Adviesrapport. Energiebesparingsmogelijkheden wijk Rozendaal Leusden. Versie en status V1.0 Datum 23 november 2008

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Adviesrapport. Energiebesparingsmogelijkheden wijk Rozendaal Leusden. Versie en status V1.0 Datum 23 november 2008"

Transcriptie

1 Adviesrapport wijk Rozendaal Leusden Versie en status V1.0 Datum 23 november 2008 Contactpersoon E.J. Tuininga Adres Essex 15 Postcode, plaats 3831 EL Leusden Telefoon

2 Inhoud Samenvatting 3 1. Inleiding Aanleiding Opzet Verantwoording 5 2. Het Energie Prestatie Advies 6 3. Huidige situatie Algemeen energieverbruik Nederlandse huishoudens Klimaatbelasting Energievragenlijst Gasverbruik van 29 Eurowoningen Elektraverbruik van 29 Eurowoningen Oorspronkelijke ventilatievoorzieningen Oorspronkelijke toegepaste constructies Energetisch gebruik van de woningen Technische mogelijkheden en beperkingen Isolatiemaatregelen Ventilatiemaatregelen Energievoorziening Mogelijkheden tot duurzame energie voorziening Overige, kleine maatregelen Technische beperkingen Energiebesparing en gedrag Beïnvloeding gasverbruik door gedrag Beïnvloeding elektraverbruik door gedrag Resultaten uit de DHV rapportage Investeringskosten Verlaging van de Energie index Bepaling vermindering gasverbruik Terugverdientijden Conclusie 30 Bijlagen 31 Bijlage 1 Samenstelling van het E-team 31 Bijlage 2 Gebruikte informatie en relevante websites 32 Bijlage 3 Energievragenlijst bewoners Park Rozendaal 33 Bijlage 4 Gas- en elektaverbruik bewoners respondenten energievragenlijst 36 Bijlage 5.1 Maatregelentabel en toelichting 38 Bijlage 5.2 Omschrijving werkzaamheden 42 Bijlage 6 Controverses en fabels rondom energiebesparing 43 Bijlage 7 Informatie over financieringsopties 45 Bijlage 8 Implementatiefase (vanaf 1 december 2008) 46 E-team Pagina 2 uit 47 C:\Documents and Settings\Souve001.WUR\Desktop\Adviesrapport versie 1.0 definitief.doc

3 Samenvatting Dit rapport is het resultaat van een zoektocht naar optimale energiebesparing voor de drive-in woningen in de wijk Rozendaal in Leusden. De 476 Eurowoningen zijn gebouwd vóór de energiecrisis van de jaren 70. De bouwvoorschriften in die tijd stelden nog nauwelijks eisen aan energieverbruik, waardoor de constructie maar beperkte mogelijkheden biedt om het energieverbruik te verlagen. Aanpak Een commissie van bewoners (E-team) uit deze wijk heeft een studie gedaan naar de verbetermogelijkheden. Gesteund door een subsidie van de provincie Utrecht is samengewerkt met het adviesbureau DHV 1 en de gemeente Leusden. Na een voorlichtingavond voor bewoners is allereerst een inventarisatie gemaakt van de huidige stand van zaken. Deze inventarisatie is deels gebaseerd op een enquête en deels op basis van onderzoek naar de bouwfysische mogelijkheden van de woningen zelf. Uit de bewonersenquête blijkt dat diverse bewoners in staat zijn de huizen zeer energiezuinig te bewonen. Vervolgens zijn voor een standaard tussenwoning en een standaard hoekwoning zeer gedetailleerde energie analyses gemaakt (sterk verbeterde energieprestatieadviezen (EPA)) van waaruit naar verbeteringen is gezocht. Op basis van de bouwfysische potenties blijken er vele verbetermaatregelen mogelijk. Daarvan geeft het rapport een kritisch overzicht. De maatregelen liggen op het gebied van isolatie van dak, vloer, borstwering, ramen en gevels, ventilatie en installaties die kunnen leiden tot minder energieverbruik (zoals ketels, zonneboilers en -cellen). Al deze maatregelen zijn op een rij gezet en in een matrix geordend naar investeringskosten, terugverdientijden, energie-efficiëntie en verlaging van de Energie index (EI) en daarbij de verbetering van het Energielabel. Het gaat hierbij primair om gasverbruik, elektra is vooral afhankelijk van gedrag. Conclusies Er zijn vele verbeteropties voor onze woningen. Dit komt mede doordat de eurowoningen stammen uit een periode waarin energiekosten geen enkele rol speelden bij de bouw. Winstgevende mogelijkheden zijn: bewonersgedrag beïnvloeden; er zijn grote verschillen in energieverbruik, die waarschijnlijk samenhangen met het bewonersgedrag ten aanzien van het al dan niet verwarmen van de garage, tuinkamer en kamers op de tweede verdieping; beter beheersbaar maken van de natuurlijke ventilatie, door bijvoorbeeld het vervangen van de huidige roosters door zelf regulerende roosters boven het dubbel glas in de ramen en deuren; isoleren van de onverwarmde garage ten opzichte van de rest van de woning (wanden en plafond); isoleren van de begane grondvloer; enkel glas vervangen op de begane grond en tweede verdieping (dit is alleen zinvol als de ruimten worden verwarmd); de regeling van het cv-systeem optimaliseren door thermostaatkranen en meer ruimtegerichte verwarming; op termijn de VR ketels vervangen door HR107 of HRe ketels (aanpassing van de rookgasafvoer heeft dit tot nu toe beperkt); 1 De door DHV gemaakte rapportage, Energiebesparing Park Rozendaal Leusden november 2008, is te downloaden vanaf de website van de Groenstichting. E-team Pagina 3 uit 47

4 wanneer de dakbedekking aan vervanging toe is, de daaronder gelegen isolatie vervangen; toepassen van zonneboilers. Erkend moet worden dat het bij energiebesparing gaat om meer dan alleen investeren in concrete veranderingen aan het huis zelf. Ook het bewonersgedrag speelt een grote rol, zowel bij elektriciteitsverbruik (aankoop van apparatuur), als ook bij het gebruik van gas, waar de meeste van dit in dit rapport genoemde maatregelen over gaan. Uit de vragenlijst die onder bewoners is verspreid, blijkt dat er al het nodige door de huidige bewoners is gedaan. Bij ca. 90% van de respondenten is op de woonverdieping al isolatieglas toegepast. E-team Pagina 4 uit 47

5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De wijk Park Rozendaal in de gemeente Leusden is gebouwd tussen 1970 en De 476 woningen in onze wijk staan bekend als de Eurowoningen. De opzet van het plan en de huizen bevallen in bijna alle opzichten prima. Echter, één van de weinige zwakke punten blijkt het energieverbruik. In de tijd dat deze huizen gebouwd werden, was er weinig aandacht voor isolatie en energiebesparing in Nederland. De oliecrisis die kort na de bouw van woningen plaatsvond, heeft daar ingrijpend verandering in gebracht. Inmiddels wordt energie steeds duurder (ruim 8% dit jaar, bron: CBS, ), we maken ons zorgen over het klimaat (het Al Gore -effect) en het comfort van onze huizen kan duidelijk beter (vooral de relatie tussen kierdichting en ventilatie). Deze redenen waren aanleiding voor een groep bewoners van de Eurowoningen om zich te verdiepen in de mogelijkheden van energiebesparing en het opwekken van duurzame energie. Dit adviesrapport dient als informatiebron over deze onderwerpen voor bewoners van onze wijk. 1.2 Opzet Dit rapport is geheel toegesneden op besparingsmogelijkheden die voor de Eurowoningen relevant zijn. De besparingensmogelijkheden zijn voornamelijk gericht op besparing van gasgebruik. Op basis van de afmetingen en de constructie van de woningen zijn diverse berekeningen gemaakt. In hoofdstuk 2 van dit adviesrapport wordt ingegaan op het Energie Prestatie Advies (EPA) en het Energielabel dat ten grondslag ligt aan de resultaten van dit rapport. In hoofdstuk 3 worden de toegepaste constructies en ventilatievoorzieningen beschreven en wordt ingegaan op de resultaten van de vragenlijst die onder bewoners is verspreid. Vervolgens worden in hoofdstuk 4 de mogelijkheden op het gebied van ventilatie, technische beperkingen, isolatie, opwekking/ transport en opwekken van duurzame energie beschreven. Hoofdstuk 5 geeft informatie over de invloed van gedragsverandering op mogelijke energiebesparing. In hoofdstuk 6 worden de resultaten gepresenteerd en is een indicatie opgenomen van de mogelijke energiebesparing, de investeringskosten, de terugverdientijd en de invloed op het Energielabel, die met voorgestelde maatregelen behaald kunnen worden. Het rapport wordt in hoofdstuk 7 afgesloten met een conclusie. 1.3 Verantwoording Het project is mede tot stand gekomen met hulp van de Gemeente Leusden en de Provincie Utrecht. In het kader van de actie Utrecht warmt zich op heeft de Provincie een subsidie ter beschikking gesteld. Hiermee is de hulp aangetrokken van adviesbureau DHV, voor het maken van een eigen equivalent van de Energie Prestatie Adviezen (EPA s) voor onze woningen en het ondersteunen van het energieteam in onze wijk. Dit project is geaccepteerd als pilot in het nationale programma Meer met Minder dat energiebesparing in bestaande wijken /gebouwen propageert. E-team Pagina 5 uit 47

6 2. Het Energie Prestatie Advies Vanaf 1 januari 2008 is het verplicht bij bouw, verkoop of verhuur van woningen en utiliteitsgebouwen een Energie Prestatie Certificaat (EPC) te overleggen (ook wel genoemd een Energielabel). Met het Energielabel krijgt de nieuwe gebruiker van een gebouw vooraf inzicht in het energieverbruik. Deze verplichting vloeit voort uit de Europese Richtlijn Energy Performance of Building Directive (EPBD), die moet leiden tot verbetering van de energieprestaties van de gebouwen in de Europese Unie. Bij het Energielabel wordt een zeer algemeen standaard bespaaradvies gegeven. Een Energie Prestatie Advies (EPA, ook wel genoemd maatwerkadvies) geeft meer zicht op de feitelijke besparingsmogelijkheden van het huis. Het Energielabel en het EPA hebben beiden tot doel om consumenten te stimuleren bestaande huizen energiezuiniger te maken en zo het milieu te sparen. De rekenmethodiek voor het opstellen van een Energielabel en een EPA is afgeleid van de rekenmethoden die al langer gelden voor nieuwbouw. De methodiek is echter sterk vereenvoudigd en gestandaardiseerd, om de kosten zo laag mogelijk te houden en het onderzoek met weinig specifieke vakkennis te kunnen uitvoeren. De Energie index (EI) die uit de berekening voor het Energielabel volgt, is uitdrukkelijk niet bedoeld om het werkelijke energieverbruik van een individuele woning nauwkeurig te voorspellen. Het daadwerkelijk energieverbruik hangt namelijk sterk af van aspecten als bewonersgedrag en de weercondities. Het is niet de bedoeling dat de EI ineens anders uitvalt bij verandering van het aantal bewoners, bewonersgedrag of een strenge of zachte winter. Voor het bepalen van de EI wordt uitgegaan van een gemiddeld bewonersgedrag, een gemiddelde etmaal temperatuur van 18 o C en een gemiddeld klimaatjaar ( ). Om te voorkomen dat voor iedere Energielabel en EPA berekening voor elk detail uitvoerige berekeningen moeten worden gemaakt, wordt vaak gebruik gemaakt van zogenaamde forfaitaire waarden. Dit zijn conservatieve schattingen, die gebruikt kunnen worden als veilige waarden. Hierdoor laat de berekeningsmethodiek slechts beperkt gedetailleerde berekeningen toe, waarmee het effect van besparingopties verzilverd kan worden. Een EPA wordt opgesteld voor de bewoner, die een zo nauwkeurig mogelijk advies wenst om daar zijn plannen op te baseren. Hieraan is echter wel onlosmakelijk een Energielabel verbonden, dat de overheid, een simpel getal (de EI) geeft voor haar rapportages in EU verband. Deze verschillende belangen botsen nogal eens, zoals ook het energieteam de afgelopen periode heeft ervaren. Enkele voorbeelden waaruit dit blijkt: Eurowoningen hebben grote glasvlakken met zeer slanke ongeïsoleerde aluminiumprofielen. In de berekening van het Energielabel wordt van een vaste verhouding uitgegaan van 75% glas en 25% kozijn/raam/deur oppervlak. Bij onze woningen is die verhouding ca. 88% - 12 %, wat aanzienlijk gunstiger is, maar niet in de berekening voor het Energielabel kan worden verwerkt. de garage kan op twee manieren in de berekening betrokken worden: 1. als nagenoeg onverwarmde ruimte, waarbij dus de binnenwanden van de garage de warmtescheiding vormen tussen de verwarmde en onverwarmde ruimte; 2. als inpandige berging (verwarmd) waarbij de garagedeur de thermische scheiding vormt met buiten. Figuur 2.1 Het Energielabel E-team Pagina 6 uit 47

