HARMONISATIE VAN DE RE-INTEGRATIEPRAKTIJK IN AFRIKA

Transcriptie

1 HARMONISATIE VAN DE RE-INTEGRATIEPRAKTIJK IN AFRIKA

2 INHOUDSTAFEL 3 Inleiding 7 Context 7 Belgische vrijwillige terugkeercontext 7 Asielprocedure 8 Vrijwillige terugkeer en re-integratie 11 Nederlandse vrijwillige terugkeercontext 11 Asielprocedure 11 Duurzame terugkeer en herintegratie 15 Afrikaanse vrijwillige terugkeercontext 15 Terugkeer naar Afrika 15 Het netwerk van Caritas en van Maatwerk bij Terugkeer in Afrika 18 De Europese terugkeercontext 18 Terugkeerrichtlijn 18 Europees terugkeerfonds 18 ERSO 21 Observaties en aanbevelingen 21 Voorbereidingen op terugkeer 22 Sociale begeleiding 23 Micro-Business 26 Netwerken van terugkeerders in landen van herkomst 27 Kwetsbare groepen 28 Preventie en sensibilisering 31 Conclusie V.U.: G. Dopchie, directeur Caritas International, Liefdadigheidstraat 43, 1210 Brussel

3 Inleiding Begeleiding bij vrijwillige terugkeer en re-integratie is een essentieel onderdeel geworden van de migrantenondersteuning in Europa. Deze hulp bij terugkeer komt enerzijds voort uit een humanitair en sociaal oogpunt (het aanbieden van een waardige terugkeer met perspectieven voor hen die in Europa geen toekomst hebben) en anderzijds vanuit een pragmatisch oogpunt (vrijwillige terugkeer is veel goedkoper dan gedwongen uitzetting). Vele Europese landen ontwikkelden daarom verschillende terugkeerprogramma s. Caritas International en Maatwerk bij Terugkeer (MbT) zijn sinds vele jaren betrokken bij het terugkeerproces en hebben specifieke expertise verworven m.b.t. vrijwillige terugkeer. Daarbij wordt zo veel mogelijk rekening gehouden met de behoeftes van de terugkeerders (op economisch, sociaal, psychologisch en medisch vlak). Een bepaalde expertise is echter niet zomaar toepasbaar op alle terugkeerlanden. Re-integratie in Brazilië is anders dan in Nepal en terugkeer naar een land van herkomst verloopt niet op dezelfde manier in Mongolië als in Angola. De verschillende profielen van de migranten, de politieke en economische situatie in de landen van terugkeer, de familiale context, maar ook de migratieroute bepalen deze verschillen. Een clandestiene Mongoolse migrant die naar Antwerpen is getrokken heeft een ander soort parcours afgelegd dan een asielzoeker uit Kameroen die in een asielcentrum in Wallonië verbleef. Door de vele ontmoetingen met de diverse migranten of asielzoekers, alsook door de begeleiding bij hun terugkeer en re-integratie in samenwerking met onze lokale partners hebben we ons een beeld kunnen vormen van de verschillende aspecten van vrijwillige terugkeer. Specifieke kenmerken van terugkeer naar Afrika Binnen de vijf continenten waar wij werkzaam zijn en de 60- tal landen waar we samenwerkingsverbanden hebben opgebouwd met lokale NGO-organisaties voor de opvang en begeleiding van de terugkeerders, is Afrika een continent waar we sterk vertegenwoordigd zijn. Het lijkt simplistisch om te spreken over "dé Afrikaanse realiteit". Toch stelden MbT en Caritas International op basis van hun ervaringen en terreinbezoeken in diverse Afrikaanse landen (Togo, Benin, Guinee, Kameroen, Senegal, Rwanda, Burundi en Angola) vast dat Afrikaanse migranten van verschillende nationaliteiten ondanks hun diverse achtergronden dezelfde problemen, angsten, behoeften en wensen delen. Begeleide vrijwillige terugkeer in Afrika kan op twee manieren worden beschouwd: Een noodzakelijke ondersteuning voor zij die naar Europa zijn gekomen om een beter leven op te bouwen en die met lege handen terugkeren. Een overbodige ondersteuning voor de "avonturiers" die de verkeerde keuze hebben gemaakt en niet de hulp nodig hebben die de achterblijvers in het land van herkomst wel nodig hebben. Terugkeer naar Afrika wordt gekenmerkt door specifieke problemen: De familiale druk: de bemiddeling van de lokale partner is nodig om conflicten te voorkomen met teleurgestelde familieleden die niet kunnen begrijpen dat de migrant niet succesvol was in Europa. Moeilijkheden met het vinden van adequate huisvesting: een zeer kleine huurmarkt en hoge waarborgen/huurprijzen. Het profiel van de terugkerende migranten: veelal jonge mannen, vaak met een gezin in het land van terugkeer. De gevraagde assistentie na terugkeer: 90% vraagt hulp bij het opzetten van een inkomensgenererende activiteit, ondanks de geringe financiële hulpbudgetten. Onze ervaring toont aan dat deze problemen in het merendeel van de Afrikaanse landen voorkomen, maar dat de lokale ondersteuningsmogelijkheden zeer verscheiden zijn. Het is belangrijk dat we kunnen rekenen op een lokale partner die de noodzaak van hulp bij terugkeer begrijpt en zich reeds bewust is van die problematiek. Een goede samenwerking is onmisbaar voor het slagen van een re-integratieprogramma. Deze vaststelling heeft ons ertoe geleid een conferentie te organiseren in Dakar over de vrijwillige terugkeer naar Afrika. Op die conferentie kwamen verschillende partners samen: vertegenwoordigers van Caritas International en Maatwerk bij Terugkeer, lokale partners in de terugkeerlanden, vertegenwoordigers van Fedasil (Belgische overheidsinstantie verantwoordelijk voor vrijwillige terugkeer), lokale bureaus van de OFFI (Office Français pour l Immigration et l Intégration) in Senegal en Mali en vertegenwoordigers van het Senegalese middenveld en de Senegalese politiek. Inter-Afrikaanse conferentie De beslissing om deze conferentie in Afrika te organiseren, was een bewuste keuze: enerzijds kon er zo een Afrikaans netwerk opgericht worden en anderzijds konden de partners uit het noorden de lokale realiteit in Afrika beter leren ken- Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 3

