep Naar een subgroep in de spotlight Dr Audrey Mol, Gz-psycholoog i.o. tot Klinisch psycholoog Volwassenenteam Centrum
Nadere informatieWerkwijzer. Psychodiagnostiek autismespectrumstoornis volwassenen. R. Vuijk Klinisch psycholoog
Werkwijzer Psychodiagnostiek autismespectrumstoornis volwassenen R. Vuijk Klinisch psycholoog Eerste druk 2018 Inhoud Inleiding 4 De psychodiagnosticus: bevoegd bekwaam 5 Psychodiagnostiek autismespectrumstoornis
Nadere informatieSRS-A. Screeningslijst voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen. HTS Report. Jeroen de Vries ID Datum
HTS Report SRS-A Screeningslijst voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen ID 15890-3155 Datum 18.07.2017 Informantenversie Informant: Liesbeth Bakker Vriendin INLEIDING SRS-A 2/6 Inleiding De SRS-A
Nadere informatieDescriptieve en structurele psychodiagnostiek
Descriptieve en structurele psychodiagnostiek Prof. Dr. Jan Derksen, UHD psychodiagnostiek Universiteit van Nijmegen, Professor psychotherapie Vrije Universiteit Brussel Descriptieve en structurele diagnostiek
Nadere informatiemensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel?
Dus mensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel? Een reflectie op het onderzoek van Edita Poljac Jan-Pieter Teunisse Discussion: Different from our expectations: 1. adolescents with autism seem to
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/87244
Nadere informatieZwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1. Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c
Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1 Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c a Poli +, psychiatrie + verstandelijke beperking, Ir. Driessenstraat 94-G, 2312 KZ, Leiden b Cordaan, Postbus
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieDe invloed van LVB en PTSS op behandelresultaten. Birgit Seelen-de Lang (GZ psycholoog) Berry Penterman (Psychiater) GGZ Oost Brabant, FACT
De invloed van LVB en PTSS op behandelresultaten Birgit Seelen-de Lang (GZ psycholoog) Berry Penterman (Psychiater) GGZ Oost Brabant, FACT 19 juni 2019 Vignet 33 jarige man, boerenzoon. Sinds 2010 bekend
Nadere informatieJGZ-richtlijn Autismespectrumstoornissen Januari 2015
JGZrichtlijn Autismespectrumstoornissen Bijlage Kenmerken van ASS specifieke instrumenten CBCL Gedrags Vragenlijst voor Kinderen / Child Behavior Checklist. Nieuwste versie 2003 De CBCL biedt geen diagnose,
Nadere informatie36 de psycholoog / december 2010
36 de psycholoog / december 2010 De diagnostiek van autismespectrumstoornissen (ASS) in de volwassenheid is complex. Het is niet zonder meer duidelijk wanneer iemand nog binnen het autismespectrum valt
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatieDiagnostiek voor volwassenen met (vermoeden van) autisme spectrum stoornissen
Diagnostiek voor volwassenen met (vermoeden van) autisme spectrum stoornissen Intersectorale werkgroep diagnostiek volwassenen met ASS Samenwerkingsverband Autisme Overijssel April 2009 Colofon Diagnostiek
Nadere informatieExecutieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven
Executieve functies en emotieregulatie Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Inhoud 1. Executieve functies en emotieregulatie 2. Rol van opvoeding
Nadere informatieZorgpad Jeugd Intake
Zorgpad Jeugd Intake Aanmelding Verwijzing via huisarts, school of jeugdinstelling Bespreking Team Er vindt wekelijks multidisciplinair overleg plaats, waarbij nieuwe aanmeldingen en lopende trajecten
Nadere informatieAutisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse
Autisme & Agressie Een onderzoek naar het verband tussen mentale schakelvaardigheid en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Drs. Eelke Visser, Dr. Hans Berger, Prof.
Nadere informatieNiet geplaatst. 3. General Apitude test Battery ( GATB) veelheid aan functies om success te voorspellen. 4. Raven Progressive Matrices Niet-verbaal
Niet geplaatst 1. Binet-Simon Eerste versie in 1908 Herwerkt t.e.m. Standfor-Binet 1986 2. French Kit Factoranalyse - Vloeiende intelligentie - Gekristalliseerde intelligentie - Visuele intelligentie -
Nadere informatieNederlands Autisme Register, rapportage
Nederlands Register, rapportage 20 18 Auteurs: Sander Begeer, Marlies van Wijngaarden, Kawita Mataw en Bernadette Wijnker-Holmes Een initiatief van: Deelrapport 3: Wettelijk vertegenwoordigers over (jong)volwassenen
Nadere informatieOuderen met autismespectrumstoornissen.
Ouderen met autismespectrumstoornissen. Frédérique Geven, gezondheidszorgpsycholoog, cognitief gedragstherapeut VGCt, fem.geven@ggze.nl Rosalien Wilting, klinisch psycholoog psychotherapeut, rmhj.wilting@ggze.nl
Nadere informatieASS en ouder worden. praten. met een professional op het gebied van ASS.
ASS en ouder worden Inleiding Vroeger dachten we bij ASS alleen aan kinderen, de laatste tijd beseffen we dat deze kinderen volwassen worden. Pas heel recentelijk wordt ook aandacht besteed aan ASS bij
Nadere informatieVerschillen in Persoonlijkheidstrekken en Persoonlijkheidsorganisatie tussen Groepen Eetstoornispatiënten.
