De Internationale LOFAR Telescoop. Sensing the universe, the earth and our surroundings

Transcriptie

1 De Internationale LOFAR Telescoop Sensing the universe, the earth and our surroundings

2 LOFAR, een radiotelescoop en sensor array De superterp in het hart van de LOFAR telescoop, met zes LOFAR stations. Top-Foto Assen. ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, ontwikkelde LOFAR, de Low Frequency Array. LOFAR is een transformationele radiotelescoop, die werkt met de laagste frequenties die vanaf de aarde waargenomen kunnen worden. Het instrument is ontstaan als een multidisciplinair sensornetwerk, met een enorme netwerkinfrastructuur en verbonden aan een supercomputer. Onderzoek in geavanceerde ICT voor het verwerken van enorme hoeveelheden gegevens, ontvangen door wijdverspreide sensoren, ligt aan de basis van LOFAR. Naast de twee typen ultra-moderne phased array antennes voor de sterrenkundige toepassing heeft het LOFAR netwerk momenteel ook stations met seismische sensoren (geofoons) en infrageluidsdetectoren voor onderzoek aan de atmosfeer. In de ontwerpfase van LOFAR werd de infrastructuur gebruikt voor onderzoek in precisielandbouw; de resultaten hiervan worden nu gebruikt voor commerciële doeleinden. Sinds 2012 biedt de Internationale LOFAR Telescoop een netwerk van veertig stations, geconcentreerd in het noordoosten van Nederland, uitgebreid met acht stations in Duitsland, Frankrijk, Zweden en Engeland. ASTRON coördineert de besturing van de telescoop. Door het revolutionaire vermogen van de LOFAR-telescoop om in meerdere richtingen tegelijk te kijken, kunnen sterrenkundigen zich met meerdere onderzoeken tegelijkertijd bezighouden; ze kunnen miljarden jaren terugkijken naar een periode waarin de eerste sterren en sterrenstelsels zich vormden (de zogenoemde kosmische Middeleeuwen), ze kunnen enorme gebieden van de laagfrequente radiohemel afzoeken, en ze kunnen onafgebroken zoeken naar de meest energetische en exploderende gebeurtenissen in het heelal. LOFAR is ook een erkende wetenschappelijke en technologische voorloper van de volgende generatie radiotelescoop: de Square Kilometre Array (SKA), die wordt voorbereid door een wereldwijde samenwerking van landen en instituten, waarin ASTRON een initiërende en leidende rol speelt. ASTRON tilt nu veel concepten van LOFAR, in het bijzonder de (realtime en offline) verwerking van hele grote datastromen, naar een hoger niveau, ter voorbereiding op de SKA. De multidisciplinaire LOFAR-toepassingen in Nederland, verenigd binnen het LOFAR-Consortium, zijn verbonden door ICT-onderzoek dat gericht is op dynamische opslag en verwerking van enorme hoeveelheden gegevens. Het LOFAR- Consortium bestaat uit kennisinstituten, universiteiten en bedrijven, geleid door ASTRON. De ontwikkeling en de bouw van LOFAR in Nederland is gesubsidieerd door de Nederlandse overheid (via het BSIK-programma) en Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), met bijkomend kapitaal van alle deelnemende instituten. De LOFAR radiotelescoop heeft faciliteiten in verschillende landen, die in het bezit zijn van de verschillende partijen (ieder met zijn eigen subsidiebronnen), en die collectief bestuurd worden door de stichting Internationale LOFAR Telescoop (ILT) onder een gezamenlijk wetenschappelijk beleid. < Op de voorkant: Sterrenstelsel Cygnus A, op 700 miljoen lichtjaar afstand van de Aarde: de rood-oranje kleuren zijn de radiogolven van plasmastralen, waargenomen met de LOFAR telescoop van ASTRON. De blauw-witte stip in het midden is een superzwaar zwart gat middenin het sterrenstelsel. De blauwe kleur, waargenomen met de Chandra-satelliet van NASA, geeft het hete gas van het sterrenstelsel weer. Foto: J. McKean en M. Wise, ASTRON. 2 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