4 nen. Bovendien kon door de media-aandacht de werking van vrijwillige terugkeer in Afrika gedemystificeerd en beter onder de aandacht gebracht worden. Dit effect zou moeilijker gerealiseerd zijn d.m.v. een traditionele "partnerweek" zoals Caritas International die al sinds 5 jaar organiseert in Brussel. Deze jaarlijkse bijeenkomsten waarop partners vanuit de 5 continenten elkaar ontmoeten, worden georganiseerd om de grote programmalijnen uiteen te zetten en alle aspecten van terugkeer en re-integratie te bespreken. In het geval van de vrijwillige terugkeer naar Afrika leek het ons essentieel om de debatten te specifiëren en om ons te concentreren op ons werk in dit continent. Waarom in Senegal? Allereerst om praktische redenen: Senegal is gemakkelijk te bereiken voor Europeanen en Afrikanen en is bovendien een ware ontmoetingsplaats voor conferenties in West-Afrika. Verder speelden er ook historische redenen mee, zoals de reeds lange en gewaardeerde samenwerking tussen Caritas Senegal en diens directeur abt Ambroise Tine, en Caritas International. Caritas Senegal heeft sinds 2007 veel terugkeerdossiers opgevolgd die vooraf begeleid werden door Caritas International. Caritas Senegal is bovendien ook erg actief op het vlak van migratie via hun programma P.A.R.I. (Point d accueil pour les réfugiés et les immigrés) dat gestrande Afrikaanse migranten opvangt die op doorreis zijn naar Europa. De keuze voor Dakar was dus een voordehandliggende en logische keuze. Van 18 tot 21 oktober 2010 kwamen we samen in Dakar voor een intensieve vierdaagse conferentie. De volgende landen waren vertegenwoordigd: Angola, Burkina Faso, Burundi, Kameroen, Ivoorkust, Ghana, Equatoriaal-Guinee, Mali, Marokko, Nigeria, Republiek Congo, Senegal, Sierra Leone en Togo. Enkele partners hadden al meegewerkt aan meerdere terugkeerdossiers terwijl andere nog maar net kennis begonnen te maken met deze thematiek. De debatten waren dan ook sterk gevarieerd en uiteenlopend, waarbij de beperktere kennis van het ene land werd gecompenseerd door de uitgebreide expertise van het andere. De beoogde doelen Een van de vooropgestelde doelen van de conferentie was het creëren van een meer gestructureerd netwerk door informatie, ervaringen en best practices te bundelen. Het hoofddoel was de harmonisatie van de verschillende manieren waarop migranten vertrekkend vanuit België en Nederland bijgestaan worden bij hun terugkeer naar Afrika. De volgende specifieke doelstellingen werden daarom in acht genomen: Een bijdrage leveren aan de harmonisatie van de huidige vrijwillige terugkeerprogramma s naar Afrika en bijdragen tot een homogene ondersteuning in dit continent. Onze kennis vergroten over de economische situatie in de landen van terugkeer in Afrika. Onze kennis vergroten over de lokale mogelijkheden wat betreft re-integratiebijstand die een meerwaarde zouden kunnen zijn voor onze huidige projecten. Het Afrikaanse Caritasnetwerk sensibiliseren wat betreft het onderwerp vrijwillige terugkeer. Het creëren en levend houden van het debat tussen de diverse lokale Caritasorganisaties over dit gevoelige thema. Het uitwisselen van resultaten en lessen van deze conferentie binnen het ERSO 1 -netwerk, met als doel de ondersteuning bij re-integratie in Afrika te verbeteren in die landen waar de ERSO-leden werkzaam zijn. Door de uiterst positieve balans van de ontmoetingen en de debatten kunnen we spreken van een succesvolle conferentie. Deze bijeenkomst is het begin van een netwerk van Afrikaanse experten op het vlak van vrijwillige terugkeer en de re-integratie. De publicatie die u in handen heeft, heeft als doel de lessen, vaststellingen en aanbevelingen die we uit deze conferentie kunnen trekken, toe te lichten. Het is een nuttig naslagwerk met betrekking tot de terugkeer en de re-integratie van migranten in Afrika. AFKORTINGEN AC: Aanmeldingscentrum AMA: Alleenstaande Minderjarige Asielzoekers AZC: Asielzoekerscentrum BCGO: Bureau de Conseil en Gestion des Organisations BZ: Ministerie van Buitenlandse Zaken CGVS: Commissariaat-generaal voor de Vreemdelingen en Staatlozen CIRE: Coordination et Initiatives pour et avec les Réfugiés et Etrangers COA: Centraal Orgaan opvang asielzoekers DT&V: Dienst Terugkeer en Vertrek ERSO: European Reintegration Support Organisations EU: Europese Unie Fedasil: Federaal agentschap voor de opvang van asielzoekers HRT: Herintegratie Regeling Terugkeer IMF: Institution de Micro-Finance IND: Immigratie- en Naturalisatiedienst IOM: Internationale Organisatie voor Migratie LOI: Lokaal Opvang Initiatief NBMV: Niet-begeleide minderjarige vreemdeling OFII: Office Français de l Immigration et de l Intégration P.A.R.I.: Point d Accueil pour les Réfugiés et les Immigrés REAB: Return of Ex Asylum seekers ex Belgium REAN: Return and Emigration of Aliens from the Netherlands RVV: Raad voor Vreemdelingenbetwistingen STAVR: Strengthening Tailor-made Assisted Voluntary Return VBL: Vrijheidsbeperkende locatie 1 European Reintegration Support Organisations, netwerkproject waarvan Caritas International België en Maatwerk bij Terugkeer medeoprichters zijn. 4 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