7 Oplossingen voor beide manieren, het isoleren van de binnenwanden (1) of het aanbrengen van een nieuwe garagedeur, geven nagenoeg dezelfde energiewinst. Het isoleren van de binnenwanden is echter aanzienlijk goedkoper dan het aanbrengen van een nieuwe deur. De berekeningsmethode, waaraan het Energielabel is gekoppeld, laat oplossing 1 niet toe. Het EPA wordt uitgevoerd door diverse adviseurs, maar is de laatste maanden omstreden geraakt door ondermeer de kritiek van de Vereniging Eigen Huis. Voor dit rapport zijn EPA s opgesteld voor zowel een standaard tussenwoning als een standaard hoekwoning. Daarbij is volop gebruik gemaakt van onze eigen ervaring met de Eurowoningen, zodat wij een Energie Besparings Advies (EBA, een soort EPA advies maar dan expliciet toegesneden op de Eurowoningen) hopen te kunnen uitbrengen. E-team Pagina 7 uit 47

8 3. Huidige situatie 3.1 Algemeen energieverbruik Nederlandse huishoudens Een gemiddeld huishouden in Nederland verbruikte volgens het CBS in m 3 gas en 3402 kwh elektriciteit. Het grootste gedeelte van het gasverbruik gaat op aan verwarmen van de woning, terwijl wassen en drogen verantwoordelijk zijn voor een groot gedeelte van het elektriciteitsverbruik. Uit de tabellen 3.1 en 3.2 blijkt dat het verbruik in onze wijk redelijk op het landelijk gemiddelde ligt (bron: CBS 2006, energievragenlijst bewoners Park Rozendaal, paragraaf 3.3). Tabel 3.1 Gasverbruik gemiddeld huishouden (2,3 personen) in 2006 Activiteit Gemiddeld verbruik in (m3) Nederland Eurowoningen Verwarmen 1204 Warm water 385 Koken 63 Totaal Tabel 3.2 Elektriciteitverbruik gemiddeld huishouden (2,3 personen) in 2006 Activiteit Gemiddeld verbruik in (kwh) Nederland Eurowoningen Wassen en drogen 708 Koelen 590 Verlichten 543 Verwarmen en warm water 500 Diverse elektrische apparaten 1061 Totaal Mijn eerste idee Ik had al heel lang, sinds de discussies van de Club van Rome in de zeventiger jaren, een vaag gevoel dat de enorme toename van energieverbruik vast ergens niet goed zou gaan. Geleidelijk kreeg dat gevoel een duidelijker vorm, naarmate er meer bekend werd over gevolgen voor het klimaat. Toch is bij mij voorop blijven staan dat vermindering van het energieverbruik zelf nodig is, los van de invloed op het klimaat, omdat zo verspillend omgaan met eindige grondstoffen nooit duurzaam kan zijn. Het heeft echter, ook al omdat ik vaak in Afrika gewoond heb, lang geduurd voordat ik ook eens kritisch naar mijn eigen huis, dat ik al sinds 1973 bezit, ben gaan kijken. Als je dat dan eindelijk eens gaat doen, dan schrik je wel van alle vermijdbare verspilling. Een hoofdzaak blijft voor mij de spanning tussen aan de ene kant de noodzaak voor groei zoals door vele vooraanstaande economen en politici wenselijk wordt geacht en de gelijktijdige onmogelijkheid daarvan voor de continuïteit van de aarde, zoals de milieubeweging aangeeft. Wie gaat er eindelijk een brug slaan tussen die onverenigbare standpunten.mijn motief is daarom: teruggroeien naar een toekomst op één aarde. Ook in de kleine, weldadige wereld van onze wijk Rozendaal kunnen en ik vind moeten, we daaraan een bijdrage leveren. Dit soort veranderingen moet beginnen in de hoofden van mensen. Laat dat ook onze hoofden zijn! Bewoner Galicië 3.2 Klimaatbelasting Een belangrijk aspect van energie is de zogenaamde klimaatbelasting, die wordt vertaald in tonnen of kilogrammen CO 2 die bij energieverbruik vrijkomen en in de atmosfeer er voor zorgt dat de aarde opwarmt. In veel publicaties wordt aangegeven dat we een klimaatneutrale samenleving moeten nastreven, om te beginnen bij ons thuis! De klimaatbelasting wordt bepaald op basis van het gas- en elektriciteitsverbruik per woning. Een gemiddeld huishouden in een Euro- E-team Pagina 8 uit 47

9 woning veroorzaakt een CO 2 bijdrage als gevolg van gas- en elektraverbruik van 5,03 ton per jaar. Voor de bewoners van de Eurowoningen die hebben deelgenomen aan de energievragenlijst varieert de CO 2 bijdrage van 2,24 tot 10,50 ton per jaar. 3.3 Energievragenlijst Tijdens de bewonersvergadering van februari 2008 is een energievragenlijst uitgereikt aan geïnteresseerde bewoners. In deze vragenlijst werd gevraagd naar het energieverbruik en naar maatregelen die bewoners al hebben uitgevoerd om hun woning energiezuiniger te maken. In totaal zijn 31 vragenlijsten teruggestuurd. Behoudens een hoek/kopwoning allemaal tussenwoningen. De bewoning per huishouden is weergegeven in tabel 3.3. In de tabellen 3.4a t/m 3.4d zijn de staat van de isolatie en het type verwarmingsketel weergegeven. Voor de volledige vragenlijst wordt verwezen naar bijlage 4. Tabel 3.3 Bewoning per huishouden Type huishouden Aantal % 1 en 2 pers. huishoudens en meer pers huishoudens 6 19 onbekend 1 3 Tabel 3.4a t/m d Staat van isolatie en type verwarmingsketel a) Glas bg gr 1 e verd 2 e verd b) Dak aantal % enkel 32% 6% 42% oorspronkelijk dubbel incl. HR 68% 94% 58% geïsoleerd waarvan HR -glas 26% 29% 23% c) Borstweringen onder ramen aantal % d) Ketel aantal % oorspronkelijk VR deels 6 19 HR geïsoleerd 9 29 Conventioneel 1 3 In de vragenlijst is beperkt gevraagd naar bewonersgedrag. Vanuit de verzamelde gegevens is het niet mogelijk om aan te geven of laag of hoog gas- of elektraverbruik samenhangt met gedragsaspecten zoals het regelmatig bijverwarmen met hout (open haard/houtkachel), het koken op elektra, de bezetting van de woning in de winter ( ), het wel of niet verwarmen van ruimten op de begane grond en tweede verdieping en de thermostaatinstelling s avonds en s nachts. 3.4 Gasverbruik van 29 Eurowoningen Om inzicht te krijgen in het gasverbruik voor uitsluitend verwarming, moet het totale verbruik nog worden verminderd met het gasverbruik voor verwarmen van tapwater en koken (indien op gas wordt gekookt). Dit is ongeveer 25% van het totaal gasverbruik en mede afhankelijk van het aantal bewoners per woning. Het jaargebruik van de vier laagste en de vier hoogste gebruikers in 2007 bedroeg oplopend 780, 900, 1129, , 2584, 2800 en 3150 m 3. De modale tussenliggende gebruikers staan in 2007 gemiddeld op 1750 m 3. De winter was relatief mild. Zie voor een overzicht van de gasverbruiken, de genomen gedragsmaatregelen en de toegepaste isolatievoorzieningen tabel 1 in bijlage 4. E-team Pagina 9 uit 47

10 3.5 Elektraverbruik van 29 Eurowoningen De twee laagste en de twee hoogste gebruikers gebruikten oplopend: 1207, en 9100 kwh, een verbazend groot verschil. De hoogste twee verbruikers wijken zover af dat deze in de verdere analyse niet zijn betrokken. Het gemiddelde van de overige bewoners is 3444 kw/h per jaar. Alle bewoners gaven aan een deel spaarlampen te hebben en te kijken naar het Energielabel bij aanschaf van apparatuur. Het enorme verschil (van 1207 tot 6114 kwh per jaar) valt uit metingen niet te verklaren. Mogelijk is het zo dat de één een zeer ruim gebruik maakt van veel energieverbruikende apparatuur en/of permanente verbruikers aan heeft staan, terwijl een ander sommige apparatuur niet heeft of er zuinig mee omgaat. Zie voor een overzicht van elektraverbruiken en de reeds verrichte maatregelen tabel 2 in bijlage Oorspronkelijke ventilatievoorzieningen Ventilatie in een Eurowoning is gebaseerd op natuurlijke aan- en afvoer. De woningen zijn ruim voorzien van ventilatieopeningen, dit hangt samen met de flexibele indelingsmogelijkheden van onze woningen. Immers in iedere ruimte moet tenminste één ventilatieopening zijn. De rol van ventilatie in relatie tot energiebesparing is vaak onderbelicht bij de discussie over energiebesparing. Ook hier staan technische maatregelen (roosters), weer naast gedragsmaatregelen (bijvoorbeeld het niet sluiten van de klep van de open haard na gebruik). In oorspronkelijke staat beschikt een Eurowoning over de volgende ventilatieopeningen: in de friezen (dichte strook boven de ramen) zijn in totaal tien openingen die ventileren via de spouw en afsluitbaar zijn met een schuifje. De vrije doorlaat is ca. 40 cm 2 per rooster. De lucht wordt aangevoerd via de spouw in de betonelementen en gevoed door een spleet aan de onderzijde van de elementen; in het dak zijn drie openingen, met ieder een vrije doorlaat van 100 cm 2 voor ventilatie van de badkamer, het toilet op de tweede verdieping en de eventuele douche op de tweede verdieping; het toilet op de begane grond ventileert via een afvoerkanaal door het dak; de afzuigkap in de keuken voert af via een kanaal door het dak; ook als deze niet aanstaat; een schoorsteen voor de openhaard die afsluitbaar is met een klep in de haard. Bovendien vindt er ongecontroleerde ventilatie plaats via kieren in de acht schuiframen en acht schuifdeuren en de aansluitingen van de kozijnen met de wanden en vloeren. 3.7 Oorspronkelijke toegepaste constructies In deze paragraaf wordt ingegaan op de toegepaste constucties van de eurowoning, zoals dak, ramen en deuren, borstweringen, zijgevels, begane grondvloer, garage en de CV-installatie Dak Het dak bestaat uit een 20 cm gewapend betonnen plaat met afschotlaag. Op deze afschotlaag is 2 cm isolatie (roofmate) aangebracht met hierover een bitumen dakbedekking met ca 3 tot 5 cm grof grind als ballast Ramen en deuren De Eurowoningen hebben van oorsprong enkel glas in ongeïsoleerde aluminium schuifpuien en schuiframen en ongeïsoleerde kozijnen. In figuur 3.1 is duidelijk te zien dat de aluminium deurprofielen (rood) meer warmte doorlaten dan het glas (blauw). Ook zichtbaar is de warme lucht die via de kieren aan de bovenzijde van de schuifdeur ontsnapt. Figuur 3.1 Infraroodfoto voorgevel 1 e etage E-team Pagina 10 uit 47

