Inhoudsopgave. 1. Rogier Moulen Janssen 06 Laat de betekenis van religieuzen voelbaar blijven

Transcriptie

1 De toekomst van de Brabantse kloostergebouwen, studiedag 21 januari 2010

2 Inhoudsopgave Wij hebben een steen verlegd in een rivier op aarde Het water stroomt er anders dan voorheen De stroom van de rivier hou je niet tegen Het water vindt er altijd een weg omheen Misschien eens gevuld door sneeuw en regen Neemt de rivier mijn kiezel met zich mee Om hem dan glad en rond gesleten Te laten rusten in de luwte van de zee Wij hebben een steen verlegd in een rivier op aarde Nu weet ik dat ik nooit zal zijn vergeten Ik leverde het bewijs van mijn bestaan Omdat door het verleggen van die ene steen De stroom nooit meer dezelfde weg zal gaan Woord vooraf Rogier Moulen Janssen 06 Laat de betekenis van religieuzen voelbaar blijven 2. Brigite van Haaften 12 Door bezieling krijgen kloosters nieuw leven 3. Ed Smolders 18 Een uitdagende erfenis 4. Zuster Wilfrida Voets 21 We wilden het bewijs leveren van ons bestaan 5. Jasper van Deurzen 26 Herontwikkeling Brabantse kloosters: een gezamenlijk belang 6. Wim Verschuren 32 Met je hele Ziel & Zakelijkheid 7. Rein Vaanhold 38 De Kruisheren bouwen niet af, ze geven door Geschreven door Bram Vermeulen, uitgesproken door Zuster Wilfrida, provinciaal overste Zusters van Barmhartigheid, op de studiedag De toekomst van de Brabantse kloostergebouwen op 21 januari 2010 (Klooster Glorieux - Eindhoven) 02 03

3 Woord vooraf Behouden door beleven. Het is een zin die ik, als het gaat om het cultureel erfgoed, regelmatig gebruik. Een gebouw raakt mensen niet. Pas als ze het gebruiken, zien dat er iets mee gebeurt of weten welke verhalen er bij een gebouw horen, gaat het voor ze leven en zien ze de waarde ervan. Kloosters zijn belangrijke identiteitsdragers in de provincie Noord-Brabant. Ze zijn niet weg te denken uit het Brabante landschap. Een belangrijke reden hiervoor is dat de bewoners van deze kloosters een grote rol spelen in de verhalen van Brabant. De religieuzen waren betrokken bij zorg, welzijn, wetenschap, onderwijs en de ontginning van het landschap. een goede herbestemming van kloosters uit een is gezet. In dit boekwerkje kunt u de vijf bijdragen van die dag terug vinden, aangevuld met 2 interviews uit de praktijk. De boodschap van zuster Wilfrida Voets, onze gastvrouw, is mij bijzonder bijgebleven. Ik onderschrijf haar stelling dat alles begint bij het hebben van een goede visie en ik was getroffen door haar drijfveren. Zij vertelde hoe geweldig het is als je kunt werken aan een maatschappelijke opdracht, en dat je daarmee ook een bijdrage levert aan je eigen nalatenschap. Ook hebben we op de studiedag inzicht gekregen in hoe zo n herbestemming tot stand komt, en hebben we gehoord welke mogelijkheden de verschillende organisaties kunnen bieden. Kapucijnen, Breda Door de afname van het aantal religieuzen zijn de afgelopen jaren al veel kloosters verdwenen. Gelukkig hebben vele gebouwen ook een herbestemming gekregen, al is dat niet altijd eenvoudig. Op 21 januari 2010 heeft de provincie, in samenwerking met de Konferentie Nederlanse Religieuzen (KNR) en Agro & Co een studiedag over de toekomst van de Brabantse Kloostergebouwen georganiseerd. Ik kijk terug op een geslaagde en drukbezochte dag, waar door verschillende sprekers, zowel vanuit de overheid, de KNR, Agro & Co als uit de praktijk, het belang en de aanpak van De komende tijd willen we de KNR en Agro & Co ondersteunen om samen met alle betrokkenen in beeld te brengen welke vragen bij de religieuze instituten leven. Dan kan vorm worden gegeven aan de juiste ondersteuning voor een duurzaam behoud van de Brabantse kloosters. Want zoals ik op de studiedag aangaf is het verhaal van Brabant zonder de kloosters niet compleet. Brigite van Haaften-Harkema, gedeputeerde Cultuur 04 05

4 1. 'Laat de betekenis van religieuzen voelbaar blijven' St Catharinadal, Oosterhout Rogier Moulen Janssen, Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR), dagvoorzitter Het is echt één voor twaalf, het religieus erfgoed in Nederland nadert de rand van de afgrond. Met deze noodkreet vroeg ik afgelopen zomer publiekelijk aandacht voor de situatie waarin vooral onze kloosters dreigen te belanden. Met een gemiddelde leeftijd van een kloosterling boven de Proactief handelen 80 jaar zal over twintig jaar slechts een handvol complexen Leren van elkaar en samenwerken helpen ons verder. Dus nog hun oorspronkelijk functie hebben. Wil men de trekken in Brabant provincie en religieuze instituten samen tientallen andere gebouwen voor de volgende generaties op, waarbij ze vooral kijken hoe ze met proactief handelen behouden, dan moet nu goed worden nagedacht over wat de herbestemming van kerken, kloosters en kapellen op voor bestemming men aan dit erfgoed wil geven. De transitie van kloosters is een onderwerp dat, gezien de katholieke identiteit van de provincie, ook in Noord-Brabant speelt. We leken aanvankelijk zelfs de voorloper in het proces, maar inmiddels is Limburg verder. Niet dat dat bezwaarlijk is, het betreft hier immers geen wedstrijd. De beslissingen die we de komende jaren mogelijk nemen vereisen grote zorgvuldigheid, waarbij gedeelde ervaringen onmisbaar zijn. een goede wijze kunnen sturen. Een eerste inventarisatie leverde al een goed beeld op. Op basis van bezoeken aan 21 plekken kwam naar voren dat de plannen die deze religieuze instituten momenteel maken in drie categorieën zijn op te delen: herbestemming nevenbestemming naast religieuze functie voortzetting religieuze functie met neveninkomsten. De KNR nam enkele jaren geleden het initiatief om tot een inventarisatie te komen van alle nog in bezit van religieuzen zijnde en nog door religieuzen bewoonde kloostergebouwen in Nederland. Deze opdracht werd in 2008 afgerond, met als resultaat een database waarin 170 kloosters zijn opgenomen. Van dat aantal bevindt zich er circa 70 in Noord-Brabant. De toekomst van deze kloostergebouwen staat de komende jaren centraal, want in die periode zullen tientallen kloostergebouwen van eigenaar wisselen. Goede partners, voorkom tijdsdruk In het Eindhovens Dagblad waarschuwde ik recentelijk dat ordes of congregaties zich niet in de armen moeten storten van de eerste de beste projectontwikkelaar die bij ze aanklopt. Ik wil met deze uitspraak zeker geen klopjacht op projectontwikkelaars openen. Want eerlijk is eerlijk, ze 06 07