5 Getuigenis Sierra Leone: landbouw en kleinhandel Georges (fictieve naam) is in 2008 naar Sierra Leone teruggekeerd. Tijdens een missie in 2009 ontmoetten we hem in een dorp ergens tussen Bo en Kenema, waar ook zijn vader en andere familieleden woonden. Hij teelt nu zoete aardappelen, rijst en groenten op grote stukken grond in de buurt van het dorp. Hij heeft bovendien ook andere gewassen geplant (zoals cacao, palmolie), die hem inkomsten op langere termijn opleveren. Dankzij landbouwcoöperaties kan de grond nu op een efficiënte manier bewerkt worden. In 2009 (tijdens de eerste missie) was Georges nog maar vier maanden teruggekeerd en toch was hij er al in geslaagd zijn eigen gewassen te telen. Hij kreeg een microkrediet t.w.v van James Sandi van de Christian Brothers, maar kreeg uitstel van betaling doordat zijn gewassen hem niet voldoende opbrengsten opleverden op korte termijn. Om meer geld te verdienen werkte Georges ook in Conakry (in Equatoriaal-Guinea). Het geld dat hij daar verdiende, investeerde hij in een kleine kantine die hij oprichtte in een nieuwe wijk van Freetown, (Idoncare). Hij verkoopt er nu bonenbrood (van eigen kweek), telefoonkaarten, thee, koffie, frisdranken, enz. Tijdens ons tweede bezoek, in mei 2010, stelden we vast dat zijn zaak winstgevend was. Hij verzwijgt dit echter voor zijn familieleden. Hij vertelt hen dat hij een bureau heeft en hen daarom enkel via een aparte telefoonlijn kan contacteren. Georges wil zo vermijden dat zijn familie naar Freetown komt om van hem te profiteren. Op het einde van ons bezoek vroeg Georges ons om een extra krediet, met name om een koelkast te kunnen kopen. Dit was echter onmogelijk daar hij de eerste lening nog altijd niet terugbetaald had. Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 5

6 6 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

7 CONTEXT Belgische vrijwillige terugkeercontext Asielprocedure In België kan een persoon asiel aanvragen aan de grens (bijvoorbeeld in de luchthaven) of op de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) in Brussel. De asielaanvraag wordt geregistreerd en een eerste vragenlijst m.b.t. de identiteit van de asielzoeker en de reisroute wordt ingevuld. België zal dan nagaan of het verantwoordelijk gesteld kan worden voor de behandeling van de aanvraag. Als dit het geval is, wordt de asielaanvraag doorgestuurd naar het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS). Het CGVS roept de asielzoeker op voor een interview waarin hij/zij verder wordt ondervraagd over zijn/haar identiteit, reisparcours en redenen voor de asielaanvraag. Na onderzoek van het dossier kan het CGVS het statuut van erkend vluchteling of subsidiair beschermde toekennen aan de asielzoeker. Als erkend vluchteling mag men gedurende onbepaalde tijd in België blijven. Een subsidiair beschermde heeft recht op een wettelijk verblijf van één jaar. Deze vergunning kan wel elk jaar vernieuwd worden. Indien de situatie in het land van herkomst na vijf jaar nog niet duurzaam gewijzigd is, wordt dit tijdelijke verblijfsrecht omgezet in een verblijf van onbeperkte duur. Indien het CGVS een negatieve beslissing neemt, heeft de asielzoeker 30 dagen de tijd om beroep aan te tekenen bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RvV). Als ook de RvV een negatief besluit uitspreekt, kan de asielzoeker een cassatieberoep indienen bij de Raad van State. Tijdens de hele asielprocedure heeft de asielzoeker recht op opvang die bestaat uit materiële hulp, namelijk huisvesting, voedsel, en sociale, medische en psychologische bijstand. Het agentschap Fedasil is verantwoordelijk voor het organiseren van deze hulp. Wanneer een asielaanvraag definitief wordt afgewezen, krijgt de asielzoeker een bevel om het grondgebied te verlaten. Hij krijgt daar in principe 30 dagen voor, tenzij anders beschreven in het uitwijzingsbevel. Het Bureau Sefor, dat deel uitmaakt van de DVZ, volgt de geweigerde asieldossiers op. De gemeente waar de uitgeprocedeerde asielzoeker verblijft, moet hem informeren over de verschillende terugkeermogelijkheden. Hij/zij moet in principe zelfstandig het land verlaten. Wie niet zelfstandig kan terugkeren, kan beroep doen op een vrijwillig terugkeerprogramma. Wanneer de termijn om het land te verlaten verstreken is, zal de gemeente of de politie verifiëren of de uitgewezen asielzoeker zijn verblijfplaats ook effectief heeft verlaten. Indien dit niet het geval is, kan het Bureau Sefor instructies geven aan de politie om de betrokkene aan te houden met het oog op gedwongen verwijdering. De vreemdeling zal in dit geval overgebracht worden naar een gesloten centrum of een terugkeerwoning. Afrikaanse asielzoekers Het Afrikaanse continent bekleedt de tweede plaats na Azië m.b.t. het aantal asielaanvragers (met name Afghanistan, Irak, Iran en Pakistan). Guineërs vormen de grootste groep, gevolgd door Congolezen en Kameroeners. In 2010 maakten enkel de Republiek Equatoriaal-Guinea en de Republiek Congo deel uit van de "top 10", met respectievelijk 1398 en 786 asielaanvragen gedurende dat jaar. Maar toch worden slechts weinig mensen van die landen ook effectief erkend. Op basis van de statistieken van het CGVS stellen we vast dat weinig landen zich duidelijk onderscheiden als landen naar dewelke regelmatig vrijwillig teruggekeerd wordt (behalve de Republiek Equatoriaal-Guinea, Republiek Congo, Rwanda en Kameroen). De asielaanvragen uit Afrika zijn verspreid over het hele continent, maar met een logische meerderheid uit West-Afrika. 50% 40% 30% 20% 10% 0% Evolutie asielaanvragen Afrika (Sub-Sahara) in België ,50% 43,70% ,90% 37,50% 2010 % in vergelijking met het totaal aantal asielaanvragen Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 7