11 3.7.3 Betonnen borstweringen De borstweringen onder de ramen (zie bijvoorbeeld figuur 3.2) bestaan uit een ca. 9 cm dikke prefab betonplaat met uitgewassen grind, een 28 cm brede luchtspouw, aan de binnenzijde 18 mm polystyreen met een 18 mm dikke spaanplaat Zijgevels De korte muren aan de zijkanten van onze woningen (zie figuur 3.3) zijn spouwmuren en bestaan uit een gestort betonnen binnenblad van ca. 13 cm, 2 cm polystyreenisolatie, 2 cm lucht spouw en een prefab beton buitenblad van ca. 9 cm met uitgewassen grind. Bij de kopwoningen is de zijgevel van ongeveer gelijke constructie, maar ontbreekt het uitgewassen grind en is een verdiept motief in de platen aangebracht. Figuur 3.2 Infraroodfoto ramen en borstwering 2 e etage Figuur 3.3 Infraroodfoto korte muur zijkant woning 1 e etage Begane grondvloer De begane grondvloer, die grenst aan de kruipruimte, is ongeïsoleerd en bestaat uit een 8 cm dikke gewapend betonvloer met een 4 cm afwerkvloer. De beide schachten aan weerszijden van de spiltrap, staan in open verbinding met de kruipruimte Garage De ongeïsoleerde garage kanteldeur bestaat uit een metalen frame met 9 mm hardhouten schrootjes. De wanden tussen de garage en de rest van de woning bestaan uit een houten frame met aan beide zijden een 9 mm gipsplaat, ook deze wanden zijn ongeïsoleerd. Op de infrarood foto in figuur 3.4 is het warmteverlies via de garagedeur duidelijk zichtbaar. Figuur 3.4 Infraroodfoto garage CV-installatie In weinig woningen zal de oorspronkelijke conventionele cv-ketel van 38 jaar geleden nog aanwezig zijn. Veelal is de ketel vervangen door een VR (verbeterd rendement) of HR (hoog rendement) ketel. De Eurowoningen hebben één-pijp distributiesysteem met één-punts radiatoren. Zowel het één-pijpsyteem als het type radiatoren staat niet bekend als energie efficiënt en biedt weinig regelmogelijkheden. De verwarmingsinstallatie is ontworpen om bij een buitentemperatuur van 10 o C en een windsnelheid van 5 m/sec. de volgende temperaturen te onderhouden: Entree 18 o C Hal 18 o C Woonkamer 22 o C Overige kamers 20 o C Badkamer 24 o C Garage 5 o C E-team Pagina 11 uit 47

12 3.8 Energetisch gebruik van de woningen Uit oogpunt van energiebesparing lijkt het aantrekkelijk om in minder frequent gebruikte ruimten de radiatorkranen dicht te draaien. De vraag is: wordt hiermee op de stookkosten bespaard? hoeveel dan wel? is het toepassen van isolatieglas en eventueel geïsoleerde kozijnen voor deze ruimte zinvol en een op termijn terug te verdienen investering? Bij het dichtdraaien van de radiatoren, blijft door de aan- en afvoerleidingen warm water stromen ten behoeve van het voeden van de andere radiatoren. De ruimte wordt hierdoor een beetje verwarmd. De onverwarmde ruimte grenst echter ook aan andere ruimten en deze zijn veelal wel verwarmd. Bijvoorbeeld: kamers op de tweede verdieping, deze ontvangen warmte via de ongeïsoleerde vloer die grenst aan de woonkamer en via aangrenzende ruimten op de tweede verdieping die verwarmd zijn; garage, deze ontvangt warmte via de gangwand, de wand van de tuinkamer als die verwarmd is en de vloer van de eerste verdieping. Lucht staat bekend als een uitstekende isolator. Echter alleen als gesproken wordt over stilstaande lucht. Dat is de lucht in een smalle spouw (2-4 cm) of lucht opgesloten in isolatiematerialen. De lucht in een onverwarmde ruimte gedraagt zich echter geheel anders. Er treden dan namelijk warmtestromingen op. Van isolatie door de lucht is in dat geval nauwelijks sprake meer. Afhankelijk van de isolatiewaarde van de binnenwanden en vloeren stroomt er dus een hoeveelheid warmte van de verwarmde naar de onverwarmde ruimte. De isolatiewaarde van deze scheidingsconstructies in onze woningen is zeer gering, dus de warmtestroom zal aanzienlijk zijn. Omdat warmtetransmissie direct samenhangt met het temperatuurverschil aan weerszijde van een constructie en de warmteweerstand van de constructie, zal het toepassen van isolatieglas in een onverwarmde ruimte dus minder effectief zijn dan in een verwarmde ruimte. Het temperatuurverschil aan weerszijde van het glas is immers kleiner omdat de temperatuur in de onverwarmde ruimte lager is. In hoofdstuk 6 wordt o.a. een indicatie gegeven van de energiebesparing die bereikt kan worden door de radiatoren in bepaalde ruimten dicht te zetten. Het eerste idee...! Pas twee jaar na onze verhuizing begon ik aan isolatie te denken. Die winter had het hard gestormd en ons huis tochtte aan alle kanten, met name die ventilatieroosters waren een ramp. Wat zit er eigenlijk onder dat kozijn waar het steeds kiert?? Ik besloot eens te gaan buurten en enkele andere bewoners hierover te benaderen. Helaas... bijna niemand wist er veel over te zeggen en bij sommigen zat er wel iets tussen, geloof ik. Ronddolend op internet ontdekte ik dat de lang bestaande interesse in energiebesparing zich nu niet meer beperkte tot de nieuwbouw. Men had het (in allerlei media) over de enorme aantallen bestaande woningen waarop pas echt meters konden worden gemaakt, d.w.z. werkelijke winst op het terugdringen van het energieverbruik. Uit de verschillende gesprekjes op straat merkte ik dat vrijwel niemand op de hoogte was van de mogelijkheden rondom energiebesparing. Ik bedacht dat we misschien met drie of vier huizen tegelijk (net als bij het verbeteren van de daken) ergens een offerte konden opvragen voor isolatie van de voor- en achterkozijnen. Maar waarom maar met 3 á 4 terwijl er nog 470 vrijwel identieke huizen naast staan? En we immers zo n prima Groenstichting samen overeind houden, dus... ontstond een oproep waar zes andere bewoners op af kwamen en ziedaar dit initiatief. Bewoner Essex E-team Pagina 12 uit 47

13 4. Technische mogelijkheden en beperkingen In dit hoofdstuk worden de technische mogelijkheden opgesomd die genomen kunnen worden om Eurowoningen energiezuiniger te maken. Hierbij is een indeling gemaakt in isolatiemaatregelen, ventilatiemaatregelen, opwekking- en distributie, mogelijkheden voor duurzame energie en kleine eenvoudige maatregelen. De laatste paragraaf beschrijft enkele technische beperkingen waarmee rekening gehouden moet worden. De voor- en nadelen van veel glas Eén van de redenen om een Eurowoning aan te schaffen, was het vele daglicht in o.a. de woonkamer. Heerlijk om die verbondenheid met de buitenomgeving te voelen. In onze eerste winter in de Eurowoning, merkten we echter ook de mindere kanten van het vele glas: s avonds zittende op de bank voelden we gewoon de kou van het raam afkomen. Dat was het moment dat we besloten om het glas te vervangen door dubbelglas. Via een folder die we in onze bus hadden gekregen, zijn we in contact gekomen met een glaszetterij die dubbelglas kon plaatsen in de bestaande kozijnen. In drie dagen tijd zijn alle ramen vervangen en sindsdien hebben we geen last meer van de vervelende koudeval, een stuk minder last van condensvorming en ook nog eens minder last van het voorbijrijdende verkeer op de Noorderinslag. Bovendien zijn onze stookkosten een stuk lager geworden. Bewoner Ardennen 4.1 Isolatiemaatregelen Dak Door bij vervanging van de dakbedekking, aan het einde van de levensduur, meteen rekening te houden met een nieuwe dikkere isolatielaag, kan bespaard worden op de stookkosten. Aan te raden is om het dak dan te isoleren met 6 cm isolatiemateriaal. Hiervoor dient wel de oude dakbedekking inclusief ballastlaag en roofmate isolatie verwijderd te worden. Een dikkere laag isolatie is niet aan te raden, omdat de hoogte van de dakranden dit niet toelaat. Bij meer dan 6 cm isolatie worden water en grind niet meer tegen gehouden door de dakranden, maar van het dak afgeblazen. Als de dakbedekking toch vervangen wordt, is het te overwegen om tevens aan beide zijden met de buren een waterkering op te nemen. Hierdoor wordt voorkomen dat bij een eventuele lekkage bij de naaste buren of nog verder weg, het water onder de dakbedekking door loopt naar uw dak en daar lekkage veroorzaakt. Ook is het misschien het moment om na te denken over zonneenergie in de toekomst. Hiervoor zijn bevestigingspunten voor de panelen en doorvoeren naar beneden voor waterleidingen en kabels nodig. Het vervangen van de dakbedekking en isolatie bij meerdere woningen gelijktijdig biedt de mogelijkheid om kwantum kortingen te bedingen Ramen en deuren De Eurowoningen hebben van oorsprong enkel glas in ongeïsoleerde aluminium schuiframen, deuren en kozijnen. Indien u kiest voor vervangen van het enkel glas dan zijn besparingen van het warmteverlies door het glas met ca. 40% (standaard isolatieglas) tot ca. 65% (HR++ 15 mm glas) mogelijk. Als de beglazing wordt vervangen, kunnen de ventilatieroosters boven de ramen vervallen en vervangen worden door ventilatieroosters in de schuiframen en -deuren. Hiermee wordt de gehele ventilatie in huis veel beter regelbaar en wordt ook op de stookkosten bespaard. Er bestaan zelfsluitende roosters die dicht gaan als er te veel wind op de gevel staat. E-team Pagina 13 uit 47

14 Wilt u nog verder gaan, dan kunt u overwegen de gehele puien te vervangen door geïsoleerde aluminium schuiframen en deuren en HR++ 15 mm glas. De extra isolatiewinst is door de slanke deur- en raamprofielen gering en de kosten van vervanging zijn aanzienlijk en op geen enkele wijze economisch terug te verdienen. Ook dan blijven de aansluitingen met de omliggende constructies nog steeds een zwakke plek. Bij vervanging of nieuw te plaatsen dubbel glas wordt in de beweegbare delen vaak glas met een spouw van 9 mm geplaatst, het is ook mogelijk glas met een spouw van 15 mm te plaatsen. De prijs is nagenoeg gelijk maar de isolatiewaarde van 15 mm is beter (U waarde, hoe lager hoe beter is bij 9 mm. 3.1 W/m 2 K en bij 15 mm. 2.7 W/m 2 K). Pas op met het toepassen van HR++ glas, hiervoor gelden vrij strikte gebruiksvoorwaarden Borstweringen onder de ramen Het goed na-isoleren van de borstweringen (gedeelte achter de radiatoren) is op twee manieren mogelijk: 1. handhaven van de spouwconstructie De huidige 2 cm polystyreen vervangen door 6 cm isolatie materiaal. Dit is alleen goed mogelijk door de radiatoren te verwijderen. Vervolgens moet de spaanplaat met polystyreen vervangen worden door bijvoorbeeld een 2 cm dikke plaat waarop 6 cm isolatie is gelijmd. Tussen de plaat en de isolatie kan nog een aluminium folie worden aangebracht voor reflectie van de warmtestralen van de radiatoren. Indien isolatie plaatsvindt zonder de radiatoren te verwijderen moet, om van boven af isolatiemateriaal aan te brengen, de vensterbank worden verwijderd. In de smalle spleet die zo ontstaat kan een plaat isolatiemateriaal worden geschoven. Er is echter onvoldoende ruimte om deze gecontroleerd te bevestigen, zodat de isolerende werking waarschijnlijk matig zal zijn; 2. laten vervallen van de spouwconstructie Een andere oplossing is om na verwijderen van de vensterbanken de hele spouw te vullen met steenwol of losse polystyreenkorrels. Bij toepassen van losse korrels moet wel opgelet worden dat alle openingen aan de onderzijde vooraf zijn afgesloten. Ook hiervoor geldt dat een materiaal gekozen moet worden dat geen vocht opneemt, want het betonnen buitenblad is niet volledig waterdicht Friezen boven de ramen Van belang is of men de bestaande ventilatieopeningen wil handhaven of vervangen door roosters boven het glas in de deuren. handhaven van de bestaande roosters Het isoleren van het fries boven de deuren in de tuinkamer, zal gezien de geringe hoogte nauwelijks een besparing opleveren en weegt niet op tegen het werk en de kosten. Bij de friezen op de verdiepingsvloeren kan men dezelfde methode kiezen als voor de borstweringen met handhaving van de spouw. Hierbij wordt een uitsparing in de isolatie gemaakt voor de roosters; laten vervallen van de bestaande roosters Deze methode is bij uitstek geschikt als er ventilatieroosters in de aluminium ramen en deuren worden geplaatst. De spaanplaat met polystyreen wordt vervangen door bijvoorbeeld een 2 cm dikke plaat waarop 6 cm isolatie is gelijmd Kop- en zijwanden Gezien de geringe spouw (2 cm) is het nauwelijks mogelijk, noch effectief, om deze vol te schuimen of met andere materialen te vullen, dus zijn hiervoor geen aanvullende maatregelen voorzien. Wat wel mogelijk is, is het aanbrengen van een isolatielaag aan de binnenzijde van de woning. Hierdoor wordt echter de gebruiksoppervlakte van de woning kleiner. E-team Pagina 14 uit 47