5 hebben bij de uitvoering van ingewikkelde trajecten in het verleden ook vaak een positieve rol gespeeld. Ik hoop alleen dat de religieuzen goede sparringpartners zoeken en het heft in handen houden. maatschappelijke rol die de religieuzen gedurende een lange periode gespeeld hebben. Het zijn op hun manier herinneringen aan die periode en daarom verdienen zij het met zorg behandeld te worden. Het boekje Kloosters als religieus erfgoed. Bouwstenen voor een te voeren beleid en Herbestemming van kloosters, een korte handleiding zijn in 2008 in Maarssen gepresenteerd en liggen sindsdien op de nachtkastjes van de besturen. De centrale boodschap is: Begin tijdig met het nadenken, zodat verschillende opties de revue kunnen passeren. Onder tijdsdruk genomen besluiten zijn niet altijd de beste. Tijdens het jaar van het religieus erfgoed is in 2008 aandacht gevraagd voor de kansen en bedreigingen van onze kerken, kloosters en kapellen. Ze vormen een wezenlijk bestanddeel van onze cultuur en dienen ook voor de komende generaties in een of andere vorm bewaard te blijven. De daad bij het woord voegend, hebben we met diverse partijen gesproken en kwamen ook bij de provincie terecht. Contact met provincie en gemeenten is van groot belang. Kloosters zijn vaak grote complexen op voor gebiedsontwikkeling interessante plekken. De herbestemming van een klooster kan dan ook een extra impuls voor een dergelijke ontwikkeling betekenen. Met de provincie Limburg wisselen we ervaringen en gedachten uit hoe we op een proactieve wijze en met beperkte middelen zo goed mogelijk kerken en kloosters kunnen behouden als religieus erfgoed. Samenbrengen partijen Haalbaarheidsstudies kunnen er toe bijdragen dat verschillende mogelijkheden tegen elkaar kunnen worden afgewogen. Hopelijk kunnen bijdragen door derden om deze studies mede te financieren, religieuze instituten van dienst zijn. Rol provincies en gemeenten De provincies en gemeenten kunnen bij het veiligstellen van het religieus erfgoed een cruciale rol spelen. Monumentale kloosters zijn immers ook cultuurhistorisch van groot belang. Het zijn de uiterlijke tekenen van de kerkelijke en Ook de provincie kan, vanuit haar positie van middensbestuurslaag, een specifieke bijdrage leveren aan het proces van herbestemming. Bijvoorbeeld door het bij elkaar brengen van partijen, die onder andere ook financieel een impuls kunnen geven. Zo n bijdrage haalt 08 09

6 mogelijk ook andere partijen over constructief mee te werken aan de herbestemming van kloosters. Doelen en randvoorwaarden Een aantal kloosters zal ook in de toekomst door religieuzen bewoond blijven. Voorbeelden zijn de abdijen in Zundert, Berkel-Enschot, Heeswijk en de kloosters van de Clarissen en Franciscanen in Megen. Plekken die met behulp van financiële middelen vanuit de onderlinge solidariteit van de Nederlandse religieuzen bouwkundig klaar zijn voor de komende decennia. Ook in 2060 zullen deze spirituele tankstations velen van niet-fossiele brandstof blijven voorzien. Echter, de komende tijd zullen in Nederland tientallen kloosters van eigenaar wisselen. Bij het nadenken over het toekomstige gebruik en eventuele herbestemming is het belangrijk vooraf de nodige gegevens te verzamelen. Aan de hand daarvan kunnen doelen en randvoorwaarden worden geformuleerd en een aantal oplossingsrichtingen worden onderzocht. Uiteindelijk, als laatste stap in het proces, kunnen conclusies worden getrokken. In de traditie staan In dat afwegingsproces kunnen spanningen ontstaan tussen een maximale opbrengst en een maximale invulling van de gestelde randvoorwaarden. Juist daarom is gedegen vooronderzoek noodzakelijk en zouden de eigenaren, de besturen van religieuze instituten, de diverse bestemmingsmogelijkheden op zijn minst in kaart moeten brengen. Een resultaat kan zijn dat een kloostergebouw, ook als er geen religieuzen meer wonen, toch door de omgeving als klooster wordt gezien en ervaren. En dat niet alleen vanwege het gebouw maar ook omdat er activiteiten in plaatsvinden die in de traditie van de religieuzen staan, zoals zorg en andere activiteiten ten behoeve van mensen die door anderen niet gezien worden. Zo kan ook de grote betekenis van de religieuzen voor de samenleving zichtbaar en voelbaar blijven. Kortom laten we in een gezamenlijke krachtsinspanning voor komende generaties deze bakens, deze identiteitsdragers van Brabant zichtbaar houden. Voor velen is het nu nog te vroeg om definitieve besluiten te nemen. Maar ik hoop dat er bereidheid is om zich te oriënteren op de wijze waarop een mogelijke herbestemming kan worden gerealiseerd

7 2. 'Door bezieling krijgen kloosters nieuw leven' Brigite van Haaften Gedeputeerde Jeugd, Cultuur en Samenleving Kloosters moet je bouwen voor de eeuwigheid. Dat was de strekking van de ideeën van de Duitse politicus August Reichensperger ( ). Naast zijn politieke werkzaamheden publiceerde Reichensperger geregeld over kunst en architectuur in relatie tot het christendom. Zo ontpopte hij zich als een van de theoretische grondleggers van de neogotiek in Duitsland. De gotische bouwstijl gold voor Reichensperger als lichtend voorbeeld voor zijn eigen tijd. Afkomstig uit de middeleeuwen, toen de hele maatschappij nog doordesemd was van het katholicisme. Het is dan ook niet verwonderlijk dat gedurende zijn leven de Dom in Keulen zijn huidige uiterlijk kreeg, met die twee robuuste, hemelbestormende torens. Bakens van rotsvast geloof in woelige tijden. Reichensperger had de erfenis van de Franse Revolutie met eigen ogen aanschouwd. Door heel het land waren oude kloosters geconfisqueerd en in gebruik genomen als arsenaal, kazerne of zelfs als paardenstal. Vandaar zijn oproep aan architecten om de nieuwe kloostergebouwen van de negentiende eeuw te bouwen voor de eeuwigheid. Om ze zó te ontwerpen, dat herbestemming eigenlijk niet goed mogelijk zou zijn. Ziel uit het klooster Misschien heeft Reichensperger hiermee wel de kiem gelegd voor de problematiek waarover we het vandaag gaan hebben: de toekomst van de Brabantse kloosters die de komende jaren leeg komen te staan. Zo n zestig tot zeventig kloosters telt de provincie momenteel nog. En bijna allemaal verliezen ze de komende jaren hun functie. Ruim driekwart van alle zusters en broeders is ouder dan Sint Paulusabdij, Oosterhout 85 jaar. En hoewel we ze nog vele jaren in goede gezondheid wensen, komt er binnen niet al te lange tijd een moment waarop zij niet meer onder ons zijn. En daarmee verdwijnt langzamerhand de ziel uit het klooster. De ziel van de mensen die er hun leven lang hebben gewoond en gewerkt. Wat dreigt achter te blijven is een lege stenen huls, een gebouw zonder adem, een monument zonder mens. En dat is eeuwig zonde. Verkoop aan de hoogste bieder, leegstand en in het slechtste geval sloop is wat ons te wachten staat. En dat terwijl we kloosters zien als waardevolle en beeldbepalende complexen die van grote betekenis zijn en zijn geweest voor de regionale identiteit van Brabant. Identiteit koesteren Niet voor niets hebben vele kloosters in Brabant de officiële 12 13