8 Vrijwillige terugkeer en re-integratie REAB Top 10 van de landen van herkomst in Kosovo 1348 Guinee Irak 786 DR Congo Rusland Afghanistan Guinee Het programma voor vrijwillige terugkeer in België dateert van Dit programma, genaamd REAB, werd ontwikkeld door de IOM met de financiële steun van Fedasil. Het doel was om de (uitgewezen) asielzoekers en migranten die zonder geldige verblijfsdocumenten in ons land verbleven de mogelijkheid te bieden gratis en op een waardige manier terug te keren. Ze kregen daarvoor een vliegtuigticket en begeleiding bij vertrek. In 26 jaar tijd hebben migranten hiervan gebruik gemaakt. Gedurende de laatste jaren keerden tussen 2500 en 3000 personen per jaar vrijwillig terug dankzij het REAB-programma. Servië Macedonië Armenië Top 10 asielaanvragen in 2010 landen Afrika (Sub-Sahara) Kameroen DR Congo Syrië 388 Aantal asielaanvragen Rwanda Somalië Senegal Togo Mauritanië Ivoorkust Angola Aantal asielaanvragen Hulp bij vrijwillige terugkeer Afrika (REAB) Caritas International DR Congo Ghana Guinee Angola Tanzania Burundi Mauritius Mauritanië Togo Benin Kenia Oeganda Sierra Leone Zimbabwe Aantal dossiers REAB Het vrijwillige terugkeerprogramma in België onderscheidt zich van gelijkaardige programma s in andere landen doordat het onder de bevoegdheid van het Ministerie van Sociale Zaken valt, terwijl in veel andere landen Justitie, Binnenlandse Zaken of Buitenlandse Zaken verantwoordelijk worden gesteld voor dit thema. In België zorgt deze "sociale" dimensie van terugkeer ervoor dat sociaal assistenten en terugkeerconsulenten bespaard worden van "resultaatverplichtingen" of specifieke targets. Het werk van Caritas International is niet overtuigen, maar wel informeren en alternatieven aanbieden. Door deze "sociale" doelstellingen kunnen we een vertrouwensrelatie opbouwen met de migranten zonder hen te moeten dwingen tot terugkeer. We kunnen dus een onderscheid maken tussen de beslissingname met betrekking tot de asielprocedure (verantwoordelijkheid van het CGVS - Ministerie van Binnenlandse Zaken), repressieve beleidsmaatregelen als detentie en/of verwijdering van het grondgebied (verantwoordelijkheid van de DVZ - Dienst Binnenlandse Zaken) en de vrijwillige terugkeer van migranten (verantwoordelijkheid van Fedasil - Ministerie van Sociale Zaken, zoals we reeds vermeldden). Re-integratieondersteuning Re-integratieondersteuning is nog een relatief jong fenomeen in België. Diverse proefprojecten werden uitgevoerd eind jaren 1990 en begin jaren 2000, vooral door CIRE en OCIV (tegenwoordig Vluchtelingenwerk Vlaanderen). Deze projecten beperkten zich echter tot een aantal landen en ontwikkelden zich niet tot structurele programma s. Volgens de lokale partners werd de nadruk bovendien al te zeer gelegd op de voorbereidingen van het re-integratiedossier nog voor het vertrek, waardoor de kandidaten soms afhaakten en afzagen van de re-integratiebijstand, om eindelijk gewoon te kunnen terugkeren Kameroen DR Congo Re-integratieondersteuning in Afrika Caritas International Ghana 4 Senegal 3 Guinee Burundi Ivoorkust Nigeria 1 1 Rwanda Zimbabwe Aantal dossiers van re-integratieondersteuning 8 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