15 4.1.6 Begane grondvloer De betonnen begane grondvloer in de woningen is van oorsprong ongeïsoleerd. Deze vloer is inclusief afwerklaag slechts 12 cm dik en staat in verbinding met de koele kruipruimte. Hierdoor gaat veel warmte verloren. In verband met de vochtige omgeving moet het isolatiemateriaal geen vocht op kunnen nemen, omdat het anders zijn isolerende functie verliest. Omdat bij het zelf aanbrengen boven het hoofd gewerkt moet worden, zijn steenwol en glaswol weinig geschikt vanwege het vrijkomen van kleine deeltjes die huidirritatie geven. Polystyreenschuim (XPS, EPS), PUR platen e.d. laten zich goed verwerken. Vergeet ook niet om de opstaande wandjes tot op het zand mee te isoleren. Isolatiefirma s spuiten veelal een laag schuim aan tegen de onderzijde van de begane grondvloer. Figuur 4.1 Isolatielaag begane grond vloer Leidingen Als warmwater- en/of cv-leidingen door koude ruimtes (garage, schachten) lopen, gaat er warmte verloren. Door deze leidingen te isoleren wordt energieverlies voorkomen. Dit is eenvoudig zelf te doen door de diameter van de leidingen te meten en hiervoor passend isolatiemateriaal te kopen. Technische kennis is hiervoor niet noodzakelijk Garage Bijzondere aandacht vraagt de garage. Daar de aangrenzende scheidingen geen van allen geïsoleerd zijn, zal er een aanzienlijk warmtetransport plaatsvinden van de aangrenzende verwarmde ruimten naar de garage. De garage staat de warmte weer af aan de kruipruimte en via de garagedeur (ook al ongeïsoleerd en met geen enkele kierdichting) aan de buitenlucht. Om energie te besparen is het noodzakelijk om alle scheidingsvlakken te isoleren. De begane grondvloer is al genoemd. Bij de gipsplatenwanden kan men de gipsplaat aan de zijde van de garage verwijderen, in het houten framewerk van de wand steenwol platen aanbrengen en vervolgens nieuwe gipsplaten aan de zijde van de garage aanbrengen. Het warmtetransport vanuit de woonkamer kan men beperken door het plafond van de garage te isoleren. 4.2 Ventilatiemaatregelen Bij alle initiatieven tot vermindering van het warmteverlies van woningen moet vanaf de start ook de ventilatie meegenomen worden. Isoleren kan niet zonder ventileren. Vaak wordt gedacht dat het voldoende is om een uurtje een raam open te zetten. TNO-onderzoek heeft aangetoond dat het effect hiervan op de luchtkwaliteit snel verdwenen is, zelfs al een halfuur na het sluiten van het raam. Daarom is het belangrijk om tijdelijk luchten dus niet te verwarren met ventileren, want ventileren doe je 24 uur per dag. Te weinig ventilatie vergroot de vochtigheid in de woning, omdat een normaal gezin in gewone omstandigheden tussen 10 en 15 liter vocht per dag produceert (door koken, wassen, douchen en de aanwezigheid van mensen, planten, dieren etc.). Bij te weinig ventilatie bestaat de kans dat schadelijke stoffen, die normaal in zeer lage concentraties voorkomen, hogere concentraties bereiken en een risico voor de gezondheid vormen. Een maat voor de ventilatie is het ventilatievoud van een huis of ruimte. Dit is een getal dat aangeeft hoeveel keer per uur de ruimte van verse lucht wordt voorzien. Een ruimte met een ventilatievoud van 2 is een ruimte waarin de lucht twee keer per uur volledig wordt vervangen door verse lucht. In tabel 4.1 worden richtwaarden gegeven voor het ventilatievoud. E-team Pagina 15 uit 47

16 Tabel 4.1 Richtwaarden ventilatievoud Omschrijving minimaal maximaal Woonkamer 3 5 Slaapkamers 2 3 Dichte keuken Bad- en wasruimten 3 4 Gang /hal 1 2 Toilet 3 4 Bergruimte 2 3 Bij onvoldoende ventilatie treedt er schimmelvorming op vooral in de hoeken van het plafond tegenover de balkons. Deze hoeken grenzen aan twee zijden aan buitenwanden, waardoor het hier relatief kouder is dan op andere plaatsen. Goed ventileren is enorm belangrijk. Niet alleen omdat frisse en schone lucht in huis prettig is, maar vooral omdat het gezond is. Een vochtige en dus ongezonde lucht in huis veroorzaakt tal van klachten zoals hoofdpijn, keelpijn, allergieën, benauwdheid en astma. Niet alle mensen zijn zich hiervan bewust. Sterker nog, veel mensen kampen met vage klachten waarvan ze de oorzaak niet kennen. Een slechte binnenluchtkwaliteit kan hiervan een oorzaak zijn. Daarom is aandacht voor goed ventileren zo belangrijk. Niet een uurtje, maar 24 uur per dag, uiteraard afgestemd op de omstandigheden. Bij onze Eurowoningen is er altijd wat discussie over de rol van de ventilatieroosters. Er is geen eensluidende mening te geven bij de huidige stand van zaken; te veel hangt af van de vochtproductie in huis en van persoonlijke voorkeuren. Probleem bij de Eurowoningen is niet alleen de hoeveelheid ventilatielucht, maar vooral de slechte beheersbaarheid van de ventilatievoorzieningen. De roosters boven de ramen zijn bijvoorbeeld wel afsluitbaar, maar slecht bereikbaar. Bovendien ventileren deze roosters via de spouw wat eigenlijk niet de bedoeling is, omdat de spouw bedoeld is om vocht af te voeren naar buiten. Nu wordt het spouwvocht naar binnen afgevoerd. Tenslotte zijn de dakopeningen niet afsluitbaar Verbetervoorstellen Roosters Bij wind op de gevel komt al snel 5 10 maal meer lucht binnen dan voor ventilatie noodzakelijk is. Veelal wordt dit als tocht ervaren en sluit men de roosters om die vervolgens vaak niet meer open te zetten. Mogelijkheden zijn het: handhaven van de bestaande roosters Om de roosters eenvoudiger bedienbaar te maken kan men deze vervangen door roosters met een koordbediening, zodat ze beter bereikbaar zijn. Ook zal men de gewoonte aan moeten leren om roosters te sluiten en weer open te zetten. vervangen van de roosters door zelfregelende roosters boven in de deuren Bij het vervangen van het glas door isolatieglas doet zich een goed alternatief voor de bestaande roosters voor. Laat tegelijk met het nieuwe glas, boven in de ramen of deuren een afsluitbaar rooster plaatsen voorzien van gaas tegen insecten. Er zijn momenteel zelfregulerende ventilatieroosters, die afsluiten als er te veel wind op de gevel staat. Hiermee wordt onnodig warmteverlies voorkomen, zonder dat de ventilatie wordt aangetast. Dakopeningen ten behoeve van ruimten op de tweede verdieping De directe ventilatieopeningen in het dak ten behoeve van de badkamer, het toilet op de tweede verdieping en in de achterkamer kunnen afsluitbaar worden gemaakt en aangestuurd via de verlichting eventueel met een ventilator met vertraging. E-team Pagina 16 uit 47

17 Dakopening ten behoeve van ruimten op de begane grond In de verwarmingsruimte kan een centrale afzuigventilator worden geplaatst waarop de douche, het toilet en eventuele andere vochtproducerende ruimten kunnen worden aangesloten. Ook deze ventilator kan vraaggestuurd worden geschakeld. Tips Droog na het douchen de wanden en de douchebak, dan hoeft dit water niet te verdampen waardoor energie bespaard wordt en het binnenklimaat verbetert; Laat na het douchen de ventilatie nog ca. 20 min doorlopen; Kook met deksels op de pannen en laat na het koken de afzuiging nog minimaal 15 minuten doorlopen; Tussen de binnendeuren en de dorpels dient een luchtspleet aanwezig te zijn, anders treedt er geen luchtstroming op en werkt de natuurlijke ventilatie niet. 4.3 Energievoorziening HR ketel De ontwikkelingen op gebied van rendementverbetering hebben niet stilgestaan. De moderne HR 107 ketel heeft een rendement van 107% als gevolg van warmteterugwinning uit de rookgassen. Aanschaf van een nieuwe HR ketel is één van de meest effectieve besparingen. Zorg wel dat de ketel ook geschikt is voor het aansluiten van een zonneboiler in de toekomst. De meerkosten hiervan zijn gering en het opstellen van een zonneboiler te zijner tijd wordt dan niet bij voorbaat uitgesloten. Het blijkt zeker te lonen om voor een nieuwe ketel uw wensen goed te formuleren. Is de woning inmiddels zodanig geïsoleerd dat met een lager vermogen kan worden volstaan? Heeft u werkelijk een CW5 warmwater voorziening nodig. Dit zijn allemaal zaken die de prijs sterk beïnvloeden. Meerdere offerten aanvragen blijkt zeer interessant Distributiesysteem De Eurowoningen hebben een enkel pijpssysteem met één-punts radiatoren. Één-punt radiatoren worden nauwelijks meer geleverd en hebben daarnaast het nadeel dat ze ongeschikt zijn voor thermostaatkranen, laat staan voor allerlei andere moderne regeltechnieken. Bij ingrijpende verbouwingen is het zeker te overwegen om van dit één-pijpsdistributiesysteem af te stappen en over te gaan op een twee-pijpssysteem met nieuwe radiatoren en thermostaatkranen. Dit kan tegenwoordig zelfs met op afstand, tijd gestuurde kranen. De huisautomatisering doet hiermee zijn intrede, met de daarbij ongekende vraaggestuurde regelmogelijkheden zoals: watertemperatuur afstemmen op de buitentemperatuur; per ruimte de gewenste temperatuur kunnen instellen; tijdgestuurde thermostaatkranen, die op voor ingestelde tijden de radiator in bedrijf stellen; in plaats van de gebruikelijke klokthermostaat een regeling die ook gekoppeld is aan uw wekker en dus veel flexibeler; op afstand kunnen inschakelen van de kamerthermostaat via de mobiele telefoon; verlagen van de temperatuur op moment dat men het huis verlaat en de deur in het nachtslot gaat; de mechanische afzuiging van ruimten sturen via sensoren die de vochtigheidsgraad meten. 4.4 Mogelijkheden tot duurzame energie voorziening In deze paragraaf wordt ingegaan op de opties die er zijn om zelf duurzame energie op te wekken. Aangezien de overheid het opwekken van duurzame energie belangrijk vindt, zijn er subsidies in het leven geroepen die de terugverdientijden van verschillende opties verlagen. De subsidiepotten zijn echter snel leeg. Informeer op de website van SenterNovem ( welke regelingen momenteel beschikbaar zijn. E-team Pagina 17 uit 47