8 status van monument. Het zijn dragers van onze gezamenlijke Daarom is hulp van buitenaf hard nodig. kloostercomplexen zo gunstig mogelijk te maken. In het beleid de rust en het groen van het buitengebied. En dat terwijl de geschiedenis, van Brabant als voornamelijk katholiek land. dat de provincie momenteel opstelt, is er expliciet aandacht zestig zusters die hier wonen gewoon in en uit lopen. Je kunt Zorg voor zieken en gehandicapten, welzijnswerk, goed En dat is precies de reden waarom we elkaar moeten zien te voor de kloostercomplexen. ze gewoon ontmoeten. onderwijs: het is bijna allemaal in de kloosters ontstaan. En vinden. Om gezamenlijk, dus met u als eigenaren van al die het waren de kloosters die door grootschalige ontginningen prachtige gebouwen, te zoeken naar oplossingen. Zodat we Voorop staat dat we binnen die gegeven omstandigheden zo Kijk, dat noem ik nou creatieve zinvolle herbestemming. Daar en bevordering van de landbouw een groot deel van het ook de toekomstige generaties kunnen vertellen en laten zien creatief mogelijk te werk gaan. Kijk bijvoorbeeld naar wat denken we als provincie graag over mee. Daarnaast hebben Brabantse landschap hebben vormgegeven. Het is duidelijk: hoe belangrijk de kloosters zijn geweest voor onze provincie. gebeurd is met de Brabantse Kluis in Aarle-Rixtel. In 1903 we uiteraard ook oog voor het zeg maar platte stenen-verhaal: zonder kloosters is ons verhaal van Brabant niet compleet. Provinciale rol gebouwd als klooster voor de missiezusters van het Heilig Bloed, maar sinds kort ook in gebruik als hotel-restaurant. kloostercomplexen behoren tot die monumenten waarvoor wij als provincie extra zorg hebben. En dus moeten we samen iets met al die gebouwen, omdat het onze gezamenlijke verantwoordelijkheid is Ook de provincie Noord-Brabant wil een steentje bijdragen. Wat kunnen wij doen? Door ruimtelijk beleid en het Inclusief terras met pastoraal uitzicht op de koeien en stallen van de kloosterboerderij die nog volop actief is. Bovendien ZIN onze identiteit te koesteren en te behouden. De huidige verstrekken van subsidies proberen we als provincie kunt u in de landwinkel streekproducten kopen of als bedrijf De provincie kan ook actief zijn in de ondersteuning. Een bewoners van de kloosters kunnen dat niet alleen. de voorwaarden voor herbestemming van waardevolle een van de inspirerende vergaderruimtes huren, midden in transitieproces als de herbestemming van een klooster 14 15

9 is vaak omvangrijk en ingewikkeld. Doorgaans zijn er verschillende partijen bij betrokken. Partijen die elkaar soms niet kennen en die niet op de hoogte zijn van elkaars plannen. In de samenwerking met de provincie, de KNR en Agro & Co is een idee ontstaan voor een kloostersteunpunt, dat de Brabantse kloosters kan faciliteren in hun transitie naar een nieuwe zinvolle rol in de hedendaagse maatschappij. Over zinvol gesproken: ZIN in Vught is zo n schoolvoorbeeld. Informatieloket Ten aanzien van het ontsluiten van kennis kan de provincie een rol van betekenis spelen, bijvoorbeeld door een digitaal informatieloket. Een soortgelijk initiatief met het Groenloket is uit te breiden tot kloostercomplexen en landgoederen. Op die plek zou dan alle benodigde informatie over provinciale regelingen en beleidsmogelijkheden terug te vinden kunnen zijn. initiatieven van ordes en congregaties dienen daarom altijd prioriteit te krijgen. Veel kloosters zijn vermeld op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie. Waarschijnlijk moeten we keuzes maken. Vanuit het provinciehuis zouden we kunnen helpen bij het stellen van prioriteiten. Cultuurhistorische waarde Tot slot: erfgoed is meer dan alleen het instandhouden Erfgoed van jou Ik denk dan bijvoorbeeld aan het mooi initiatief van de stichting Verhalis in Tilburg, die druk doende is in korte filmdocumentaires tientallen persoonlijke verhalen van zusters en broeders vast te leggen, op een indringende en kunstzinnige wijze. Echt pareltjes zijn die verhalen. Zo kunnen de Verhalen van Brabant meerwaarde krijgen door ze met onze eigen tijd te verbinden. De broeders - nog maar weinig in getal - hebben nieuwbouw gepleegd naast hun oude kloostergebouw: meer comfort en toch vlakbij vroeger. Het kloostergebouw zelf is gerenoveerd en biedt nu ruimte aan conferenties: zinvolle besprekingen, heidagen en brainstormsessies. De provincie kan ook een prioriterende rol spelen. Voor het slagen van een herbestemmingsproces zijn de inzet en bereidheid van de eigenaar van groot belang. Goede van monumentale gebouwen. Meer dan een verhaal van stenen alleen. In de komende tijd willen we meer balans maken tussen wat ik hier de hardware en de software van het provinciaal erfgoedbeleid noem. Dat beleid legde tot nu toe een zwaar accent op de instandhouding van Dan pas wordt erfgoed echt van jou. Belangstelling voor ons regionale erfgoed komt dan vanuit je hart, het raakt je persoonlijk, en dat is volgens mij de beste garantie voor het behoud ervan in de toekomst. Ik juich het toe als een kloostersteunpunt dit soort initiatieven zou inventariseren, zowel binnen als buiten Brabant. Aansprekende casussen kunnen vervolgens worden ingezet als inspirerende voorbeelden. Het steunpunt kan de volgende taken hebben: het ontsluiten van kennis; monumenten en andere cultuurhistorische waarden in het landschap. We willen ons echter ook nadrukkelijk bezighouden met de zachte kant van erfgoed. Want achter elk gebouw of object zit een verhaal, en al die verhalen vormen samen de Verhalen van Brabant. Zonder die verhalen zijn onze Met alleen veel geld pompen in dure restauraties redden we het op de lange termijn niet. Pas als we ook aandacht hebben voor die menselijke verhalenkant van erfgoed, kan de aldus gewekte interesse leiden tot draagvlak bij toekomstige generaties en kunnen we tot in lengte van jaren blijven genieten van de verworvenheden van onze voorouders. een betrouwbare matchmaker tussen ordes/congregaties en lekenorganisaties; het bieden van investeringsmogelijkheden. monumenten lege stoffen hulzen, zonder het verhaal van de hand van de mens in het landschap is Brabant een regio die inwisselbaar is. Geen stenen zonder stories, geen monument zonder mens, zonder verhaal geen verleden. Stenen die niet meer spreken zijn gedoemd te verdwijnen. Objecten kunnen niet zonder content en context. Zonder bezieling geen instandhouding. Door bezieling alleen kunnen al die leegstaande kloosters een nieuwe ziel, nieuw leven, een nieuwe adem krijgen. Daar ben ik heilig van overtuigd