3 Sterrenstelsel M87. De wit/ blauwe regio is optisch licht (Bron: SDSS); de radiostraling is te zien in geel/oranje (LOFAR). In het midden is de radiostraling heel fel; het geeft aan waar de stroom, die veroorzaakt wordt door het zwarte gat, zich bevindt. Francesco de Gasperin, namens de LOFAR-samenwerking. 3 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

4 Grote sterrenkundige vragen Diverse astronomen zijn nauw betrokken bij het ontwerp van LOFAR om ervoor te zorgen dat de telescoop optimaal geschikt is om een bijdrage te leveren aan belangrijke actuele thema s binnen de astronomie en de astrofysica. Deze thema s zijn: 1. Kosmische re-ïonisatie Het Epoch of Reionization (EoR: tijdperk van de kosmische re-ionisatie) is de periode waarin het neutrale gas in het heelal geheel geïoniseerd werd door de eerste sterren en melkwegstelsels. Deze belangrijke gebeurtenis vond plaats toen het heelal een paar honderd miljoen jaar oud was (ongeveer een twintigste van de huidige leeftijd) en is uiterst belangrijk voor een goed begrip van de manier waarop de eerste sterren en sterrenstelsels gevormd werden. LOFAR zal onderzoek doen naar het EoR door metingen te verrichten aan de 21 cm-lijn van neutraal waterstof. Het is de eerste telescoop die dergelijke metingen kan doen. 2. Diep extragalactisch onderzoek De aard van de laagfrequente radiohemel is vrijwel onbekend en de verkenning ervan is een belangrijk doel dat heeft geleid tot de ontwikkeling van LOFAR. Met een reeks unieke periodieke metingen scant LOFAR grote gedeelten van de hemel met een gevoeligheid en resolutie die bij deze frequenties nog niet eerder mogelijk waren. Dit periodieke onderzoek zal gebruikt worden om meer te weten te komen over de manier waarop zeer grote sterrenstelsels, sterrenstelselclusters en zwarte gaten gevormd zijn. In het verleden is gebleken dat nieuwe telescopen altijd onverwachte ontdekkingen opleveren en in dit geval is dat bijzonder waarschijnlijk, omdat LOFAR volkomen nieuwe onderzoeksgebieden zal openleggen. 3. Variabele bronnen en pulsars Het heelal is onderhevig aan snelle en extreme veranderingen. Exploderende sterren, superzware zwarte gaten en snel roterende superdichte neutronsterren kunnen binnen zeer korte tijd enorme hoeveelheden energie afgeven. LOFAR levert een bijdrage aan een beter begrip van het explosieve en dynamische heelal door de hemel bijna dagelijks af te zoeken naar veranderlijke radiobronnen. Door zijn grote gezichtsveld en meerdere kijkrichtingen zal LOFAR nieuwe verschijnselen en nieuwe gebeurtenissen in het heelal ontdekken, die daarna door andere telescopen en satellieten nader onderzocht kunnen worden. De kosmische vuurtorens die pulsars genoemd worden, stralen het helderst in het bereik van de lange radiogolven, wat LOFAR de ideale telescoop maakt om ze te bestuderen. Door zijn zeer hoge gevoeligheid en enorme rekenkracht zal LOFAR alle zwakke nabije pulsars ontdekken die door andere telescopen over het hoofd zijn gezien en ons een nieuw inzicht geven in waarom pulsars stralen. Impressie van de waarschijnlijke ontwikkeling van het EoR. Na ongeveer 400 miljoen jaar werd neutraal waterstof geïoniseerd door de eerste sterren en sterrenstelsels. Het signaal van neutraal waterstof kan worden opgevangen door LOFAR. De detectie ervan is echter lastig door de aanwezigheid van vele andere en soms sterkere signalen. V. Jelic, ASTRON. Radiopulsar B : aan de linkerkant is de radiohemel rondom de pulsar te zien. Aan de rechterkant zijn de afzonderlijke, op elkaar gestapelde, pulsen van deze vuurtorenachtige bron te zien. LOFAR is uniek in haar vermogen gelijktijdig beelden en hoge resolutie-opnamen te maken. LOFAR Pulsar Working Group. LOFAR zal een bijdrage leveren aan belangrijke actuele thema s binnen de astronomie en de astrofysica. 4 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