9 De rol van Caritas International In 2004 lanceerde Caritas International een analyse over re-integratie, hetgeen geleid heeft tot een pilootproject voor re-integratieondersteuning in Bulgarije en Oekraïne. Met dit pilootproject probeerden we gehoor te geven aan de toenemende vraag van sociaal assistenten die soms een beetje gefrustreerd waren omdat de hulp binnen het REAB-programma stopte eens de migrant het vliegtuig was opgestapt. Dit pilootproject dat gefinancierd werd met eigen fondsen, werd in 2006 opgepikt door de toen pas opgerichte Cel vrijwillige terugkeer van Fedasil, en werd uitgebreid naar Servië (inclusief Montenegro en Kosovo), Armenië en Georgië. Het doel was hierbij om met name actief te zijn in de belangrijkste herkomstlanden van de asielzoekers waarbij het potentieel voor vrijwillige terugkeer groot was. Sinds 2007 is Caritas, vanwege haar omvangrijk internationaal netwerk (in meer dan 160 landen), naast IOM aangesteld als "operationele partner voor vrijwillige terugkeer en re-integratie met als mandaat om de aanvragen tot re-integratieondersteuning wereldwijd te behandelen. In samenwerking met onze lokale partners in de terugkeerlanden zoeken we naar individuele oplossingen voor de specifieke problemen van de terugkeerders tijdens hun re-integratieproces. Concreet proberen we een antwoord te bieden op verschillende noden zoals tijdelijke huisvesting, onderwijs en vorming, herregistratie in het administratieve systeem zowel op lokaal als op nationaal niveau enz. Sinds 2010 kan Caritas International dankzij het Europese Terugkeerfonds bovendien extra intensieve en professionele begeleiding voorzien voor kwetsbare groepen 1 en personen die een microbusiness willen opstarten. Aangezien we echter niet zomaar kunnen veronderstellen dat elke terugkeerder een ondernemer is en zijn of haar eigen microbusiness wil opstarten, is er sinds 2011 ook speciale aandacht voor migranten die na terugkeer opnieuw aan het werk willen als werknemer en niet als zelfstandige ondernemer. Zij kunnen begeleid worden bij hun zoektocht naar een baan op de reguliere arbeidsmarkt. De meerderheid van de terugkeerders naar Afrika die begeleid worden door Caritas zijn asielzoekers. Hun procedure kan nog bezig zijn (REAB A), of hun asielaanvraag kan reeds afgewezen zijn (REAB B). Meer dan 60% van de vrijwillige terugkeerkandidaten zijn op zijn minst ooit gestart met een asielprocedure in België. Dit cijfer moet echter verder gespecifieerd worden, aangezien landen zoals bijvoorbeeld Ghana of Senegal geen enkele terugkeer van asielzoekers blijken te hebben. Dat kan verklaard worden doordat migranten uit deze landen over het algemeen geen asiel aanvragen, ook al merken we een plotselinge toevloed van aanvragen uit Senegal in 2009 en 2010 (respectievelijk 113 en 252 aanvragen, ten opzichte van 50 in 2008, wat dus meer dan het dubbele is). Slechts in zeer weinig gevallen kregen deze asielzoekers echter het vluchtelingenstatuut. In tegenstelling tot terugkeerders naar de Kaukasus (Ingoesjetië, Tsjetsjenië en Dagestand), komt het in het geval van terugkeer naar Afrika zelden voor dat we personen moeten bijstaan met een gegronde vrees voor hun veiligheid als ze zouden terugkeren naar Afrika. Zij geven vaak gemakkelijk toe dat ze om economische redenen asiel hebben aangevraagd. Hun vrees is meestal gebaseerd op problemen van strafrechterlijke aard. Wanneer een van de kandidaten een zekere angst uitdrukt over de veiligheid in zijn of haar land van herkomst, proberen wij (op een discrete manier) en in de mate van het mogelijke mogelijk meer te weten te komen over de lokale situaties via onze lokale partners. Op basis van die informatie kunnen we de migranten soms adviseren niet terug te keren naar hun land van oorsprong al blijft een dergelijk negatief advies vrij uitzonderlijk. De rol van IOM Naast het organiseren van praktische terugkeer (REAB), is IOM sinds 2006, net als Caritas International operationele partner van Fedasil voor het organiseren van de re-integratiebijstand. Voor deze re-integratiebijstand kan IOM rekenen op haar internationale netwerk en het zijn met name de lokale bureaus in het buitenland die, in samenspraak met het IOM bureau in Brussel, verantwoordelijk zijn voor de re-integratiebijstand op het terrein. In deze context bestaan er twee soorten bijstand: de re-integratiebijstand, en de specifieke bijstand voor kwetsbare personen. Afhankelijk van het profiel en de kwetsbaarheid van de terugkeerkandidaten kunnen deze twee soorten bijstand gecombineerd worden waarbij men de specifieke noden van de migranten in acht neemt. In 2010 heeft IOM 4 specifieke projecten ontwikkeld in het kader van het Europees Terugkeerfonds: "Verbeterde Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer en Re-integratie vanuit België" "DR Congo en Marokko: een geïntegreerde aanpak voor Bijstand bij Vrijwillige Terugkeer en Re-integratie naar bepaalde landen" "Uitwisseling van Informatie en Praktijken in 6 EU-lidstaten over de Bijgestane Vrijwillige Terugkeer en de Re-integratie (AVRR) van personen met mentale en fysieke afwijkingen" "Sensibilisering en Capaciteitopbouw van medewerkers in verband met de Bijstand bij de Vrijwillige Terugkeer en de Re-integratie in Gent, Luik en Brussel door middel van Innovatieve Informatiehulpmiddelen" Naast het REAB programma, heeft IOM ook andere projecten ontwikkeld die eveneens te maken hebben met vrijwillige terugkeer, zo is er bijvoorbeeld het IRRiCO II project (Informatie over Terugkeer). Verder bouwt IOM ook andere activiteiten uit op het vlak van familiehereniging, resettlement, of met betrekking tot Niet-Begeleide Minderjarige Vreemdelingen. 2 Onder kwetsbare groepen wordt verstaan: personen met medische problemen, zwangere vrouwen, niet-begeleide minderjarige vreemdelingen en slachtoffers van mensenhandel. Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 9