10 3. 'Een uitdagende erfenis' Ed Smolders, directeur Ontwikkeling en Beheer Glorieuxpark De belangrijkste inbreng van de Zusters van Barmhartigheid op het nieuwe zorgpark Glorieux bestaat uit hun ziel. Moeilijk te vatten, want het gaat om gevoel, drijfveren en een diepste overtuiging. Aan Ed Smolders de taak om het wezen van de zusters de tand des tijds te laten doorstaan. In velerlei opzicht een uitdagende erfenis, schetst de directeur Ontwikkeling en Beheer van de zusters. De ontwikkeling van Glorieux tot een zorgpark vanuit een sterk sociaal-religieuze levenshouding zet van alles in gang. Al was het maar omdat datgene wat hier in Eindhoven gebeurt de belangstelling wekt van andere zusters en broeders in het land. U doelt op de komst van de broeders van Dongen? Toen duidelijk werd welke richting we hier met Glorieux uit zouden gaan, gaven de broeders al snel aan dat ze ook wel interesse hadden in een permanent verblijf op het terrein. Een hele stap, want de broeders van Onze Lieve Vrouw van Lourdes hadden de laatste honderd jaar in Dongen hun thuisbasis. Die laten ze nu achter zich. Ook voor de zusters zal het wennen zijn, want voor het eerst zullen zij met mannen samenwonen op één terrein. Moesten er voor de broeders nog speciale aanpassingen worden gedaan? We hebben een geheel nieuw gebouw, Depoorter, laten optrekken. Zestien wooneenheden, plus spreekkamers voor artsen, ruimte voor fysiotherapie en een kapsalon. Een investering voor de komende veertig jaar, want in de toekomst kunnen ook leken hun intrek nemen in Depoorter. Glorieux, Eindhoven 18 19

11 En dat sluit naadloos aan op de visie die de zusters hebben moeten ontwikkelen om Glorieux als concrete uiting van hun diepste wezen veilig te stellen. Met de instemming van het provincialaat om Glorieux tot zorgpark te ontwikkelen werd een heel proces in gang gezet. In plaats van gestaag afbouwen werd de blik weer ferm vooruit gericht. Dat betekende ook dat tal van zaken weer een nieuwe impuls moesten krijgen. We hadden duidelijke plannen wat we wilden, maar dat betekende wel dat de schop in de grond moest. Je hebt geen keuze als je van 60 naar 160 bewoners denkt te gaan. Men had ook al snel een duidelijke doelgroep voor ogen die op Glorieux terecht zou kunnen? Het zorgpark richt zich met name op psychogeriatrie, het bieden van zorg aan ouderen die hun geestelijke vermogens achteruit zien gaan. Maar er komen ook tien appartementen begeleid wonen voor licht verstandelijk gehandicapten, omdat de zusters in dat veld altijd werkzaam zijn geweest. Die gedachte was bij de uitwerking sowieso leidend. Alles wat op Glorieux wordt verwezenlijkt zijn zaken die de zusters zelf ook gedaan zouden hebben als ze daartoe nog de mogelijkheid hadden gehad. Uitbreiding betekent ook het opzetten van een professionele organisatie die de nieuwe ambities kan waarmaken. We steken dus ook veel energie in het aanpassen van de zorg aan de eisen van deze tijd, zonder dat daarbij de oorspronkelijke identiteit van de zusters verloren gaat. Dat betekent dat je zorgvuldig kijkt naar wie je aanneemt. Dus in sollicitatieprocedures goed kijken of de kandidaat aansluiting heeft met de belevingswereld van de zusters. Zo n grondhouding is essentieel; de beleving kan vervolgens in het eerste jaar van het dienstverband nog worden versterkt door het aanbieden van extra scholing en voorlichting. Laten religiositeit en zakelijkheid zich met elkaar verenigen? Dat is natuurlijk lastig. In het nieuwe Glorieux bieden we zorg aan als een product. In de huidige maatschappelijke en economische verhoudingen betekent dat daaraan een prijs moet worden verbonden. Dat is voor de zusters wel voor het eerst in 160 jaar dat ze daar een gedachte over moeten vormen. Want wat is het juiste tarief? Doe je niet al snel aan concurrentievervalsing? Het zijn allemaal zaken waar we nu middenin zitten. Het belangrijkste is echter dat we weer een helder beeld van de toekomst hebben. Dat houden we bij alles voor ogen. Van de verdere uitwerking van het geestelijke testament van de zusters tot de uitwerking van de diverse bouwplannen en de activiteiten die we verder willen ontwikkelen. 4. We wilden het bewijs leveren van ons bestaan' Wilfrida Voets, Provinciaal Overste van de Zusters van Barmhartigheid, woont in het Kloosterverzorgingshuis Glorieux, gelegen in dat mooie stuk natuur midden in Eindhoven. Begin vorige eeuw was het elf hectare grote landgoed De Burgh, inclusief het gelijknamige landhuis, eigendom van Jonkheer Smits van Ooyen. Nazaten van de textielbaron droegen het landgoed in 1936 over aan het Nederlandse provincialaat van de zusters. Huis De Burgh vormde vanaf dat moment de Nederlandse hoofdzetel van de Zusters van Barmhartigheid. In 1982 Zuster Wilfrida Voets, Provinciaal Overste van de Zusters van Barmhartigheid Naar kopers hoefden we niet te zoeken. Liefhebbers genoeg voor dit mooie stuk natuur midden in stad. Deze uitspraak van zuster Wilfrida Voets typeert enigszins het dilemma waarvoor veel kloostergemeenschappen zich geplaatst zien. De vergrijzing van de congregaties dwingt iedere groep religieuzen op enig moment na te denken over haar erfdeel. Met daarbij behorend de onherroepelijke vragen: Hoe pakken we het aan? Is elke koper wel geschikt? Op welke manier kunnen we toch ons gedachtegoed doorgeven? opende op het landgoed Kloosterzorghuis Glorieux haar deuren, dat tot op de dag van vandaag als specifiek verzorgingshuis voor religieuzen fungeert. Met de vergrijzing van de zusters zou - zonder ingrijpen Glorieux op den duur letterlijk een sterfhuis worden. Een weinig aanlokkelijk beeld dat de zusters uiteindelijk tot actie bewoog. En met succes. Aan de Geldropseweg verrijst de komende jaren een complex waarin de geest van de Zusters van Barmhartigheid aan religieuzen en niet-religieuzen toegewijde zorg wordt geboden. Het spirituele DNA van 20 21