18 4.4.1 Zonneboiler/ zonnecollector Een zonneboiler is een zonlichtsysteem dat toegepast kan worden voor het voorverwarmen van warm water en bestaat uit een zonnecollector, een opslagvat en een pomp. Als het zonlicht sterk genoeg is, wordt automatisch de pomp aangezet. In een leidingcircuit stroomt vloeistof door de op het dak geplaatste collector die door het zonlicht wordt verwarmd. De vloeistof geeft zijn warmte vervolgens via een warmtewisselaar af aan het leidingwater in het opslagvat. Wanneer het zonlicht wegvalt, dan stopt de pomp. Het warme tapwater blijft in het opslagvat bewaard voor gebruik. Bij voldoende zonlicht wordt de pomp weer aangezet om het water in de boiler verder op te warmen. Op een mooie zomerdag kan de temperatuur in het opslagvat gemakkelijk van 15ºC oplopen tot wel 85ºC. Draait u de warmwaterkraan open, dan stroomt het warme water uit het opslagvat naar de naverwarmer (meestal CV combiketel). Deze verwarmt het water indien nodig verder op, waarna het warme tapwater via de leidingen naar de diverse tappunten stroomt. Twee aspecten vragen bij Eurowoningen bijzondere aandacht: 1. De plaats van het opslagvat. Dit moet bij voorkeur zo dicht mogelijk bij de naverwarmer (combiketel) geplaatst worden, maar in een Eurowoning is in de verwarmingskast hiervoor beperkte ruimte; 2. Met de steeds hoger wordende bomen in ons park, zal het voorgespiegelde rendement van een zonneboiler op diverse plaatsen in het park niet haalbaar zijn. Figuur 4.2 Werking zonneboiler Zonnepanelen (zonne-pv cellen) Door zonnepanelen op het dak te plaatsen, kunt u zelf duurzame energie opwekken. In de handel zijn pakketten te koop die u zelf op het dak kunt plaatsen. In verband met aanbrengen van gaten in het dak voor de daktoevoer en het zorgen van een goede, stevige constructie waarop de panelen in de juiste hoek op het dak staan, is het beter om dit werk uit te besteden aan een installateur (dan wel rechtstreeks via een aanbieding van de energieleverancier). Er zijn verschillende pakketten op de markt van 4 tot 20 zonnepanelen. Het maximale vermogen van een PV systeem wordt vaak uitgedrukt in Watt piek (Wp). Dit is het maximale vermogen dat een dergelijk systeem kan opwekken onder optimale omstandigheden. Als richtlijn kunt u het Watt piek vermogen vermenigvuldigen met een vaste factor om daarmee de gemiddelde jaaropbrengst in kwh uit te rekenen. Afhankelijk van het type zonnepaneel, bijbehorende omvormers en de jaarlijkse hoeveelheid zonneschijn zit er wel variatie in deze factor. Op basis van ervaringen in de Amersfoortse wijk Nieuwland in Nederland ligt deze factor in de praktijk tussen de E-team Pagina 18 uit 47

19 Voor grotere pakketten is vaak nog een extra groep nodig. Ook zijn niet alle elektrameters geschikt om de teruglevering aan het net te registreren. De, nieuwe, slimme meters moeten dan bijvoorbeeld worden vervangen door meters die wel instaat zijn de teruglevering te registreren. Ook in geval van zonnepanelen geldt de bij zonneboilers gemaakte opmerking over de hoge bomen in ons park, die het rendement nadelig kunnen beïnvloeden Windturbine Sinds enige tijd zijn er kleine windturbines op de markt die geschikt zijn om op het dak te worden geplaatst voor het opwekken van windenergie. Alle getallen gaan altijd uit van een gemiddelde windsnelheid van minimaal 6 m/s. De gemiddelde windsnelheid verschilt echter binnen Nederland aanzienlijk. Leusden behoort met een gemiddelde windsnelheid van ca 3,5 m/s niet tot de gebieden waar dit soort opwekking optimaal is. De turbines zijn relatief duur in aanschaf en bijkomende kosten (installatie, omvormer e.d.). Daarnaast is het zeer de vraag of dit soort molens in de bebouwde omgeving worden toegestaan. Figuur 4.3 Energy ball (bron: HRe-ketel De opvolger van de HR-ketel is de HRe-ketel, die behalve warmte voor verwarming en tapwater ook elektriciteit produceert. De HRe-ketel produceert met een hoog rendement warmte en wekt ook stroom op met een twee keer zo hoog rendement als bij traditionele centrale elektriciteitsopwekking het geval is. Het rendement is zelfs zo hoog dat er voor het eerst sprake is van hoog rendement (HR) stroomopwekking. Met een HRe-ketel voorzien van een Stirlingmotor kan 1 kw elektriciteit worden opgewekt als de cv-ketel brandt. De elektriciteitproductie is optimaal bij een lage temperatuur verwarming waarbij de ketel uur per jaar warmte levert en daardoor tot kwh aan elektriciteit produceert. Momenteel zijn de ketels nog in een proefstadium. Ze komen naar verwachting vanaf 2009 op de markt. De verwachting is verder dat deze ketels de komende jaren aanzienlijk goedkoper gaan worden. De elektriciteitproductie heeft wel extra gasverbruik tot gevolg, waardoor een deel van het voordeel van productie van goedkope stroom weer teniet wordt gedaan Warmtepompsystemen Een warmtepomp kan warmte uit de omgeving (lucht, water of bodem) op voldoende hoge temperatuur brengen voor toepassing van de verwarming en warm water. Er bestaan 2 typen warmte pompen: water/water- warmtepomp, deze onttrekt warmte aan de bodem (grondwater) en kost ca ,- incl. btw; lucht/water-warmtepomp, deze onttrekt warmte aan de buitenlucht of ventilatielucht van de woning en kost ca 7.000,- incl. btw en HR ketel. Een warmtepomp is het meest rendabel bij zeer goed geïsoleerde grotere woningen. Een warmtepomp presteert optimaal bij een klein warmteverschil tussen de bron en het afgiftesysteem. Hierdoor zijn warmtepompen vooral geschikt voor lage temperatuur verwarming met wand- en vloerverwarming waaruit volgt dat warmtepompen praktisch gesproken buiten de mogelijkheden van onze woningen liggen. E-team Pagina 19 uit 47

20 4.5 Overige, kleine maatregelen In tabel 4.2 is een overzicht opgenomen van kleine maatregelen, die relatief weinig geld kosten. Tabel 4.2 Kleine besparingsmaatregelen in en om het huis Maatregel Kosten Terugverdientijd Besparing per jaar Waterbesparende douchekop Vanaf 9, - < 1 jaar 40, - Gloeilamp vervangen Ca. 4, - < 1 jaar 10, - door spaarlamp Standbye-killers (sluipstroom 5, - < 1 jaar 38, - (200 kwh) tegengaan) Doorstroombegrenzer op 4, - - 7, - (per < 1 jaar 10, - kranen aanbrengen stuk) Radiatorfolie (per 4 m2) 10, - < 1 jaar 25, - (38 m3 gas) Buitenverlichting met bewegingsmelder Geringe meerkosten < 1 jaar 6, - (30 kwh) 4.6 Technische beperkingen De draagconstructie van de Eurowoningen bestaat uit een aan één stuk door gegoten betonskelet, dat niet gedilateerd is tussen de woningen. Met andere woorden alles zit aan elkaar vast. Lage Temperatuur Verwarming (LTV) Van diverse zijden wordt momenteel lage temperatuur verwarming aanbevolen als een energie zuinige manier van verwarmen. LTV vraagt door de veel lagere temperaturen van het cv water (35-40 gr) om grote verwarmingoppervlakken, dus geen radiatoren, maar hele vloer- en wandoppervlakken, die als verwarmingselement dienst doen. Door de lage temperatuur duurt het langer voor de woning is opgewarmd, maar de warmte is wel veel gelijkmatiger. Ook dienen de woningen een hoge isolatiewaarde te hebben. In nieuwbouw is dit geen probleem, maar toegepast in de Eurowoningen betekent dat dat in de ruimten voorzetwanden moeten worden toegepast en zwevende vloeren met hierin het warmte afgiftesysteem, om te voorkomen dat veel warmte via het betonskelet wegvloeit naar de buren. Voor bestaande woningen is dit een zeer kostbare voorziening. Vloerverwarming Alles is mogelijk, als de huidige afwerkvloer vervangen wordt door een isolatielaag, kan hierop in principe vloerverwarming worden aangelegd. Het hangt van het totale pakket (isolatie, vloerverwarming, vloerafwerking) af of het vloerpeil verhoogd wordt en alle binnendeuren en de trap moeten worden aangepast. Bij uitbouw of ingrijpende verbouwingen is deze vorm van verwarming zeker te overwegen. Buitenisolatie Het aanbrengen van buitenisolatie op de bestaande beton elementen wordt niet toegestaan door de Welstand Commissie van de Provincie Utrecht. Kunststof ramen en deuren Het vervangen van de aluminium kozijnen, ramen en deuren door een kunststof of houten variant wordt niet toegestaan door de Welstand Commissie van de Provincie Utrecht. Hetzelfde geldt voor het wijziging van de indeling van ramen en deuren. Groene daken Recent worden begroeide daken als een isolatie materiaal aangeboden. Vooralsnog is geheel onbekend welke isolatie op basis van praktijkmetingen mag worden verwacht. E-team Pagina 20 uit 47

Bespaar-toptips. die watt opleveren. samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl

Bespaar-toptips. die watt opleveren. samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl Bespaar-toptips die watt opleveren samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl Bespaar-toptip 1 Waterbesparende douchekop (max. 8L per minuut doe de emmerproef om dit te testen) ± 90 p.j. De groenste

Nadere informatie

Rapportage Energiebus

Rapportage Energiebus Rapportage Energiebus Nieuwe Leliestraat Amsterdam Type woningen: 14 portiekwoningen, 70 m2 Bouwjaar: 1974 Op verzoek van: Bewonerscommissie Nieuwe Leliestraat Verhuurder: De Alliantie Datum: 21-10-2014

Nadere informatie

Installatie overzicht bij EPC-concepten

Installatie overzicht bij EPC-concepten Installatie overzicht bij EPC-concepten Dit boekje geeft een overzicht van de belangrijkste installaties zoals die nu op de markt aanwezig zijn. PelserHartman probeert u een zo volledig mogelijk overzicht

Nadere informatie

Startadvies Energiebesparing

Startadvies Energiebesparing Startadvies Stephanusplein 1, 7772 BR Hardenberg Startadvies : Op basis van de besparingscheck (zie bijlage) heeft uw woning een indicatief energielabel F. Het energielabel voor woningen loopt van A tot

Nadere informatie

PDFlib PLOP: PDF Linearization, Optimization, Protection. Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com

PDFlib PLOP: PDF Linearization, Optimization, Protection. Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com PDFlib PLOP: PDF Lineariation, Optimiation, Protection Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com p Energielabel woning supplement* Afgegeven conform de Regeling energieprestatie

Nadere informatie

Energie Index berekening (EI)

Energie Index berekening (EI) 1 Energie berekening (EI) 2onder1 kap woningen Molenwijk Malden: Randwijksingel, 32 stuks. Wat is een Energie : Het berekent het energieverbruik van de woning en geeft dat aan met een getal tussen de 0

Nadere informatie

Buurkracht Alteveer-Cranevelt

Buurkracht Alteveer-Cranevelt Buurkracht Alteveer-Cranevelt Alteveer-Cranevelt - Buurtscan - Woningscan - Overzicht maatregelen - Financiering en subsidies Buurtscan - 1.575 huishoudens - 3.135 inwoners - 7 % vrijstaand - Jaren 30

Nadere informatie

Energie Index berekening (EI)

Energie Index berekening (EI) 1 Energie berekening (EI) Tussenwoning Molenwijk Malden: schuine woningen, 138 stuks. Wat is een Energie : Het berekent het energieverbruik van de woning en geeft dat aan met een getal tussen de 0 en 5.