10 10 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

11 Nederlandse vrijwillige terugkeercontext Duurzame terugkeer en herintegratie Asielprocedure In Nederland worden asielaanvragen behandeld door de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst). De asielprocedure begint met de asielaanvraag in een AC (Aanmeldingscentrum). Na de aanvraag begint de algemene asielprocedure die maximaal acht werkdagen in beslag neemt. Tijdens de algemene procedure verblijft de aanvrager in het AC of in een TNV (Tijdelijke Noodvoorziening). Als na het eerste interview blijkt dat de IND de aanvraag niet binnen de acht werkdagen zal kunnen behandelen, treedt de verlengde asielprocedure in werking en wordt de behandeling doorgestuurd naar een behandelkantoor. Asielzoekers van wie de aanvraag wordt behandeld door een dergelijk kantoor worden ondertussen gehuisvest in een Asielzoekerscentrum (AZC). Dit centrum is gespecialiseerd in de oriëntatie en integratie en wordt geleid door de COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers). Een positief besluit resulteert in een verblijfsvergunning voor vijf jaar. Na die termijn kan een verblijfsvergunning voor onbepaalde duur worden aangevraagd. Indien de aanvraag wordt afgewezen volgt een overplaatsing naar een Asielzoekerscentrum - Terugkeer en moet de asielzoeker Nederland binnen de 28 dagen verlaten. Als de asielaanvraag geweigerd wordt, kunnen de asielzoekers beroep aantekenen tegen de beslissing bij de IND of de Raad van State. Indien beroep wordt aangetekend bij IND, wordt de terugkeer opgeschort tot de rechterlijke uitspraak. Bij een beroep bij de Raad van State moet men echter de toelating krijgen om tijdelijk in Nederland te mogen blijven in afwachting van de nieuwe uitspraak. Het huidige immigratiebeleid van Nederland stelt terugkeer niet enkel voor als een eventuele optie, maar als een reële en goede mogelijkheid voor migranten. Circa 90% van de asielaanvragen wordt afgewezen, wat betekent dat al deze mensen op een bepaald moment moeten terugkeren, en liefst vrijwillig. Ex-asielzoekers die het land moeten verlaten worden door de IND overgebracht naar de DT&V (Dienst Terugkeer en Vertrek). Deze dienst zorgt voor de effectieve terugkeer, niet enkel van uitgewezen asielzoekers maar ook van illegale migranten die worden overgebracht door de politie of de Koninklijke Marechaussee. Iedere migrant die is overgedragen aan DT&V krijgt een "regievoerder" toegewezen die het vertrekproces regelt en als contactpersoon fungeert voor de partners waarmee DT&V samenwerkt, de hulpverleningsorganisaties, de rechtbank en de advocaten. Deze regievoerder voert regelmatig gesprekken met de migrant om hem/haar op het vertrek voor te bereiden en dit vertrek ook daadwerkelijk te organiseren. Het uitgangspunt hierbij is dat maatwerk wordt geleverd waarbij wordt geanticipeerd op de omstandigheden in het land van de terugkeerder. Indien dit nodig blijkt, kan de uitgewezen asielzoeker ondertussen verblijven in het VBL (Vrijheidsbeperkende locatie) in Ter Apel. In de beleidsnota voor internationale migratie en ontwikkeling van 2008 worden migratie en ontwikkeling aan elkaar gekoppeld. Dit document vermeldt onder andere dat terugkeerders, waaronder ex-asielzoekers, moeten kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van dat land. In het geval van ex-asielzoekers is het dus essentieel dat ze duurzaam kunnen terugkeren en herintegreren. Een duurzame re-integratie betekent dat ze op een veilige manier kunnen deel uitmaken van de samenleving en voorzien in hun onderhoud in het land van herkomst. In het kader van deze doelstelling is een van de zes beleidsprioriteiten het bevorderen van duurzame terugkeer en herintegratie van migranten die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben. Volgens de nota is het eveneens belangrijk dat migranten die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben Nederland - bij voorkeur vrijwillig (of zelfstandig ) - verlaten. Om zowel de terugkeer als de duurzame herintegratie in het land van terugkeer te bevorderen, worden in de nota een aantal terugkeerbevorderende maatregelen aangehaald, waaronder de voortzetting van de HRT (Herintegratie Regeling Terugkeer) en het verstrekken van een herintegratiebijdrage in natura. De HRT-maatregel wordt gefinancierd door BZ (Ministerie van Buitenlandse Zaken) en wordt opgevolgd door IOM. Als alternatief voor de financiële ondersteuning krijgen exasielzoekers een herintegratiebijdrage, of een persoonlijk ontwikkelfonds in natura. Dit fonds kan worden verleend aan migranten die terugkeren naar de zogenaamde landen en kan gebruikt worden voor o.a. scholing, arbeidsbemiddeling en begeleiding bij het opzetten van een eigen bedrijf, inclusief toegang tot microkredieten. De nota verantwoordt dit fonds door de verschillende positieve verwezenlijkingen dankzij deze bijdrage. Het fonds wordt in principe besteed in het land van terugkeer. In de nota wordt eveneens toegelicht dat het beheer van dit fonds wordt uitbesteed. Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 11