12 de zusters blijkt ook in deze seculiere tijden nog van onschatbare waarde te zijn. Verkopen geen optie Was de overweging wat te doen met ons landgoed er één van de laatste jaren of speelde het vraagstuk al langer? Zuster Wilfrida: Toen wij als Zusters van Barmhartigheid in de jaren tachtig vanuit drie psychiatrische ziekenhuizen hier onze intrek namen, speelde het op de achtergrond. Maar toen ook het archief van de drie ziekenhuizen hier werd gecentraliseerd en werd klaargemaakt om overgedragen te worden aan Sint Agatha in Cuijk, begon het ons meer en meer bezig te houden. Dat archief bewaren we voor de toekomst, maar wat doen we met onze onroerende goederen? U had toen kunnen kiezen voor de makkelijkste weg: verkopen. Daar hebben we zeker over gedacht. Maar dan, verkoop je het in zijn geheel of in delen? Aan wie? En wat dan, wat doen we met het geld. Kopers waren er volop voor dit prachtige landgoed, maar spoedig was het voor ons duidelijk dat verkoop geen optie was. Legt u eens uit. Een bekende vatte het eens treffend samen: De congregaties zijn destijds gesponsord door gulle schenkers. Zij stelden de congregaties in de gelegenheid goede werken te verrichten voor de samenleving. Het past dan ook niet deze goederen ten eigen voordelen te verkopen. Trouwens waar moesten we heen, in Glorieux hadden we onze rust. Rijdende trein Verkopen bleek dus niet de oplossing, maar was er een alternatief voorhanden? Niet echt, maar erg actief waren we er ook niet mee bezig. Er werd gedacht en nog eens gedacht. Zo schoven we het probleem voor ons uit. Daarbij werden we overigens gesteund door onze toenmalige adviseur. Deze goede mens riep alsmaar: Niet doen, nog niets doen! Tijd genoeg om in een rijdende trein te stappen. Daar valt wat voor te zeggen. Een goed besluit kenmerkt zich vaak door een goede timing. Prediker zegt: Voor alles is een tijd. Dat is waar, maar dat geldt eveneens voor het gezegde De mens wikt, maar God beschikt. Onze adviseur stierf plotseling. Daar zaten we dan. We gingen op zoek naar mensen die ons deskundig wilden of konden helpen. We klopten aan bij de KNR en ontvingen van de Broeders van Zeven Smarten, en in het bijzonder broeder Leo, nuttige informatie. Maar ondertussen werd de roep om zorg door de sterk vergrijzende groep steeds luider. Ook de onrust nam toe

13 De zusters werden bang hun levensavond niet hier te kunnen voltooien. Doorgeven Ik heb begrepen dat er uiteindelijk een appèl is gedaan op het algemeen bestuur van de orde in België? Het provinciaal kapittel vroeg: Mogen wij alstublieft waardig sterven en behoeven wij niet met de stille trom te vertrekken. Tegelijk werd het voorstel op tafel gelegd om het landgoed te mogen ontwikkelen tot een zorgpark, waar zorg geleverd kan worden aan mensen die daaraan behoefte hebben. Aan religieuzen en niet-religieuzen. Zo wilden wij de barmhartigheid in de zorg doorgeven. Op die manier wilden wij het bewijs leveren van ons bestaan en tonen dat we niet voor niets geleefd hadden. Het algemeen bestuur ging akkoord? Dat klopt. We gingen vervolgens direct aan de slag met een groep deskundige mensen die ons verder kon helpen. Alle leden van die groep speelden een sleutelrol als vertrouwenspersoon, vooral in specialistische, financiële juridische zaken en het voeren van gevoelige onderhandelingen. Het resultaat van al dat overleg was dat ons erfgoed in Eindhoven ten dienste komt van de samenleving en de barmhartigheid in de zorg een vervolg krijgt. Goedkeuring bisdom Is dit alles ook op een of andere manier geborgd? Alles is 1 april 2009 vastgelegd bij de notariële acte Stichting Erfgoed Glorieux. De doelstelling en de statuten zijn goedgekeurd door het bisdom. Het zorgpark Glorieux zal zo een plek zijn waar zusters en broeders kunnen genieten van een verdiende verzorgde levensavond. Waar ze verpleging ontvangen die ze nodig hebben, zodat ze niet elders hoeven worden opgenomen. Waar het goed wonen en prettig leven is. Waar niemand verloren rondloopt. Waar gebeden wordt voor de noden dichtbij en veraf. Waar tijd en ruimte gemaakt wordt om met bezinning bezig te zijn. U kunt inmiddels vaststellen dat in een behoefte wordt voorzien. Tussen al het georganiseer kwamen de broeders, onze broeders, uit Dongen met de vraag of ze op ons terrein mochten komen wonen. Hun huis werd te groot en te duur. Als Zusters van Barmhartigheid en beide geïnspireerd door dezelfde stichter konden wij de broeders niet in de steek laten. We konden hiertegen geen nee zeggen. In 2004 kwam het verzoek binnen, oktober 2009 zijn ze bij ons komen wonen

14 5. Herontwikkeling Brabantse kloosters: een gezamenlijk belang' Jasper van Deurzen, Agro & Co Brabant Een van de speerpunten van Agro & Co Brabant is de ontwikkeling van het Brabantse platteland, waarbij ze zoekt naar nieuwe economische kansen voor het buitengebied. Uitgangspunt is dat initiatieven aansluiten bij hetgeen al aanwezig is, maar ook dat de originaliteit van de ideeën het bestaande zo n impuls geeft dat het weer lange tijd vooruit kan. Vanuit die gedachte onderzoekt Jasper van Deurzen namens Agro & Co eventuele nieuwe kansen voor Brabantse kloosters, waarbij als uitgangspunt dient dat de mogelijkheden aansluiten op de oorspronkelijke waarden van de kloostercomplexen. Hoewel het op een integere manier toekennen van een nieuwe functie een ingewikkeld proces is, ziet Van Deurzen voldoende perspectief. Een kloostersteunpunt waar alle partijen terecht kunnen voor informatie en gericht advies is geen overbodige luxe om mogelijke transitieprocessen te begeleiden. Voor de meeste mensen is Agro & Co een relatief onbekende partij. Kunt u wat vertellen over de achtergronden? Agro & Co is zes jaar geleden opgericht door de provincie Noord-Brabant, de ZLTO en de Brabantse Rabobanken. Wij stimuleren economische vernieuwing van de Agrofoodsector en het buitengebied van Brabant, maar dan wel op een duurzame manier. Wij werken zelf ideeën uit, maar soms komen ook ondernemers of publieke partijen langs die al enige tijd met iets rondlopen. Door onze aandeelhouders zijn Saint Louis, Oudenbosch 26 27