5 Impressie van zonnedeeltjes en hun interactie met de magnetosfeer van de aarde. NASA. 4. Kosmische straling met ultrahoge energie Het is reeds lang bekend binnen de astrofysica dat elementaire deeltjes met extreem hoge energie het heelal doorklieven. Het is echter niet bekend hoe en waar deze deeltjes zijn gevormd. Zijn ze het resultaat van een onbekende kosmische explosie of van het verval van exotische deeltjes die kort na de geboorte van het heelal zijn ontstaan? De populairste verklaring is dat de deeltjes het product zijn van exploderende sterren en materiaal dat opgeslokt is door superzware zwarte gaten in het centrum van actieve sterrenstelsels. LOFAR biedt een unieke mogelijkheid om de oorsprong van kosmische straling met hoge energie te bestuderen door de waarneming van snelle radiopulsen waarmee deeltjesregens, veroorzaakt door de interactie tussen kosmische straling en de aardatmosfeer, gepaard gaan. Impressie van de manier waarop een hoogenergetisch deeltje de atmosfeer binnendringt en een deeltjesregen produceert die een intense, zeer korte radiopuls opwekt die door LOFAR waargenomen kan worden. 5 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

6 5. Kennis van de zon en het weer in de ruimte De zon, de ster die het dichtst bij de aarde staat, is een uiterst krachtige bron van laagfrequente radiogolven. In rust geeft de zon al veel straling af, maar er komen ook af en toe intense radio-uitbarstingen voor tijdens perioden van verhoogde zonneactiviteit, zoals zonnevlammen en coronale massa-ejecties (CME s). Deze activiteit kan zo intens zijn dat ze schade toebrengt aan telecom-apparatuur, energiecentrales op aarde en aan satellieten in een baan rond de aarde. Onderzoek door LOFAR naar dergelijke zonneactiviteit kunnen bijdragen aan een beter begrip ervan en vermindering van de schade aan apparatuur veroorzaakt door sterke CME s. 6. Kosmisch magnetisme Magnetische velden bevinden zich vrijwel overal in het heelal, maar het ontbreekt ons aan veel fundamentele kennis erover. We weten bijvoorbeeld niet hoe de eerste magnetische velden ontstaan zijn en welke rol ze spelen bij de vorming van sterren en sterrenstelsels. Een nieuwe, gevoelige laagfrequente radiotelescoop is hét instrument om de rol die magnetische velden spelen bij een groot aantal astrofysische verschijnselen te onderzoeken. De afbeelding links een zichtbaarlichtbeeld van de M51 draaikolknevel. De lijnen geven de kracht en richting van het magnetisch veld weer. De radiogegevens zijn afkomstig van de Very Large Array (VLA, VS) en de Effelsberg 100-meter radiotelescoop (Duitsland). Achtergrondbeeld: Hubble Space Telescope (Hubble Heritage Team) A. Fletcher & R. Beck (MPIfR Bonn). 6 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