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp Meer wooncomfort en minder energieverbruik door een warmtepomp voltalimburg.nl/warmtepomp Tip! Vraag subsidie aan bij de aanschaf van een warmtepomp. Het subsidiebedrag voor een warmtepomp van 5 kw is

Nadere informatie

Gemeente Baarn. Provincie Utrecht

Gemeente Baarn. Provincie Utrecht Gemeente Baarn Provincie Utrecht Duurzaam Bouwloket Voor onafhankelijke informatie en advies over: Duurzaam (ver)bouwen Energie besparen Zelf duurzame energie opwekken Duurzame financiering Subsidies Uitdaging:

Nadere informatie

ADVIES ENERGIECONCEPT BUREAU NIEMAN KLUSWONINGEN CAPADOSESTRAAT 9-11 DEN HAAG

ADVIES ENERGIECONCEPT BUREAU NIEMAN KLUSWONINGEN CAPADOSESTRAAT 9-11 DEN HAAG ADVIES ENERGIECONCEPT BUREAU NIEMAN KLUSWONINGEN CAPADOSESTRAAT 9-11 DEN HAAG Beschrijving voorgesteld (energetisch) maatregelenpakket om EPC 0,2 te halen. De maatregelen die benodigd zijn om een EPC van

Nadere informatie

Huis & Erf steekt energie in uw woning. Isolatiemaatregelen

Huis & Erf steekt energie in uw woning. Isolatiemaatregelen Huis & Erf steekt energie in uw woning Isolatiemaatregelen Huis & Erf steekt energie in uw woning Huis & Erf steekt energie in uw woning in de vorm van een compleet isolatiepakket voor uw hele woning.

Nadere informatie

DUURZAAM BOUWEN IN PLAN DRENKELING

DUURZAAM BOUWEN IN PLAN DRENKELING DUURZAAM BOUWEN IN PLAN DRENKELING Bij de ontwikkeling van Landgoed Drenkeling heeft duurzaamheid een hoge prioriteit. Duurzaamheid betekent in dit geval dat de gebouwde omgeving voldoet aan hoge duurzaamheidseisen

Nadere informatie

U kunt energie besparen. De belangrijkste en meest urgente verbeterpunten worden in onderstaande tabel weergegeven.

U kunt energie besparen. De belangrijkste en meest urgente verbeterpunten worden in onderstaande tabel weergegeven. Dhr. Jansen Voorbeeldstraat 26 9411 VR Voorbeeldstad Beilen: 11 april 2014 Uw adviseur: Floris van Dijk Geachte heer Jansen, Op 2 april 2014 is uw woning door mij onderzocht om de mogelijkheden voor het

Nadere informatie

energiebesparing bestaande bouw Noord-West Veluwe

energiebesparing bestaande bouw Noord-West Veluwe energiebesparing bestaande bouw Noord-West Veluwe Marc Smijers M 06-23924330 www.smijers-energieadvies.nl info@smijers-energieadvies.nl 1 Onderwerpen Hoe komt energielabel tot stand Relatie (of niet!)

Nadere informatie

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN 4 juli 2007 19:11 uur Blz. 1 / 8 cursus Luc Volders - 2-7-2007 ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Opdrachtgever: FB Projectgegevens: testpand 1234AB Software: EPA-W Kernel 1.09 07-06-2007 Vabi Software

Nadere informatie

Energiescan. van: De Brink 6 te: 9999 DM Ons Dorp op: 15 maart 2014 door: Matthes Advies

Energiescan. van: De Brink 6 te: 9999 DM Ons Dorp op: 15 maart 2014 door: Matthes Advies Energiescan van: De Brink 6 te: 9999 DM Ons Dorp op: 15 maart 2014 door: Matthes Advies Energiescan voor woningen in opdracht van: de heer E. Scanner Straat en nr. gekeurde woning: De Brink 6 Postcode:

Nadere informatie

Duurzame energie. uitgestoten in vergelijking met een conventioneel verwarmingssysteem, bijvoorbeeld een CV ketel.

Duurzame energie. uitgestoten in vergelijking met een conventioneel verwarmingssysteem, bijvoorbeeld een CV ketel. Duurzame energie Er wordt tegenwoordig steeds meer gebruik gemaakt van duurzame energiesystemen in gebouwen. Hiermee wordt op een natuurlijke wijze duurzame energie gewonnen om de woningen te verwarmen

Nadere informatie

Concepten EPC 0.4. Bouwkundige uitgangspunten

Concepten EPC 0.4. Bouwkundige uitgangspunten Concepten EPC 0.4 Om een EPC 0.4 te realiseren voor de referentiewoningen zijn er verschillende concepten ontwikkeld die onderling verschillen op de wijze van ventileren en verwarmen. Aan de basis van

Nadere informatie

Verwarm uw woning elektrisch. Creëer met een warmtepomp uw ideale WinWoonSituatie

Verwarm uw woning elektrisch. Creëer met een warmtepomp uw ideale WinWoonSituatie Verwarm uw woning elektrisch Creëer met een warmtepomp uw ideale WinWoonSituatie Bespaar op energiekosten én het milieu De meeste woningen in Nederland gebruiken een cv-ketel op gas. Hiermee verwarmen

Nadere informatie

Duurzaam Bouwloket. Voor onafhankelijke informatie en advies over:

Duurzaam Bouwloket. Voor onafhankelijke informatie en advies over: Duurzaam Bouwloket Voor onafhankelijke informatie en advies over: Duurzaam (ver)bouwen Energie besparen Zelf duurzame energie opwekken Duurzame financiering Subsidies ~45% Energielabel D of lager Een gemiddeld

Nadere informatie

Duurzame woningverbetering

Duurzame woningverbetering Duurzame woningverbetering Op weg naar energieneutraal Houten, 20 februari 2017 Kees Stap Gemiddelde energierekening Maandrekening Gemiddeld energieverbruik jaar 15% 1500 m3 aardgas 5% 80% verwarming warmwater

Nadere informatie

OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL. Adres: Dorpsstraat 1. familiejansen@teylingen.nl

OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL. Adres: Dorpsstraat 1. familiejansen@teylingen.nl OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL Naam: Fam. Jansen Adres: Dorpsstraat 1 Postcode: Woonplaats: Email: Woningtype: 1111 AA Sassenheim familiejansen@teylingen.nl Meanderwoning Datum: 16 januari 2013 1. VRAGEN

Nadere informatie

Quick Energie Scan. Betreft: Maasstraat 33, 1972 ZA IJmuiden. Opdrachtgever: BEPROMA. Uitgevoerd door: B.G.P. Wouda. Uitvoeringsdatum: 1 juni 2013

Quick Energie Scan. Betreft: Maasstraat 33, 1972 ZA IJmuiden. Opdrachtgever: BEPROMA. Uitgevoerd door: B.G.P. Wouda. Uitvoeringsdatum: 1 juni 2013 Betreft: Maasstraat 33, 1972 ZA IJmuiden Opdrachtgever: BEPROMA Uitgevoerd door: B.G.P. Wouda Uitvoeringsdatum: 1 juni 2013 1 Inleiding In opdracht van BEPROMA heeft BEPROMA een uitgevoerd in en aan het

Nadere informatie

Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners

Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners ENERGIE ZUINIGER WONEN! Bespaar op energie én uw woonlasten samen met Woonpartners 1 Energiebesparingsproject Energie besparen is een zaak van iedereen. Daarom investeert Woonpartners samen met haar huurders

Nadere informatie

Duurzaam Bouwloket. Voor onafhankelijke informatie en advies over:

Duurzaam Bouwloket. Voor onafhankelijke informatie en advies over: Duurzaam Bouwloket Voor onafhankelijke informatie en advies over: Duurzaam (ver)bouwen Energie besparen Zelf duurzame energie opwekken Subsidies en regelingen ~38% Energielabel D of lager Anticiperen op

Nadere informatie

Energie Index berekening (EI)

Energie Index berekening (EI) 1 Energie berekening (EI) Hoekwoning Molenwijk Malden: schuine woningen, 138 stuks. Wat is een Energie : Het berekent het energieverbruik van de woning en geeft dat aan met een getal tussen de 0 en 5.

Nadere informatie

Rapportage Energiebus

Rapportage Energiebus Rapportage Energiebus Amstelstraat, Assen Type woningen: 107 flats met interne galerij, 50 m2, bedrijfs- en algemene ruimten op de begane grond Bouwjaar: 1974 Op verzoek van: Huurdersorganisatie Amstelflat

Nadere informatie

Rapportage warmtescan

Rapportage warmtescan Rapportage warmtescan Kenmerk: xxxxaaxx (postcode+huisnummer) datum: 17-11-2016 1. Inleiding. Dinsdagavond xx november heb ik van 20.30 tot 21.30 uur een warmtescan uitgevoerd van de woning aan de (straatnaam+huisnummer)

Nadere informatie

Voorbeeldstraat 1 in Hilversum

Voorbeeldstraat 1 in Hilversum Voorbeeldstraat 1 in Hilversum Klantnummer 11111VA1 Contactpersoon Kasper van Heteren Energie prestatie adviseur woningen (EPA-W) Johannes Frölich E-mailadres kasper.van.heteren@maakjehuishoom.nl Datum

Nadere informatie

nieuwe woning in Austerlitz

nieuwe woning in Austerlitz KLIMAATGARANT Een nieuwe woning in Austerlitz EPC0 7 woningen Thuis in het Loo De energie van morgen vandaag in huis EERB ENERGIE EXPLOITATIE AMSTELVEEN ENERGIE EXPLOITATIE RIJSWIJKBUITEN Een energieneutrale

Nadere informatie

OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL. Adres: Dorpsstraat 1. familiejansen@teylingen.nl

OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL. Adres: Dorpsstraat 1. familiejansen@teylingen.nl OPNAME FORMULIER ENERGIELABEL Naam: Fam. Jansen Adres: Dorpsstraat 1 Postcode: Woonplaats: Email: Woningtype: 1111 AA Sassenheim familiejansen@teylingen.nl Drive-inwoning 4 lagen Datum: 16 januari 2013

Nadere informatie

ENERGIEZUINIG WONEN 10 tips

ENERGIEZUINIG WONEN 10 tips ENERGIEZUINIG WONEN 10 tips 1 Je woning isoleren en begin daar waar isoleren het meeste oplevert, dus waarmee je je energievraag zo veel mogelijk terugbrengt. Veel mensen kopen eerst zonnepanelen om energie

Nadere informatie

C (zie toelichting in bijlage)

C (zie toelichting in bijlage) Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden C (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking

Nadere informatie

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Interactie tussen gevelisolatie, ventilatiesystemen en capaciteit warmtepompsystemen Per 1 januari 2015 worden de EPCeisen aangescherpt. Voor woningen

Nadere informatie

Energiebespaar Tips!

Energiebespaar Tips! Energiebespaar Tips! Hieronder vind u een aantal tips waarmee u op uw energierekening vele euro s kunt besparen. De tips zijn verdeeld in de verschillende onderdelen waaraan u energie verbruikt in uw huis.