15 we in staat een netwerk aan te boren dat diep verankerd is uitgingen zou Brabant niet zijn geworden tot wat het nu is. kan worden afgedekt. In Biezenmortel waren we te Maar hoe mooi de ideeën ook zijn, uiteindelijk in de Brabantse samenleving. Die inbedding helpt om zaken De gebouwen, de essenties van de orden en congregaties gast bij Landpark Assisië. Hoewel de locatie nu volledig kom je altijd uit bij de vraag wie gaat dat gedaan te krijgen. zijn zo bezien unieke kwaliteiten die het waard zijn om wordt geleid door leken is het prachtig hoe zij zich in betalen?. Streekproducten en kloosters Wat heeft Agro & Co zoal bereikt? bewaard te worden en door te ontwikkelen. Rode Kruis hun zorgwerk weer hernieuwd laten inspireren door de oorspronkelijke bewoners, de Broeders Penintenten. Inmiddels hebben wij contact met meer dan honderd Als we met z n allen vaststellen dat de kloosters een belangrijke maatschappelijke waarde vertegenwoordigen, dan is het gerechtvaardigd breed te kijken naar waar we We zijn wel trots op wat we voor de Brabantse Om niet over een nacht ijs te gaan zochten jullie geïnteresseerde personen en organisaties en nog wekelijks de middelen vandaan halen om ze te bewaren. Vergelijk streekproducten hebben kunnen betekenen. Herhaaldelijk de samenwerking met Telos, het kenniscentrum melden zich nieuwe belangstellenden bij Agro & Co. het met natuur- of monumentenbeheer. Daarvoor stellen hoorden we dat het zonde was dat er niet meer met die Brabantse specialiteiten gedaan werd. Zouden er niet veel voor duurzaamheid van de Universiteit van Tilburg. Geestelijke verrijking rijk, provincies en gemeenten geld beschikbaar, maar er zijn ook private organisaties die tot doel hebben natuur, meer mensen van mogen genieten, werd er gezegd. We Telos bevestigde ons dat de kloosters ook voor De conclusie is dus dat er volop kansen zijn landschap en bijzondere gebouwen in stand te houden. hebben dat opgepikt, de mogelijkheden onderzocht en de toekomst een grote maatschappelijke waarde om kloosters een nieuwe functie te geven die Zoals Natuurmonumenten, Brabants Landschap en het idee tot een bruikbaar concept uitgewerkt. Wanneer vertegenwoordigen. Het zag mogelijkheden kloosters te aansluit op de oorspronkelijke identiteit. Monumentenfonds Brabant. In dat kader is het wellicht niet u nu een PLUS-supermarkt binnenloopt, dan ziet u daar verbinden aan ontwikkelingen in zorg, onderwijs, landbouw Die mogelijkheden bestrijken bovendien een breed eens zo n slecht idee een faciliteit in het leven te roepen die streekproducten onder de naam GIJS liggen. Het is zelfs en vormen van bezinning. Een en ander is vastgelegd in spectrum, net zoals het genoom van onze Brabantse zich specifiek op kloosters richt. zo n succes dat het assortiment inmiddels streekproducten uit heel Nederland omvat. Streekproducten zijn wel heel anders dan kloosters. De overeenkomsten zijn groter dan je denkt. Beide hebben een cultuur-historische waarde die we dreigen te onderschatten. Zoals een Kempische ham bijdraagt aan het specifieke DNA-profiel van die streek, zijn de kloosters heel bepalend voor de huidige identiteit van Brabant. Zonder alle goede werken die van al die kloostergemeenschappen het rapport Nieuwe Markten Brabants Land, waarmee wij vervolgens verder aan de slag zijn gegaan. Zo nodigden wij ondernemers, waarvan wij vermoedden dat zij onze intenties deelden, uit ideeën meer handen en voeten te geven. Leverde dat wat op? Jazeker en het waren niet de minste partijen die een bijdrage leverden. Het Rode Kruis ziet kansen om kloosters te benutten voor overbruggingszorg, waarmee de periode tot het begin van de formeel vastgestelde zorgperiode kloosters ook heel gevarieerd is. Een absolute meerwaarde vormt natuurlijk het religieuze en historische karakter van de kloosters, de soberheid en authenticiteit, en de rust en stilte die ze uitstralen. Juist die oorspronkelijkheid spreekt veel mensen aan; die willen dat zelf ook beleven. Niet zozeer vanuit amusement, maar ter geestelijke verrijking. Noem het verdieping, bezinning. Besef daarbij dat uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat ondanks de secularisatie meer dan de helft van de Nederlandse bevolking zichzelf als gelovig typeert. Kloostersteunpunt U oppert dat nu haast terloops, maar ik neem aan dat daar al verder over is nagedacht? In onze contacten met de heer Moulen Janssen van de KNR stelden we vast dat in een eventueel transitieproces de belangen erg groot zijn. Daarnaast spelen er tal van gecompliceerde organisatorische en financiële zaken, waarbij de vraag rijst of dat de spankracht van de meeste religieuzen het overgrote deel heeft per slot van rekening een zeer respectabele leeftijd niet overstijgt. Agro & Co en de KNR vinden om die reden dat de provincie 28 29

16 in dit proces betrokken moet zijn. Inmiddels zijn er ook al gesprekken gevoerd en daarin is de suggestie van een kloostersteunpunt naar voren gebracht, als plek waarop kennis en contacten samenkomen. Zoals eerder gezegd, een kloostersteunpunt als vraagbaak en adviseur. Elke herontwikkeling van een klooster is een unieke opgave. Het is een complex proces met vele actoren en kennisdomeinen. Geen enkele partij heeft al deze kennis in huis, dus moet er wel worden samengewerkt. Zeker als het gaat om de constellatie van meerdere kloosters. Wat kan het kloostersteunpunt specifiek bieden? Religieuzen kunnen fasegewijs in het proces worden meegenomen. Zoiets kan beginnen met een oriëntatie op de mogelijkheden en uitmonden in het concreet adviseren en begeleiden in het traject van vervreemding. Je zou daarbij eventueel kunnen denken aan de toegang tot financiering. Maar je kunt je ook voorstellen dat het steunpunt lekenorganisaties adviseert die met onze gezamenlijke doelstellingen aan de slag willen. Het steunpunt hoeft zich overigens niet te beperken tot Brabant, ook elders in het land zien kloosters zich voor dezelfde problemen geplaatst. Als je met de diverse actoren spreekt, dan benadrukt eenieder het belang van samenwerking. Kunt u uitleggen waarom? In de eerste plaats gaat het om het besef van de waarde die religieuzen zelf aan de complexen toekennen. Het is hun thuis en eigendom. Maar er zijn daarnaast nog tal van partijen die sterke waardegevoelens krijgen bij kloosters. Alleen al het aankaarten van een mogelijke functieverandering roept soms al sterke emoties op. Bovendien lijkt het proces bij de religieuzen zich in een relatieve stilte af te spelen, wat op zich begrijpelijk is. Door dit alles kunnen echter sterk gescheiden werelden ontstaan religieus en maatschappelijk die wij via een onafhankelijk steunpunt juist zo graag met elkaar verbonden zouden zien. En de wensen van de religieuzen staan in dit alles centraal. We zijn het aan hen verplicht, en ook aan de samenleving, om te zorgen dat dit proces met de grootste zorgvuldigheid verloopt. Dat gewaarborgd wordt dat het gemeenschappelijk cultureel erfgoed duurzaam beschikbaar blijft