7 Architectuur van de LOFAR radiotelescoop LOFAR is de eerste radiotelescoop die gebruik maakt van een groot aantal kleine sensoren in plaats van een klein aantal grote schotels zoals tot nu toe gebruikelijk was. De belangrijkste redenen om deze nieuwe richting in te slaan, zijn: In het bereik waarin LOFAR werkt (laagfrequente radiosignalen), kunnen grote ontvangstgebieden heel goedkoop worden ontplooid door simpele en goedkope dipoolantennes te gebruiken in plaats van grote en zeer kostbare schoteltelescopen. De kosten voor het bouwen en onderhouden van de telescoop zijn minimaal aangezien hij geen bewegende delen heeft. Astronomen kunnen LOFAR elektronisch richten, zodat een wisseling van kijkrichting vrijwel onmiddellijk kan plaatsvinden. Omdat de individuele antennes de hele hemel kunnen observeren, kan LOFAR in meerdere richtingen tegelijk kijken, zodat sterrenkundigen verschillende waarnemingen tegelijkertijd gedaan kunnen uitvoeren. De software van LOFAR maakt het instrument flexibel, waardoor astronomen makkelijk tussen waarnemingen kunnen schakelen. Luchtfoto van een voltooid LOFAR-station in het kerngebied met 2 x 24 High Band Antennes en 96 Low Band Antennes. Top-foto, Assen. De LOFAR radiotelescoop bestaat uit een groot aantal goedkope antennes van twee types: de Low Band Antenne (LBA) die signalen opvangt tussen 10 en 90 MHz en de High Band Antenne (HBA) die opereert tussen 110 en 250 MHz. Deze sensoren zijn geclusterd in antennestations. In het noordoosten van Nederland zijn veertig van dergelijke stations gerealiseerd, verspreid over een gebied van ongeveer honderd kilometer in doorsnee. De helft hiervan staat in een kerngebied van twee bij drie kilometer tussen de dorpen Exloo, Buinen en Buinerveen. De andere helft is verspreid rond deze kern, waarbij de afstand tot de kern kan oplopen tot 50 km. Internationale stations zijn geplaatst in Duitsland, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Deze stations worden beheerd door de instituten waarin ze zijn ondergebracht. De grootste afstand tussen de stations in Europa bedraagt ongeveer 1500 kilometer. Low Band Antennes die tussen 10 en 90 MHz opereren. Hans Hordijk. LOFAR stationshuisje, met daarin alle electronica voor het station. 7 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

8 De verschillende LOFAR-stations verspreid over Europa. 8 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

9 9 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

10 LOFAR de Europese dimensie ASTRON en de andere landen met een LOFAR-station hebben in 2010 de stichting van de Internationale LOFAR Telescoop opgericht om de internationale exploitatie van LOFAR voor astronomie mogelijk te maken. Astronomen in diverse Europese landen hebben fondsen aangeboord om hun eigen LOFAR-station te bouwen. De mogelijkheden van LOFAR worden aanzienlijk vergroot door deze uitbreiding van het array. De grootste afstand tussen de internationale stations is ongeveer 1500 kilometer, waardoor LOFAR als geheel details zal kunnen onderscheiden die vijftien keer kleiner zijn dan waargenomen kunnen worden met het uit veertig stations bestaande array in Nederland. Deze hogere resolutie is zeer waardevol omdat het astronomen de mogelijkheid geeft om sterren, sterrenstelsels en zwarte gaten veel gedetailleerder te bestuderen. Op het ogenblik is de financiering van acht internationale LOFAR-stations geregeld, waardoor een echt Europees sensornetwerk gerealiseerd wordt. Deze stations zijn: Duitsland Station Effelsberg, beheerd door het Max-Planck-Institut für Radioastronomie Station Unterweilenbach, beheerd door het Max-Planck- Institut für Radioastronomie Station Tautenburg, beheerd door de Thüringer Landessternwarte Station Potsdam-Bornim, beheerd door het Astrophysikalisches Institut Potsdam Station Jülich, gezamenlijk beheerd door de Universiteit van Bochum, Jacobs University Bremen en Forschungszentrum Jülich Tautenburg (Duitsland). Het eerste voltooide internationale station in Effelsberg (Duitsland). Unterweilenbach/Garching bei München (Duitsland). 10 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

11 Frankrijk Station Nançay, gezamenlijk beheerd door het Observatoire de Paris en het CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique) Zweden Station Onsala, beheerd door het Onsala Space Observatory Verenigd Koninkrijk Station Chilbolton, beheerd door de STFC (Science and Technology Facilities Council) namens LOFAR-UK en SEPNET (South East Physics Network) Samen met de stations in Nederland maken de stations in Duitsland, Frankrijk, Zweden en het Verenigd Koninkrijk LOFAR tot een echt Europees onderzoeksinstrument. Potsdam-Bornim (Duitsland). Chilbolton (Engeland). Nançay (Frankrijk. Bron: I. Thomas, Observatoire de Paris). Chalmers (Zweden). 11 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