Nadere informatie

Agenda Energie Team Salland Opening door wethouder van Loevezijn Presentatie Duurzaam Heeten Voorbeeldwoning Heeten Voorstellen Verbeter & Bespaar Afsluiting (ca. 20.30 uur) Duurzaam Heeten Bleerspad GFTOK

Nadere informatie

Een nieuwe woning in Spijkenisse 25 woningen Eiland van Spijk Fase 1

Een nieuwe woning in Spijkenisse 25 woningen Eiland van Spijk Fase 1 KLIMAATGARANT Een nieuwe woning in Spijkenisse 25 woningen Eiland van Spijk Fase 1 De energie van morgen vandaag in huis Een energiezuinige woning: het kan! De verkoop van Fase 1 van Eiland van Spijk in

Nadere informatie

4 Energiebesparingsadvies

4 Energiebesparingsadvies 4 Energiebesparingsadvies 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt het energiebesparingsadvies voor het gebouw gepresenteerd. Allereerst wordt een inventarisatie gegeven van de reeds getroffen en onderzochte

Nadere informatie

Scan Duurzaamheid Vogelwijk

Scan Duurzaamheid Vogelwijk 1 Scan Duurzaamheid Vogelwijk Erfgoed Leiden en Omstreken Bijeenkomst 22 januari 2018 Rients Anne Slotema Vera Kuijpers Duurzame monumentenzorg 23-1-2018 3 Wij zijn wij? Erfgoed Leiden en Omstreken: Monumenten

Nadere informatie

KLIMAATGARANT. Een nieuwe woning in Herwijnen 24 woningen Engelenweide De energie van morgen vandaag in huis

KLIMAATGARANT. Een nieuwe woning in Herwijnen 24 woningen Engelenweide De energie van morgen vandaag in huis KLIMAATGARANT Een nieuwe woning in Herwijnen 24 woningen Engelenweide De energie van morgen vandaag in huis Een energiezuinige woning: het kan! De verkoop van 24 woningen Engelenweide in Herwijnen is gestart.

Nadere informatie

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Een warmtepomp genereert op een efficiënte manier warmte om uw huis comfortabel te verwarmen of van warm water te voorzien. Warmtepompen hebben

Nadere informatie

Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat.

Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat. Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat. Een nieuwe, zuinige ketel? Denk er nu al over na! Is uw ketel oud aan het worden? Wacht niet totdat hij stuk

Nadere informatie

Cursus Verwarm je woning. 1. Inleiding 2. Verwarmingssysteem 3. Ventilatie 4. Subsidies en leningen 5. Uitnodiging voor bezoeken producten

Cursus Verwarm je woning. 1. Inleiding 2. Verwarmingssysteem 3. Ventilatie 4. Subsidies en leningen 5. Uitnodiging voor bezoeken producten Cursus Verwarm je woning 1. Inleiding 2. Verwarmingssysteem 3. Ventilatie 4. Subsidies en leningen 5. Uitnodiging voor bezoeken producten DUW Parkstad DUW is een initiatief van Stichting EnviAA in samenwerking

Nadere informatie

Vooruit met energie! 11 energiebesparende maatregelen met voorbeelden.

Vooruit met energie! 11 energiebesparende maatregelen met voorbeelden. Vooruit met energie! 11 energiebesparende maatregelen met voorbeelden www.maakgoudaduurzaam.nl spouwmuur isolatie De groenste energie is energie die je niet gebruikt! Een spouwmuur bestaat uit twee muurdelen

Nadere informatie

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u! energie besparen = woonlasten verlagen VRAGEN? Bent u geïnteresseerd in één van de mogelijkheden die in deze brochure zijn beschreven, heeft u nog vragen of wilt u meer weten over de kosten? Vul dan het

Nadere informatie

A (zie toelichting in bijlage)

A (zie toelichting in bijlage) Energielabel gebouw Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden A (zie toelichting in bijlage) Dit gebouw Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking

Nadere informatie

Wij informeren u graag over de mogelijkheden, tips en handige weetjes op het gebeid van duurzaamheid en vooral wat ook zelf kunt doen.

Wij informeren u graag over de mogelijkheden, tips en handige weetjes op het gebeid van duurzaamheid en vooral wat ook zelf kunt doen. Investeren in duurzaamheid In de samenleving is er steeds meer aandacht voor duurzaamheid en energiebesparing. We gaan de komende jaren actief inzetten op duurzaam beheren. Energiezuinig wonen. Niet alleen

Nadere informatie

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning!

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Verbeteringen aan uw woning Condens aan de buitenkant: Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! De verbeteringen die we hebben doorgevoerd verschillen per woning,

Nadere informatie

Itho Daalderop Energiezuinig en comfortabel klimaatsysteem. uw nieuwe. woning

Itho Daalderop Energiezuinig en comfortabel klimaatsysteem. uw nieuwe. woning Itho Daalderop Energiezuinig en comfortabel klimaatsysteem uw nieuwe woning Water/water warmtepomp: - Verwarming in koude maanden door gebruik van bodemwarmte - Koeling in warme maanden door gebruik van

Nadere informatie

Energiebespaar Tips!

Energiebespaar Tips! Energiebespaar Tips! Hieronder vind u een aantal tips waarmee u op uw energierekening vele euro s kunt besparen. De tips zijn verdeeld in de verschillende onderdelen waaraan u energie verbruikt in uw huis.

Nadere informatie

3 Energiegebruik huidige situatie

3 Energiegebruik huidige situatie 3 Energiegebruik huidige situatie 3.1 Het Energie Prestatie Certificaat In het kader van de Europese regelgeving (EPBD) bent u verplicht om, bij verkoop of verhuur van de woning, een energiecertificaat

Nadere informatie

Goed isoleren is vakwerk. Wat u moet weten over na-isolatie

Goed isoleren is vakwerk. Wat u moet weten over na-isolatie BRANCHEORGANISATIE NA-ISOLATIE Goed isoleren is vakwerk Wat u moet weten over na-isolatie INLEIDING GOED ISOLEREN IS VAKWERK Een goed geïsoleerd huis is prettig om in te wonen. Het is goed voor het wooncomfort,

Nadere informatie

Kenniscentrum InfoMil Energiebesparing bij een sportclub

Kenniscentrum InfoMil Energiebesparing bij een sportclub Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu Energiebesparing bij een sportclub 23 januari 2017 Inhoudsopgave Energiebesparing bij een sportclub 3 Energiezuinige sportveldverlichting 3 Opwekken

Nadere informatie

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Beta Testbedrijf E. van Dijk 007 Kleveringweg 12 2616 LZ Delft info@vabi.nl Delft, 8 februari 2007 ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Opdrachtgever: Opdrachtgever BV A. Bee Projectgegevens: Voorbeeldproject

Nadere informatie

Zuinig met energie. waar je thuis bent...

Zuinig met energie. waar je thuis bent... Zuinig met energie waar je thuis bent... Goed voor het milieu en voor uw portemonnee HEEMwonen investeert fors in energiebesparende maatregelen. Dit doen we heel bewust. Zo verlagen we de energielasten

Nadere informatie

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen Rapportage Energiebus BC Kleine Jan, Huizen Type woningen: 54 eengezinswoningen met een oppervlak van 100 m2. Bouwjaar: 1957 Op verzoek van: Bewonerscommissie Verhuurder: De Alliantie Datum bezoek: 21-6-2013

Nadere informatie

VvE en isolatie. Rotterdam, 14 maart 2019 Frank Spruit

VvE en isolatie. Rotterdam, 14 maart 2019 Frank Spruit VvE en isolatie Rotterdam, Frank Spruit Inhoud 1. Waarom isoleren? 2. Warmteverlies 3. Termen en aandachtspunten 4. De isolatiemaatregelen 5. Proces en offertes aanvragen VvE en Isolatie Dia 2 Isoleren

Nadere informatie

Stichtse Vecht Isoleert 1.0 Nut & Noodzaak

Stichtse Vecht Isoleert 1.0 Nut & Noodzaak Stichtse Vecht Isoleert 1.0 Nut & Noodzaak Doel van deze presentatie energie besparen lagere energie rekening comfort verhogend máár? Duurzame Vecht - van Dijk B&A isolatie actie bestaande bouw Nov. 2016

Nadere informatie

Informatieavond energiebesparing en comfortabel wonen. Opening wethouder Binnendijk

Informatieavond energiebesparing en comfortabel wonen. Opening wethouder Binnendijk Informatieavond energiebesparing en comfortabel wonen Opening wethouder Binnendijk Programma 1. Welkom door Wethouder Binnendijk 2. Bewonersinitiatief Klimaat in jouw straat 3. Introductie wijkaanpak;

Nadere informatie

Wie is Woonlinie Het project duurzame isolatietechnieken oplossingen in de installaties van de woningen Monitoren

Wie is Woonlinie Het project duurzame isolatietechnieken oplossingen in de installaties van de woningen Monitoren Wie is Woonlinie Woonlinie is een middelgrote woningcorporatie actief in het Land van Heusden en Altena en Zaltbommel. Totaal verhuurt Woonlinie ongeveer 4200 woningen. Daarnaast bouwt de vastgoed afdeling

Nadere informatie

Energie besparen en meer wooncomfort. Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Maaskant Wonen.

Energie besparen en meer wooncomfort. Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Maaskant Wonen. Energie besparen en meer wooncomfort Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Maaskant Wonen. Deze Menukaart geeft voorbeelden hoe u als bewoner geld kunt besparen en meer wooncomfort kunt

Nadere informatie

Energiebesparende maatregelen Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid

Energiebesparende maatregelen Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid informatie BOEKERIJ E.O. SEPTEMBER 2018 Energiebesparende maatregelen Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid In 2019 wil Intermaris bij 77 huurwoningen aan de Boekerij, Galerij en Binnenplaats

Nadere informatie

Samen besparen we ons rijk. Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Rentree. thuis in Deventer

Samen besparen we ons rijk. Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Rentree. thuis in Deventer Samen besparen we ons rijk Een unieke kans om energie te besparen, aangeboden door Rentree. thuis in Deventer Deze Menukaart geeft voorbeelden hoe u als bewoner geld kunt besparen en meer wooncomfort kunt

Nadere informatie

Edwin Waelput Tempas Bouwmanagement bv Breda DuurSaam cooperatie ua

Edwin Waelput Tempas Bouwmanagement bv Breda DuurSaam cooperatie ua Edwin Waelput Tempas Bouwmanagement bv Breda DuurSaam cooperatie ua Het hoofddoel is: het omlaag brengen van uw energierekening door gedragsinvloeden & techniek én het produceren van duurzame energie;

Nadere informatie

Warmtepompen. Een introductie

Warmtepompen. Een introductie Warmtepompen Een introductie Inhoud presentatie Introductie 040energie Warmtepompen: Principe Varianten Financieel Is mijn huis geschikt? Vragen? Introductie 040Energie 040energie is een vereniging van

Nadere informatie

Is uw VvE toekomstbestendig?