Verschillen in Persoonlijkheidstrekken en Persoonlijkheidsorganisatie tussen Groepen Eetstoornispatiënten. Differences in Personality Traits and Personality Structure between Groups of Eating Disorder
Nadere informatieBetekenis van vaderschap
Betekenis van vaderschap Conferentie vader-empowerment G.O.Helberg Kinder-en Jeugdpsychiater Materiaal ontleed aan onderzoek: Prof. dr. Louis Tavecchio Afdeling POWL, Universiteit van Amsterdam Een paar
Nadere informatieDiagnostiek van ASS bij volwassenen in West-Vlaanderen
Diagnostiek van ASS bij volwassenen in West-Vlaanderen Campus St.-Jorisstraat Auteur: Elien Coenjaerts Begeleider: Séverine Van De Voorde Bachelorproef voorgedragen tot het behalen van het diploma Bachelor
Nadere informatieLogopedie in het cluster 2 onderwijs
Logopedie in het cluster 2 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement gaat over de logopedische
Nadere informatiePresentatie casemanagement Eindhovens model Huidige ontwikkelingen Discussie
21 sept 2012 3 e congres GGzE Centrum autisme volwassenen Ervaringen met Autisme Presentatie casemanagement Eindhovens model Huidige ontwikkelingen Discussie Kenmerken Casemanagement is een vorm van hulpverlening.cliënten
Nadere informatieOntwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis
Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis Diana Rodenburg d.rodenburg@leokannerhuis.nl Copyright Dr. Leo Kannerhuis Visie en missie Het Dr. Leo Kannerhuis is een
Nadere informatieOntwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een autismespectrum stoornis. Donderdag 23 januari 2014 Jaarbeurs Utrecht
Ontwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een autismespectrum Congres stoornis Donderdag 23 januari 2014 Jaarbeurs Utrecht Ontwikkelingen in de behandeling van volwassenen met een AUTISMESPECTRUMSTOORNIS
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieAutisme spectrum stoornissen en delinquentie
Autisme spectrum stoornissen en delinquentie Lucres Nauta-Jansen onderzoeker kinder- en jeugdpsychiatrie VUmc Casus Ronnie jongen van 14, goed en wel in de puberteit onzedelijke handelingen bij 5-jarig
Nadere informatieVaardighedentoets (Portfolio) gezondheidszorgpsycholoog diagnostiek en indicatiestelling (volwassenen en ouderen)
Vaardighedentoets (Portfolio) gezondheidszorgpsycholoog diagnostiek en indicatiestelling (volwassenen en ouderen) Doelstelling De volgende twee Kerncompetenties en vaardigheden in de Regeling periodieke
Nadere informatieCOMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS
COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire
Nadere informatieOverzicht Klinische lessen. Dominique Selviyan
Overzicht Klinische lessen Dominique Selviyan Voorwoord Geachte lezer, Dit is het overzicht van de studiestof voor Klinische Lessen. Het betreft een overzicht van de literatuur gegeven bij de hoorcolleges.
Nadere informatieBijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1
Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Moet voldoen aan de criteria A, B, C en D A. Aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie in meerdere
Nadere informatieOntwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen
Ontwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen Werkgroep: C.Kan, A. in t Veld, M. Altena, M.Oosterhoff, M.van Oosten 11 december 2008 Indeling Ontwikkelingsanamnese; wat,
Nadere informatieHBO Toegepaste psychologie Contactdag GGZ Kinderen en Jeugd. Drs. Yèrma van Egeraat Registerpsycholoog NIP
HBO Toegepaste psychologie Contactdag GGZ Kinderen en Jeugd Drs. Yèrma van Egeraat Registerpsycholoog NIP Programma Kennismaking Competenties Gespreksvaardigheden Anamnesegesprek: o Uitvoeren o Observeren
Nadere informatieAutisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek
Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme
Nadere informatieEen nieuw instrument voor sensorische gevoeligheid
EERSTE VERKENNINGEN Een nieuw instrument voor sensorische gevoeligheid Anne G. Lever en Hilde M. Geurts SAMENVATTING SUMMARY Binnen de DSM-5 wordt sensorische gevoeligheid opgenomen als één van de symptomen
Nadere informatieDepressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ?
Depressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ? Samenvatting t.b.v. Karakter Nijmegen Dorith Merkx d.merkx@karakter.com Probleem Depressie bij kinderen gaat vaak samen met leerproblemen waarbij de depressie
Nadere informatieDiagnostiek voor kinderen en jeugdigen met (vermoeden van) autisme spectrum stoornissen
Diagnostiek voor kinderen en jeugdigen met (vermoeden van) autisme spectrum stoornissen Intersectorale werkgroep diagnostiek kinderen en jeugdigen met ASS Samenwerkingsverband Autisme Overijssel April
Nadere informatieAutisme spectrum conditie
(potentiële) belangenverstrengeling Geen Autisme spectrum conditie Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Triversum W. Veenboer Kinder- en jeugdpsychiater Dag van eerste lijn Januari
Nadere informatieEen praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies
Een praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies Marloes Peeters Verpleegkundig Specialist GGZ mpjpeeters@vvgi.nl 12-12-2014 Agenda Probleem Vraagstelling
Nadere informatie