12 Geofysica met LOFAR het ondergrondse in beeld brengen Hoewel we de bodem waarop we ons bevinden als stabiel beschouwen, is hij in feite altijd in beweging. Deze bewegingen kunnen waargenomen worden door zeer gevoelige bewegingsdetectoren, die geofoons worden genoemd. Met uitzondering van de bewegingen die veroorzaakt worden door kleine aardbevingen, zijn de meeste bodemverplaatsingen zeer klein en uiterst traag. Gebeurtenissen die dergelijke verplaatsingen kunnen veroorzaken, zijn onder andere de natuurlijke trillingen die worden opgewekt door oceaangolven, verkeer of kleine aardbevingen als gevolg van menselijke activiteit, zoals de winning van aardgas. LOFAR maakt het mogelijk deze bewegingen over een groot gebied en gedurende lange tijd waar te nemen. Dit is van groot belang voor het begrijpen van de oorzaken ervan. De komende jaren zullen de geofoons van LOFAR alle aardtrillingen in Noord-Nederland, ongeacht hun oorzaak, registreren. Seismisch beeld van de grondlagen onder Annerveen verkregen aan de hand van dynamietbronnen. Een uniek aspect van het seismische netwerk van LOFAR is dat het ontworpen is om beelden te genereren van de grondlagen zonder gebruik te maken van actieve bronnen. Gewoonlijk worden in seismologisch onderzoek actieve bronnen zoals dynamiet gebruikt om beelden van de grondlagen te maken. LOFAR staat voor de uitdaging om beelden van deze lagen te produceren uitsluitend door langetermijnregistratie van de natuurlijk optredende variaties en zonder gebruik van actieve bronnen. Deze revolutionaire techniek wordt seismische interferometrie genoemd. De geofoonopstelling bij Annerveen is ontworpen met deze techniek in gedachten. In de toekomst is het misschien zelfs mogelijk om de veranderingen in de ondergrond waar te nemen om zo seismische films te maken in plaats van momentopnamen. Annerveen: seismische registratie verkregen met de revolutionaire seismische interferometrietechniek waarbij het lijkt of dynamiet gebruikt is. Aardbeving van 26 november 2009 waargenomen door de Annerveen-opstelling van LOFAR. 12 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

13 Infrageluid met LOFAR waarnemen van laagfrequent geluid Infrageluidonderzoek maakt gebruik van onhoorbare laagfrequente geluidsgolven in de atmosfeer. Deze golven worden veroorzaakt door heftige gebeurtenissen zoals explosies, aardbevingen, meteoorinslagen en zwaar weer. Infrageluid is ook een van de controletechnieken die gebruikt worden in het kader van het CTBT-verdrag dat het testen van kernwapens verbiedt. LOFAR geofoon en hydrofoon. De infrageluidsignalen kunnen zeer lange afstanden overbruggen en worden gemeten met microbarometeropstellingen die doorgaans gevoelig zijn in het frequentiebereik tussen 0,002 en 20 Hz. Infrageluid opgewekt door de uitbarstingen van de vulkaan Eyjafjallajökull op IJsland in 2010 is bijvoorbeeld opgevangen in Nederland en de rest van Europa. De bron kan gelokaliseerd worden door triangulatie van de geluidsrichting geregistreerd door twee of meer opstellingen. De plaatsing van een microbarometer in een ondergrondse koker op het LOFAR Initial Test Station (ITS) bij Exloo. Het onderzoek naar infrageluid van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) richt zich op twee onderwerpen: bronnenidentificatie en onderzoek in de bovenste luchtlagen. Kleine aardbevingen in Noord-Nederland kunnen trillingen teweegbrengen die door de inwoners op vrijwel dezelfde wijze worden ervaren als extreme gebeurtenissen in de atmosfeer. Het KNMI registreert zowel de seismische signalen in de bodem als de infrageluidgolven om de bron van de trillingen te kunnen identificeren. Het KNMI gebruikt ook infrageluidgolven om de atmosfeer tot een hoogte van 120 km te bestuderen ter ondersteuning van het CTBT-verdrag. Infrageluidonderzoek kan ook worden toegepast in weeren klimaatmodellen. De link tussen seismische golven en infrageluid kan bestudeerd worden door de metingen van de seismische en infrageluid arrays van LOFAR te combineren. De Large Aperture Infrasound Array (LAIA) van LOFAR is s werelds eerste instrument van dit type en is bij uitstek geschikt om een bijdrage te leveren aan de publieke taken van het KNMI op het gebied van bronnenidentificatie en CTBT-controle. 13 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