12 Vanaf januari 2007 zijn alle terugkeertaken van de Immigratieen Naturalisatiedienst (IND) en de Vreemdelingenpolitie (VP) ondergebracht bij de Dienst Terugkeer & Vertrek (DT&V). Dit geldt ook voor bijna alle terugkeertaken van de Koninklijke Marechaussee (KMar). De DT&V verricht geen toezichtstaken die wettelijk zijn voorbehouden aan de politie en Koninklijke Marechaussee Sierra Leone Angola Re-integratieondersteuning Afrika Maatwerk bij Terugkeer Burundi Ghana Guinee Nigeria In Nederland werken sinds begin organisaties samen in de Stichting Duurzame Terugkeer (SDT). Deze stichting is het loket voor vrijwillige terugkeer van ex-asielzoekers in Nederland. Het is een nieuw samenwerkingsverband van 9 Nederlandse organisaties actief op het gebied van asiel, vluchtelingenproblematiek en migratie. SDT bestaat uit de organisaties Maatwerk bij Terugkeer, COA, IOM, Nidos, VluchtelingenWerk Nederland, Pharos, SMS, HealthNet TPO en Stichting HIT. Deze samenwerking moet de efficiëntie en effectiviteit van de activiteiten van de partnerorganisaties bevorderen. Op die manier kan er een betere dienstverlening aan de ex-asielzoeker worden aangeboden en kunnen de financiële middelen die de overheid beschikbaar stelt efficiënter besteed worden. De rol van Maatwerk bij Terugkeer Kameroen Benin Rwanda Senegal Soedan Togo Aantal dossiers re-integratieondersteuning Maatwerk bij Terugkeer is ontstaan vanuit Cordaid, de ontwikkelingsorganisatie in Den Haag. Rond 2000 was men binnen Cordaid van mening dat de bestaande terugkeerprogramma s Maatwerk bij Terugkeer heeft contact met de persoon zelf of met de eventuele begeleider ("regievoerder") van de terugkeerder. De begeleider kan o.a. iemand van een noodopvangcentrum zijn, COA, VluchtelingenWerk, IOM, een advocaat, een migrantenorganisatie of een particulier. In principe neemt MbT altijd contact op met de lokale organisatie in het land van herkomst. Migranten kunnen echter ook zelf contact opnemen met onze partnerorganisatie in het terugkeerland om zodoende een beter beeld te krijgen van de mogelijkheden bij terugkeer. Tevens kunnen (potentiële) terugkeerders de hulp inroepen van een vertrouwenspersoon via de partnerorganionvoldoende aansloten bij de individuele behoeftes van de asielzoekers. Volgens Cordaid deden de bestaande terugkeerprogramma s te weinig een beroep op de ondersteuningsmogelijkheden in het terugkeerland. Cordaid ondersteunde eerder al partnerorganisaties die werkten aan de re-integratie van terugkerende ontheemden in diverse terugkeergebieden. Om problemen als huisvesting, medische begeleiding, gebrek aan financiële inkomsten en veiligheidsrisico s proactief aan te pakken en belemmeringen bij terugkeer te beperken, richtte Cordaid in december 2001 Maatwerk bij Terugkeer op. Het doel van MbT was het optimaliseren van de mogelijkheden in de terugkeerlanden voor de zelfstandige terugkeerders. Daarom werkte MbT vanaf dan samen met het Centraal Missie Commissariaat (CMC) en de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). We zijn inmiddels in 2011 en de destijds gestelde doelstellingen blijven ongewijzigd. Nog steeds wil Maatwerk bij Terugkeer ex-asielzoekers en migranten zonder verblijfspapieren ondersteunen bij de terugkeer naar hun land van herkomst door begeleiding aan te bieden bij hun re-integratie via een lokaal NGO-netwerk. Voor ieder individu wordt er passende hulp gezocht en een begeleiding aangeboden die aansluit bij zijn/haar behoeftes. Migranten en ex-asielzoekers kunnen zich ook bij Maatwerk bij Terugkeer aanmelden als ze zich willen voorbereiden op hun eventuele terugkeer naar het land van herkomst. Ze kunnen zich ook aanmelden als zij al een duidelijk en concreet beeld hebben van wat ze in hun terugkeerland willen doen en waarvoor ze de hulp van MbT nodig hebben. Het uitgangspunt van Maatwerk is dat ieder individu zelf beslist over terugkeer en zijn of haar toekomst. MbT biedt letterlijk maatwerk en laat de eventuele terugkeerders vrij in hun keuze om al dan niet terug te keren zonder hen te dwingen. MbT s niet-gouvernementele partnerorganisaties kunnen hulp bieden bij huisvesting, onderwijs, medische (na)zorg, kredietverlening voor het opzetten van een eigen onderneming en in de zoektocht naar werk. De ondersteuning bij deze verschillende zaken kan de re-integratie in het land van herkomst zeker bevorderen. De hulp is bedoeld om de terugkeerder een eerste duwtje in de rug te geven. Het gaat niet om structurele langdurige hulp ten aanzien van de re-integratie in het land van herkomst, maar om een relatief kleinschalige bijstand die aangepast is aan de lokale omstandigheden. 12 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

13 satie Stichting Mondiale Samenleving, die de taal uit het land van herkomst spreekt. MbT zorgt voor de financiële afhandeling met de lokale organisatie en bespreekt met hen de integratie van de terugkeerder. Getuigenis De rol van IOM IOM is geen onderdeel van de Nederlandse overheid, maar voert wel taken uit op hun verzoek. Het REAN-programma (Return and Emigration of Aliens from the Netherlands) voorziet in de basisvoorzieningen van migranten bij hun vertrek uit Nederland, mits ze aan een aantal voorwaarden voldoen. IOM biedt bepaalde doelgroepen een extra (financiële) ondersteuning of individuele begeleiding aan als aanvulling. IOM heeft verschillende programma s: Duurzame Terugkeer (CRRS): het IOM Counselling Referral and Reintegration Support (CRRS)-project wordt opgevolgd door de Stichting Duurzame Terugkeer. Dit project begeleidt uitgewezen asielzoekers met het oog op een duurzame reintegratie. Herintegratie Regeling Terugkeer (HRT): dankzij de Herintegratie Regeling Terugkeer (HRT) kunnen ex-asielzoekers die vrijwillig uit Nederland willen vertrekken in aanmerking komen voor een herintegratieondersteuning in de vorm van financiële steun. In mei 2009 ging het project Assisted Voluntary Return from Detention II van start. Het project wil de vrijwillige terugkeer van migranten verbeteren als onderdeel van een integraal terugkeerbeleid. Nigeria: een taxi om zich te kunnen herlanceren Joshua (fictieve naam) keerde terug naar Nigeria in de zomer Daar werd hij opgevangen door onze lokale partner, de Holy Ghost Vocations Movement. Joshua wilde eerst advies inwinnen bij de partnerorganisatie vooraleer een beslissing te nemen over zijn toekomstig project. Daarom bezocht een maatschappelijk medewerker van Holy Ghost hem meerdere keren in Port Harcourt, waar hij bij zijn tante woonde. Na enkele weken en verschillende gesprekken besliste Joshua om als taxichauffeur in Port Harcourt te werken (zoals hij reeds deed voor zijn vertrek naar Nederland). Hij wilde dus het reïntegratiebudget gebruiken om een taxi te kopen. De maatschappelijk medewerkster onderzocht deze mogelijkheid en besprak met hem de budgetraming. Ze merkte dat Joshua goed op de hoogte was van de mogelijke risico s van een dergelijke onderneming en stelde voor een tweedehandswagen te kopen en een haalbaarheidsstudie uit te werken. Na deze inlichtingen besliste Joshua om een tweedehandstaxi van ongeveer 1300 te kopen. De overige 450 (Maatwerk bij Terugkeer biedt een bedrag aan van 1750 aan vrijwillige terugkeerders) zou gebruikt worden om de onderhoudskosten van de wagen te betalen. Het gekregen bedrag van Holy Ghost Vocations Movement was dus voldoende om een auto te kopen en de herstellingen te betalen. Zes maanden na zijn terugkeer konden we vaststellen dat alles goed ging en dat Joshua voldoende geld verdiende. Dankzij het gekregen microkrediet kon hij waardig terugkeren en woont hij nog steeds in Nigeria bij zijn tante. Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 13