17 6. 'Met je hele Ziel & Zakelijkheid' ZIN, Vught Wim Verschuren, voormalig hoofd van de Fraters van Tilburg De ontvangstkamer in het fraterhuis biedt een prachtig uitzicht over wat lang het verzorgingshuis was van de Fraters van Tilburg, in de 19e eeuw opgericht door de toenmalige Tilburgse pastoor en latere bisschop Johannes Zwijsen. Het alom bekende ZIN in Vught dient als schoolvoorbeeld van een kloostercomplex dat een succesvolle transitie heeft doorgemaakt. De fraters deden een stap terug, maar wisten zoveel van hun ziel over te dragen over dat ZIN zich nog steeds afficheert als klooster, als een plaats waar mensen zich kunnen verdiepen in zingeving en werk. Trots kijkt Wim Verschuren terug op het overgangsproces, waaraan hijzelf leiding mocht geven. Tegelijkertijd is hij bezorgd over de staat waarin veel andere congregaties verkeren en de beperkte mogelijkheden die ze nog hebben om vanuit bezieling hun geestelijk en materieel erfgoed door te geven. De essentie is zelf een visie te ontwikkelen waar je heen wilt en het vermogen om zelf regie te voeren, benadrukt Verschuren. En dan komt dit boekje haast te laat. Er zijn al zo veel kloosters verkocht of zelfs afgebroken. Vaak is gewoon gekozen voor de makkelijkste weg: verkopen. Te weinig is er de afgelopen decennia nagedacht over de vraag wat je met de gebouwen kunt doen, op een manier die aansluit op de geest en de intenties van de gemeenschap. Het voormalige hoofd van de fraters verduidelijkt dat hij niet in termen van verwijt wil spreken. Soms was er gewoonweg geld nodig of ontbrak de mentale spankracht om over zoiets ingrijpends na te denken. Maar toch: was er twintig jaar geleden mee begonnen

18 Blik naar voren Voor Verschuren zijn de jaren negentig bepalend geweest voor de totstandkoming van ZIN. Destijds hadden de meeste congregaties en orden al besloten: Wij houden op in Nederland, wij zijn de laatsten. Als je in dat denkkader zit, doe je feitelijk niets meer. Je wacht af. Een kleinere groep zat er heel anders in. Zij stelden: Ja, we zijn oud en we zijn bereid te sterven. Maar ons product, om het zo maar te noemen, is nog goed. Vanuit die overtuiging hebben ze hun blik naar voren gericht en zijn ze gaan nadenken over nieuwe vormen van gemeenschap. Ze hielden de deur open voor nieuwe toetreders en straalden uit dat ze hun erfgoed wilden doorgeven. Als algemeen overste stak Verschuren veel energie in de herijking van de identiteit van de fraters. Het was een hernieuwde zoektocht naar onze bron, zijnde compassie en barmhartigheid. Van daaruit keken de broeders hoe ze in Nederland hun zending gestalte konden geven. Dat bracht ons ook tot het inzicht dat je het proces voor een groot deel uit handen geeft aan niet-fraters, eenvoudigweg omdat je oud bent. Deze acceptatie maakte niet moedeloos, maar gaf juist veel energie. Bezinning en werk Ondertussen begon het complex in Vught de congregatie een blok aan het been te worden. De fraters in het verzorgingshuis hadden steeds meer verzorging nodig, wat te kostbaar werd. Ze verhuisden op een gegeven moment naar een nieuwe locatie in Tilburg. Vught kwam in de eerste helft van de jaren negentig leeg te staan, het besluit tot verkoop was genomen en de sloopvergunning al aangevraagd. Juist op dat moment drong het kapittel aan op een speerpuntproject in Nederland. Verschuren werd benaderd om na te denken over het vraagstuk spiritualiteit en werk. Zo kwam Vught weer in beeld. Ik zette het bestuur zelfs voor het blok. Als jullie het slopen stop ik er mee, zei ik. Nieuwbouw zou nooit dezelfde sfeer en dat eigene opleveren wat het oude complex wel bracht. Wat volgde was een zoektocht naar betrouwbare partijen die konden helpen de plannen te realiseren. Vijf jaar werkten we aan een business plan. Veel steun hebben we daarbij gehad van communicatie-adviseur en ondernemer Leendert Bikker. Een eerste punt was het bepalen van de onderscheidende waarde die Vught-in-nieuwevorm meegegeven moest worden. Als je geen abdij, 34 35

19 conferentieoord of trainingscentrum wilt zijn, wat wil je dan wel zijn? Uiteindelijk kwamen we uit op de combinatie bezinning en werk. In drie woorden samengevat: Ziel en Zakelijkheid. Nieuwe leefvormen Inmiddels exploiteert de Stichting Zin in Werk het Vughtse complex. De stichting, met twee fraters in het vijfkoppige bestuur, huurt de gebouwen. Ze kreeg aan het begin een uitzet mee, maar ook de duidelijke boodschap dat ze vanaf dat moment zelf de broek moest ophouden. De congregatie neemt het groot onderhoud voor haar rekening. Op die manier behouden we ook een troefkaart, mocht de situatie daar onverhoopt om vragen. Op het Vughtse terrein werd ook ruimte vrijgehouden voor een nieuw fraterhuis, waar momenteel vijf mannen en twee vrouwen wonen. Maar ook daar staat het denken niet stil. Wij kijken of er ruimte is voor andere mannen en vrouwen, onder de voorwaarde natuurlijk dat ze zich aan de uitgangspunten van onze gemeenschap verbinden. Bij het inpassen van zulke nieuwe leefvormen moet je ook accepteren dat het niet slaagt. Dan houdt het gewoon op. Ik zie dat overigens ook als een vorm van onthechting. het fraterhuis tegen een acceptabele huur ter beschikking gesteld aan een groep jonge mensen die op basis van de spiritualiteit van Taizé een gemeenschap willen vormen. En het fraterhuis in Den Bosch biedt op dezelfde basis huisvesting aan een Exodushuis. Afsluitend doet Verschuren een beroep op de overheid, in het bijzonder de provincie. Zoals al eerder gezegd zijn veel religieuzen inmiddels zo oud dat het ze moeite kost hun heilig vuur door te geven. Je bent dan al snel afhankelijk van particulier initiatief, idealisten die het liefst ook nog enig kapitaal inbrengen. Dat is een nuttige maar tegelijk smalle basis. Ik zou wensen dat de provincie op één of andere manier een actievere rol zou spelen. Als ze het behoud van het religieuze erfgoed, spiritueel en materieel, belangrijk vindt, dan moet de provincie daar ook een duidelijke visie op formuleren, beleid ontwikkelen en budget vrijmaken. Dat zou werkelijk uitkomst bieden. Ook elders proberen we op nieuwe manieren gestalte te geven aan onze uitgangspunten. In Utrecht hebben we 36 37