Is uw VvE toekomstbestendig? Is uw VvE toekomstbestendig? Ing. G.B. (Gerard) Groenendijk RT Bouwkundig adviseur Register taxateur Klik om de titelstijl van het model te bewerken VvE Belang Is uw VvE toekomstbestendig? Uit welk bouwjaar

Nadere informatie

Een nieuwe woning in Sliedrecht 43 woningen Baanhoek-West De energie van morgen vandaag in huis

Een nieuwe woning in Sliedrecht 43 woningen Baanhoek-West De energie van morgen vandaag in huis KLIMAATGARANT Een nieuwe woning in Sliedrecht 43 woningen Baanhoek-West De energie van morgen vandaag in huis 1e fase 23 woningen Een energieneutrale woning: het kan! De verkoop van de eerste fase met

Nadere informatie

Besparen op het gasverbruik met de Douche-WTW

Besparen op het gasverbruik met de Douche-WTW Besparen op het gasverbruik met de Douche-WTW Door: Harry Tolkamp dd. 30 mei 2011 (concept) Warmte door het rioolputje Wanneer je je beseft dat in huis op allerlei manieren energie verloren gaat en dat

Nadere informatie

STEEK ENERGIE IN JE WONING! UNIEK AANBOD VOOR WIPPOLDER

STEEK ENERGIE IN JE WONING! UNIEK AANBOD VOOR WIPPOLDER STEEK ENERGIE IN JE WONING! UNIEK AANBOD VOOR WIPPOLDER INLEIDING WAT STAAT ER OP HET PROGRAMMA? 19:30 uur Energiebesparende maatregelen (Energieloket) 20:15 uur Pauze met koffie en thee 20:30 uur Informatiemarkt:

Nadere informatie

Ruinerwold. Energie Neutraal. // Energiescan. Ruinerwold Energie Neutraal. Toelichting

Ruinerwold. Energie Neutraal. // Energiescan. Ruinerwold Energie Neutraal. Toelichting Ruinerwold Energie Neutraal // Energiescan Ruinerwold Energie Neutraal Toelichting De energiescan is zo opgezet dat er voor een minimum aan kosten, een advies gegeven kan worden, geheel afgestemd op de

Nadere informatie

Een nieuwe woning in RijswijkBuiten 66 woningen Buitenplaats Syon De energie van morgen vandaag in huis

Een nieuwe woning in RijswijkBuiten 66 woningen Buitenplaats Syon De energie van morgen vandaag in huis KLIMAATGARANT Een nieuwe woning in RijswijkBuiten 66 woningen Buitenplaats Syon De energie van morgen vandaag in huis ENERGIE EXPLOITATIE RIJSWIJKBUITEN Een energieneutrale woning: het kan! De verkoop

Nadere informatie

Slim besparen, doe je samen!

Slim besparen, doe je samen! Slim besparen, doe je samen! Welkom Programma: 1. Opening, voorzitter dorpsraad Marco Hesp 2. Buurkracht, Patricia Vinclair 3. Buurtscan/Buurtadvies, Jaap Stel Kies Groen Licht Pauze 4. Uitleg duurzaam

Nadere informatie

VvE en isolatie. Rotterdam, 5 oktober 2017 Frank Spruit

VvE en isolatie. Rotterdam, 5 oktober 2017 Frank Spruit VvE en isolatie Rotterdam, Frank Spruit Inhoud 1. Waarom isoleren? 2. Warmteverlies 3. Termen en aandachtspunten 4. De isolatiemaatregelen 5. Proces en offertes aanvragen VvE en Isolatie Dia 2 Isoleren

Nadere informatie

Duurzaamheid is meer dan emotie het levert ook geld op

Duurzaamheid is meer dan emotie het levert ook geld op 1. Wat is het gemiddelde water-, elektra- en gasverbruik voor een huishouden en wat kost dat per jaar, per maand? Hoeveel betaalt u daarvan aan belasting? Bij een gemiddeld huishouden van 2,2 personen

Nadere informatie

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning!

Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! Verbeteringen aan uw woning Condens aan de buitenkant: Gefeliciteerd met uw vernieuwde woning! De verbeteringen die we hebben doorgevoerd verschillen per woning,

Nadere informatie

energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015

energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015 energiebesparing bestaande bouw Harderwijk 26 mei 2015 Marc Smijers M 06-23924330 www.smijers-energieadvies.nl info@smijers-energieadvies.nl 1 Onderwerpen Relatie tussen energielabel en energiegebruik

Nadere informatie

Rijksoverheid. Veel besparingsmogelijkheden t/m t/m 100. Dubbel glas. Dubbel glas. Niet extra geïsoleerd. Niet van toepassing. Nee.

Rijksoverheid. Veel besparingsmogelijkheden t/m t/m 100. Dubbel glas. Dubbel glas. Niet extra geïsoleerd. Niet van toepassing. Nee. Rijksoverheid Energielabel woning Westvest 191 2611BZ Delft BAG-ID: 0503010000010395 Veel besparingsmogelijkheden Energielabel B Registratienummer 863374920 Datum van registratie 13-01-2016 Geldig tot

Nadere informatie

ENERGIE MET RESPECT VOOR DE TOEKOMST

ENERGIE MET RESPECT VOOR DE TOEKOMST ENERGIE MET RESPECT VOOR DE TOEKOMST Duurzame energie helpt klimaatverandering tegen te gaan en voorkomt dat energie opraakt. De bronnen van duurzame energie, zoals de wind en de zon, kunnen niet opraken.

Nadere informatie

Energiescan.nu info@energiescan.nu www.energiescan.nu. Naam: Adres: Postcode Factuurnr.: Boekel, 6 januari 2016,

Energiescan.nu info@energiescan.nu www.energiescan.nu. Naam: Adres: Postcode Factuurnr.: Boekel, 6 januari 2016, Energiescan.nu info@energiescan.nu www.energiescan.nu Naam: Adres: Postcode Factuurnr.: Boekel, 6 januari 2016, Beste, Bedankt voor het invu llen van de Energiescan. Voor u ligt het adviesrapport. Op basis

Nadere informatie

B (zie toelichting in bijlage)

B (zie toelichting in bijlage) Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden B (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking

Nadere informatie

Copyright SBR, Rotterdam

Copyright SBR, Rotterdam rapporteur: ir. J. F. van Mierlo TNO-IBBC Wonen in de kou? 110 Rotterdam, 1985 r(br Stichting Bouwresearch Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van speurwerk op het gebied

Nadere informatie

Route kaart naar aardgasvrij

Route kaart naar aardgasvrij Route kaart naar aardgasvrij Aanpak en benadering Bewoner/eigenaar: Comfort / gezondheid Lagere woonlasten Waarde / toekomst Maatregelen: Isolatie en ventilatie Installatie Duurzame energie No-Regret 2

Nadere informatie

Een nieuwe woning in Praal Esse Zoom

Een nieuwe woning in Praal Esse Zoom ENERGIE EXPLOITATIE AMSTELVEEN KLIMAATGARANT EPC0 Een nieuwe woning in Praal Esse Zoom EERB van morgen vandaag in huis De energie ENERGIE EXPLOITATIE AMSTELVEEN ENERGIE EXPLOITATIE RIJSWIJKBUITEN Een energieneutrale

Nadere informatie

In 3 stappen naar een energievriendelijk huis. Samen kunnen we dit realiseren.

In 3 stappen naar een energievriendelijk huis. Samen kunnen we dit realiseren. In 3 stappen naar een energievriendelijk huis Samen kunnen we dit realiseren. Energievriendelijk huis 30 oktober > Stap 1 Zorg ervoor dat er zo weinig mogelijk energie (warmte) verloren gaat Isoleren waar

Nadere informatie

Subsidieplafond Bedrijven 495.000, - (incl. woningbouwverenigingen, dorpshuizen, scholen, sportverenigingen)

Subsidieplafond Bedrijven 495.000, - (incl. woningbouwverenigingen, dorpshuizen, scholen, sportverenigingen) Subsidieregeling duurzame investeringen door bedrijven Doel: Lokale economische activiteit stimuleren en tegelijk bijdrage leveren aan doelstelling duurzaam bouwen. In dat kader moeten investeringen betrekking

Nadere informatie

Energiezuinig wonen. GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting

Energiezuinig wonen. GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting Energiezuinig wonen GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting 1)Waarom energie besparen? 2)Hoe kunt u energie besparen? 3)En de volgende stap! 1) Het klimaat verandert!

Nadere informatie

Goed Voorbeelden boekje

Goed Voorbeelden boekje BurenRoute Goed Voorbeelden boekje Tien tips om je oude woning energiezuiniger te maken gagoed.nl 2 Woon jij in een oude woning en wil je Goed omgaan met energie? 3 Tegenwoordig stellen we nieuwe eisen

Nadere informatie

Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk

Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk Concept second opinion voor de Schaepmanstraat, Katwijk Geert-Jan Persoon Adviseur woningkwaliteit Vereniging Nederlandse Woonbond Nieuwe Achtergracht 17 1018 XV Amsterdam 020-5517784 www.woonbond.n www.bespaarenergiemetdewoonbond.nl

Nadere informatie

EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN

EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE o o o o Portaal (6x) Bo-Ex Stanleylaan Bo-Ex Livingstonelaan Isolatie Geen Wel Wel Glas enkel Dubbel Dubbel

Nadere informatie

7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS:

7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS: TANGRAMHUIS 7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS: 1 - ZON - Maak gebruik van de zon, de enige kostenloze energieleverancier! Onze woningen worden naar de zon georiënteerd, dat wil zeggen

Nadere informatie

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam GREEN PACKAGE Energie uit de lucht - 100% duurzaam Het comfort van vloerverwarming, koeling en warmtapwater in een duurzaam energiesysteem voor bij u thuis. Frisse Lucht Green Package, duurzame energie

Nadere informatie

Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid. Energiebesparende maatregelen. informatie HOLENWEG EN VENENLAAN

Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid. Energiebesparende maatregelen. informatie HOLENWEG EN VENENLAAN informatie HOLENWEG EN VENENLAAN APRIL 2015 Energiebesparende maatregelen Samen investeren in energiebesparing en duurzaamheid In 2015 wil Intermaris bij 34 woningen aan de Holenweg en Venenlaan in Hoorn

Nadere informatie

Welkom aan de Energietafel!

Welkom aan de Energietafel! Welkom aan de Energietafel! 18 maart 2019 Programma Opgave Rijk Gemeente Pilot Noorderwaard - Noord Aardgasvrije woning: hoe doe je dat? Isoleren: wat wel en wat niet? Ventileren: waarom? Opstellen plan

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door goede ventilatie. voltalimburg.nl/ventilatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door goede ventilatie. voltalimburg.nl/ventilatie Meer wooncomfort en minder energieverbruik door goede ventilatie voltalimburg.nl/ventilatie Wist u dat... Ventileren zelfs energie kan besparen? Het opwarmen van vochtige lucht in de woning kost meer energie.

Nadere informatie

ISSO publicatie 82.2 aangepast 2014. Hoofdstuk 5 ISSO publicatie 82.2

ISSO publicatie 82.2 aangepast 2014. Hoofdstuk 5 ISSO publicatie 82.2 ISSO publicatie 82.2 aangepast 2014 Hoofdstuk 5 ISSO publicatie 82.2 5 Het EPA-maatwerkadviesrapport Het eindresultaat van het adviesproces moet men uiteindelijk vastleggen in een adviesrapport dat met

Nadere informatie

Nefit SolarLine II zonneboilers. SolarLine II Warm water met zonneenergie

Nefit SolarLine II zonneboilers. SolarLine II Warm water met zonneenergie Nefit SolarLine II zonneboilers SolarLine II Warm water met zonneenergie Nefit SolarLine II zonneboiler Eindeloos profiteren van de zon Thermische zonne-energie is noodzakelijk voor een duurzame toekomst.

Nadere informatie

Genomineerd Nationaal Energie Toekomst Trofee 2006

Genomineerd Nationaal Energie Toekomst Trofee 2006 Winnaar Nationaal Energieprijs 2004 Winnaar Nationaal Energie Toekomst Trofee 2005 Genomineerd Nationaal Energie Toekomst Trofee 2006 2e Prijs Nationaal Energie Toekomst Trofee 2007 European Energy Efficiency

Nadere informatie

EPC 0,8: Over welke woningen en installatieconcepten hebben we het?,

EPC 0,8: Over welke woningen en installatieconcepten hebben we het?, EPC 0,8: Over welke woningen en installatieconcepten hebben we het?, ir. F.W. (Freek) den Dulk Nieuwe eis per 1 januari 2006 EPC 0,8 Herziening norm: NEN 5128:2004 Energieprestatie van woonfuncties en

Nadere informatie

WONEN IN EEN ENERGIEZUINIGE WONING: PRAKTISCHE INFORMATIE EN TIPS

WONEN IN EEN ENERGIEZUINIGE WONING: PRAKTISCHE INFORMATIE EN TIPS WONEN IN EEN ENERGIEZUINIGE WONING: PRAKTISCHE INFORMATIE EN TIPS Wonen Zuid vindt duurzaam en energiezuinig bouwen belangrijk. Dit is beter voor ons milieu en huurders kunnen hiermee besparen op hun energierekening.

Nadere informatie