14 Draadloze sensor in een aardappelveld die het microklimaat meet in het kader van Phytophthorapreventie. Precisielandbouw De ontwikkelingsfase van LOFAR omvatte verschillende onderzoeken in precisielandbouw. In deze relatief nieuwe discipline worden de modernste technieken toegepast om met sensoren en andere instrumenten informatie te verzamelen en zodanig te verwerken dat boeren deze kunnen gebruiken om hun oogsten te optimaliseren en tegelijkertijd zo min mogelijk meststoffen te gebruiken, ziekten te voorkomen en het dierenwelzijn te bevorderen. De nadruk lag op het ontwikkelen van toepassingen die grote hoeveelheden gegevens kunnen genereren en/ of snelle of zelfs realtime verwerking van gegevens vereisen. In 2008 is onder leiding van onderzoekers van Wageningen University and Research Centre een vierjarig LOFAR-landbouwprogramma afgerond dat geïnspireerd was door ontwikkelingen in draadloze sensortechnologie en internetapplicaties. De deelnemende partijen hebben veel geleerd van het LOFARlandbouwonderzoeksproject. Op basis van de resultaten zijn diverse vervolgprojecten ontwikkeld en inmiddels ook opgestart. Sommige hiervan, waarbij internationaal wordt samengewerkt, worden gefinancierd door de EU. De Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord- Nederland (NOM) en Sensor Universe zijn nauw betrokken bij een aantal van deze plannen. 14 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

15 Natuurontwikkeling tijdens de bouw van de LOFAR-telescoop tussen Exloo en Buinen, Drenthe. Top-Foto Assen. Natuurontwikkeling LOFAR en de regio Het kerngebied van LOFAR is ook ontwikkeld als natuurgebied. Het riviertje en andere waterlopen die door het gebied stromen, zijn verlegd om de ontwikkeling te bevorderen van een moeraslandschap met daarin een grote verscheidenheid aan grassen en kruiden die aantrekkelijk zijn voor diverse soorten vogels, vlinders en insecten. Meer dan kubieke meter grond is verzet om een moeras met stroompjes en beekjes te creëren, met hoger gelegen plekken waar de LOFAR-stations staan. Door de aanleg van dit natuurgebied zal er verder weinig ontwikkeling plaatsvinden in het gebied, een wens van zowel wetenschappers als milieuorganisaties. Het LOFAR-project heeft aanzienlijke gevolgen gehad voor de noordelijke provincies. Sensortechnologie is een zich snel ontwikkelende discipline met een groot aantal mogelijke toepassingen, van landbouw tot gezondheidszorg en van verkeersmanagement tot olieproductie. ASTRON, de provincie Drenthe en gemeente Assen werkten samen om de impact van sensortechnologie voor de noordelijke provincies te consolideren. Sensor Universe werd opgezet om alle relevante private en publieke partijen met elkaar te verbinden en zo Noord-Nederland een voortrekkersrol te geven in de ontwikkeling van sensortechnologie. Sensor Universe is op één lijn gebracht met de Topsectorenstrategie van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) om verzekerd te zijn van solide participatie, in het bijzonder in de High Tech Systems en de ICT roadmaps. Dit is gedaan door de stakeholders met elkaar te verbinden, de branding van de concepten van high tech systemen, en het genereren van handelsverkeer met technostarters en industrie. 15 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS

16 ASTRON en LOFAR ASTRON is het Nederlands instituut voor radioastronomie. De missie van ASTRON is het genereren van nieuwe kennis door middel van radioastronomie door het ontwikkelen van nieuwe, innovatieve technologieën, het exploiteren van radioastronomische apparatuur van wereldklasse en het uitvoeren van fundamenteel astronomisch onderzoek. De ingenieurs en astronomen van ASTRON staan internationaal hoog aangeschreven op het gebied van technologieontwikkeling en fundamenteel astronomisch onderzoek. ASTRON heeft het LOFAR-concept ontwikkeld en ontworpen en was ook verantwoordelijk voor de bouw van de LOFAR-telescoop. Deze telescoop maakt een nieuwe kijk op het heelal mogelijk door waarneming van radiosignalen met zeer lage frequentie ( MHz). Hij is een belangrijke wetenschappelijke en technologische voorloper van de volgende generatie radiotelescopen, waaronder de Square Kilometre Array (SKA), een mondiaal project waarin ASTRON één van de leidende rollen speelt. ASTRON beheert ook de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT), één van de gevoeligste telescopen ter wereld. Ondergebracht bij ASTRON zijn JIVE (het Joint Institute for VLBI in Europe) en het NOVA Optical/IR Laboratory. Het LOFAR Consortium LOFAR is ontwikkeld door een consortium van kennisinstituten, universiteiten en partners uit het bedrijfsleven, onder leiding van ASTRON. Infrastructuur ASTRON Rijksuniversiteit Groningen: vakgroep Informatica en het Donald Smits Centrum voor Informatie Technologie Astronomisch onderzoek ASTRON Rijksuniversiteit Groningen: Kapteyn Astronomical Institute en OmegaCEN Data Centre Universiteit Leiden: Sterrenwacht Leiden Universiteit van Amsterdam: Anton Pannekoek Instituut Radboud Universiteit Nijmegen: Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica Max-Planck-Institut für Radioastronomie LOPES Consortium (Bonn) Geofysisch onderzoek TU Delft: Centrum voor Technische Geowetenschappen Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen (TNO-NITG) Precisielandbouw R&D Wageningen University and Research Centre, afdeling Animal Sciences Partners: Agrovision, DACOM, Hilbrands Laboratorium, Kverneland, ORDINA, RINGadvies, Soil Company, TU Delft, Twente Institute for Wireless and Mobile Communications en de heren Bosker, Fledderman, Hamster, Tuin, te Velde en Wage (agrariërs) ICT R&D ASTRON Ordina Technical Automation BV Science[&]Technology BV Dutch Space BV Twente Institute for Wireless and Mobile Communications BV TU Delft: Intelligent Systems Consortium Universiteit Leiden: Leiden Institute for Advanced Computer Sciences Centrum Wiskunde & Informatica (CWI) TU Eindhoven / COBRA Universiteit van Uppsala, afdeling Informatica Financiering LOFAR werd gefinancierd door de Nederlandse overheid via het Bsik programma voor interdisciplinair onderzoek ten behoeve van de verbetering van de kennisinfrastructuur. Verder werden financiële bijdragen geleverd door de provincie Drenthe en het EZ/KOMPAS programma van het Samenwerkingsverband Noord- Nederland, dat voor een deel gefinancierd wordt uit het Europese Regionale Ontwikkelingsfonds van de EU. Extra subsidie werd ter beschikking gesteld door de provincie Drenthe en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). De ontwikkeling van het natuurgebied is mogelijk gemaakt door bijdragen van de volgende organisaties: provincie Drenthe, VSBFonds, Nationale Postcode Loterij, Waterschap Hunze en Aa s, Stichting Het Drentse Landschap en ASTRON. De partners in het LOFAR-Consortium financierden een deel van de ontwikkeling van LOFAR uit hun eigen onderzoeksbudget. Diverse andere partijen hebben ook een bijdrage geleverd aan het onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma van LOFAR. 16 LOFAR SENSING THE UNIVERSE, THE EARTH AND OUR SURROUNDINGS