20 7. 'De Kruisheren bouwen niet af, ze geven door' Kruisheren, Uden Rein Vaanhold, rector van de Udense Kruisheren De Kruisheren en Uden zijn al ruim 370 jaar met elkaar verbonden. Na de inname, in de Tachtigjarige Oorlog, van Den Bosch door stedendwinger Frederik Hendrik weken de paters uit naar deze heerlijkheid. In de eeuwen daarna ontwikkelde zich een nauwe lotsverbondenheid. Kruisheren en inwoners bepaalden samen het DNA van het huidige Uden. Gastvrij, betrokken en ondernemend. Sinds 1905 verrichten de Kruisheren hun werken vanuit het Vaanhold, rector van de Udense Kruisheren. Vanuit hier klooster aan het Lieve Vrouwenplein. Het complex is begin dit gaven de paters onderwijs en ondersteunden ze de mensen jaar overgedragen aan BrabantZorg. De instelling verbouwt wanneer dat nodig was. We maakten echt deel uit van de het kloostergebouw tot achttien zorgappartementen, waar Udense samenleving. de paters, maar ook anderen zich verzekerd weten van een veilige oude dag. De plek is belangrijk Uden steeds verder inkrimpen, willen we ons gedachtegoed toch voortzetten. Alles wat we zijn en wat we hebben rond het midden van de vorige eeuw trad de periode van gestage neergang in. Ontzuiling en ontkerkelijking Vaanhold benadrukt het enorme belang dat de Kruisheren betekend zit op enige manier in deze stenen opgeslagen. verbraken de vanzelfsprekende arrangementen tussen De bekende kapel blijft bestaan een eis van de Kruisheren in de hele overdracht aan BrabantZorg hechten aan het Daarom is deze plek zo belangrijk. burgergemeenschap en religieuzen. bij de overdracht van de gebouwen aan BrabantZorg als waarborgen van het complex, in het bijzonder van de kapel. spiritueel en cultureel centrum, een functie die de komende Wij zijn als orde altijd erg naar buiten gericht, zoeken De gang die de Kruisheren door de recente geschiedenis Ook de aanwas van nieuwe leden stagneerde. Het aantal jaren wordt uitgebouwd. Klooster en kapel zijn in velerlei het contact met de samenleving en kijken wat we kunnen hebben moeten maken laat zich vergelijken met andere ordes van dertig tot veertig paters in de jaren zestig nam in de loop opzicht een ijkpunt voor veel Udenaren, vertelt Rein bijdragen. Hoewel we als Kruisheren-gemeenschap in en congregaties in ons land. Na een bloei en hoogtepunt der jaren onomkeerbaar af. De Kruisheren vergrijsden; de 38 39

21 gemiddelde leeftijd in Uden ligt rond de tachtig. En naarmate je ouder wordt, heb je meer zorg nodig, verduidelijkt Vaanhold. Dat is kostbaar. Op een gegeven moment hadden we 25 verzorgers op veertien bewoners. Dat was gewoonweg te duur en ging zelfs ten koste van de andere kloosters. Besluit tot verkoop Een kleine drie jaar geleden beseften de Kruisheren dat het anders moest. We werden daarin ook wel aangespoord door een uitspraak van ons provinciaal kapittel (de provincie omvat de congregaties in Nederland, België en Duitsland red.) dat het bestuur de opdracht had gegeven de kosten van Uden te temmen. Het probleem was echter dat kostenreductie ten koste zou gaan van de zorg aan de paters in Uden. van 45 tot 70 m 2 die bewust eenvoud uitstralen. De belangrijkste eis van de paters was dat ze in de nabijheid van de kapel konden blijven. Daarin werden we gesteund door de Kruisheren-provincie. Er is vervolgens een aparte Stichting Kruisherenkapel opgericht, waarin BrabantZorg en de Kruisheren elk een vijftig procents belang hebben. De intentie is om de kapel als Plek van Ontmoeting te handhaven. Behalve voor de liturgie kunnen bezoekers er terecht voor bezinning. Maar er zullen ook concerten en lezingen worden georganiseerd. Vaanhold vindt die culturele component belangrijk. Muziek is prachtig. Voor mij is genieten ook een manier om dichter bij het geheim van het leven te komen. al verzoeken binnen van mensen die bewust hier willen wonen. Mensen die hun religieuze overtuiging geen kerkelijke invulling meer geven vinden hier alsnog hun plek. De grootste zorg is hoe het verder zal gaan wanneer de Kruisheren er niet meer zijn. Wij kijken nu al actief rond wie het spirituele stokje over kan nemen. Dat hoeft niet per se een Kruisheer te zijn, ook een leek zou het kunnen. Vaanhold stelt wel dat juist de kapel in zijn nieuwe vorm een ideale plek voor jonge priesters zou kunnen zijn. Het bisdom mag daar best wat meer oog voor hebben. Deze impasse overtuigde de Udense Kruisheren het klooster en de kapel te verkopen, onder de voorwaarde dat de leden goede huisvesting kregen toegewezen. Vaanhold: Ons geluk was dat we BrabantZorg als buren hadden, in de vorm van verzorgingstehuis St. Jan en de bijbehorende aanleunwoningen. BrabantZorg had wel interesse. Ze was op zoek naar meer ruimte om aan de groeiende vraag naar zorg uit de Udense gemeenschap te kunnen voldoen. Kruisheren en BrabantZorg zijn in het hele transitieproces zorgvuldig met elkaars belangen omgegaan. Het complex zou worden omgebouwd tot appartementen voor 55-plussers, maar wel met de garantie dat de paters er mochten blijven wonen en 24 uur per dag konden rekenen op beschikbare zorg. Kapel als Plek van Ontmoeting Het mooie is dat BrabantZorg gaandeweg steeds meer gevoel krijgt bij datgene wat de Kruisheren zijn en nog kunnen betekenen. Zo willen ook zij nu dat met de verbouwing het karakter van het gebouw zoveel mogelijk bewaard blijft. Er komen dus achttien appartementen Juridische verankering De nieuwe stichting zorgt voor de exploitatie van de kapel. Alles is notarieel vastgelegd en voor onbepaalde tijd juridisch verankerd. Het is een burgerlijke stichting maar heeft ook de schriftelijke goedkeuring van de bisschop. Voor Vaanhold is de hele verkoop op zich een bron van inspiratie geworden. Ik heb helemaal niet het gevoel dat ik aan het afsluiten ben. Ik ben juist aan het doorgeven. Wij merken dat door nieuwe ontwikkelingen de kloosterbeleving weer een impuls krijgt. Er komen 40 41