14 14 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

15 Afrikaanse vrijwillige terugkeercontext Het netwerk van Caritas en van Maatwerk bij Terugkeer in Afrika Terugkeer naar Afrika In tegenstelling tot wat men wellicht zou kunnen verwachten, zijn de grootste terugkeerlanden in Afrika niet de oude Belgische koloniën: Congo, Rwanda en Burundi. In de loop van de afgelopen drie jaren hebben we uiteraard wel mensen begeleid die wilden terugkeren naar deze landen, maar dat aantal is niet te vergelijken met het aantal asielzoekers of het aantal migranten afkomstig uit deze regio van de Grote Meren. Volgens de vertegenwoordigers van de Congolese, de Rwandese en de Burundese migrantengemeenschappen in België of volgens de sociaal assistenten die met deze doelgroepen werken, zou een verklaring voor de relatief weinig terugkeerders naar deze vroegere koloniën kunnen zijn dat de migranten uit deze landen dikwijls kunnen rekenen op een grote reeds geïntegreerde gemeenschap van Rwandezen, Burundezen en Congolezen in België, wat hun integratie vergemakkelijkt, los van het feit of ze hier al dan niet legaal verblijven. Ze hebben niet enkel toegang tot goede advocaten tijdens de asielprocedure of de gezinsherenigingprocedure, maar - zeker in geval dat hen een wettelijke verblijfsvergunning geweigerd wordt - kunnen ze ook gemakkelijker "verdwijnen in de gemeenschap en hun leven leiden in België, ondanks hun onwettig en precair statuut. Anderzijds stelt het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding in haar rapport van 2010 vast dat de Democratische Republiek Congo op de derde plaats van asiellanden staat in België. Ze vormen nog steeds een grote groep vanwege de historische relaties tussen de DRC en België. Toch zijn ze volgens de officiële statistieken niet langer de koploper 3. 3 Rapport 2010: detail&id=125&thema=4&select_page=216 Onze focuslanden bevinden zich voornamelijk in West-Afrika, landen waar geen of weinig sprake is van conflictsituaties: Togo, Kameroen, Senegal en Ghana. Uitzondering op de regel blijft Guinee, naar waar de vrijwillige terugkeer is blijven voortduren en zelfs is toegenomen sinds het vooruitzicht op vrije en democratische verkiezingen. Dat gebeurde ondanks de militaire staatsgreep van december 2008 en de repressie in 2009 gevolgd door een toenemend aantal asielzoekers in België. Maatwerk bij Terugkeer krijgt daarentegen voornamelijk aanmeldingen voor re-integratieondersteuning in Angola en Sierra Leone, en in mindere mate in Guinee, waar MbT gedurende de voorgaande jaren geïnvesteerd had in de begeleidingscapaciteiten van haar lokale partnerorganisaties. Het zijn vooral de voormalige NBMV s die in aanmerking komen voor specifieke re-integratieondersteuning aangezien zij deze ondersteuning dikwijls verkiezen boven een verblijf in Nederland. Caritas International en Maatwerk bij Terugkeer willen een complete begeleiding bij terugkeer aanbieden. Deze ondersteuning beperkt zich niet tot het boeken van een vliegtuigticket of een oriëntatie voor vertrek, maar ook na de terugkeer worden de terugkeerders via lokale partners opgevolgd. We benadrukken regelmatig het belang van deze partners en de meerwaarde en de verscheidenheid van bijstand die ze de migranten kunnen bieden: sociale bijstand, counseling, psychologische assistentie, hulp bij het zoeken naar werk, huisvesting, legalisatie van documenten of administratieve hulp en hulp bij het opzetten van een inkomensgenererende activiteit. Dankzij de "partnerweken" die sinds 2006 elk jaar georganiseerd worden hebben we in de loop der jaren ons programma kunnen aanpassen en de verbeteringen, suggesties en kritieken van de lokale partners t.o.v. ons en Fedasil in acht kunnen nemen. Het netwerk van Caritas International en van Maatwerk bij Terugkeer in Afrika is op verschillende manieren opgebouwd: Lokale Caritasafdelingen De meest voor de hand liggende manier was om in eerste instantie bij iedere nieuwe aanvraag contact op te nemen met de lokale Caritasafdelingen in de verschillende landen. Samenwerking binnen het Caritasnetwerk biedt namelijk enkele voordelen: tot dezelfde "familie" behoren zorgt voor een impliciet wederzijds vertrouwen. Bovendien is de internationale structuur van het Caritasnetwerk zeer gedecentraliseerd. Er is geen "centrale zetel" die het gemeenschappelijke beleid uitstippelt (in tegenstelling tot het Rode Kruis of IOM in Genève). De nationale Caritassen onderhouden echter wel veelvuldige bilaterale en multilaterale contacten in het kader Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 15

16 van bepaalde thematieken of specifieke projecten. Voordat het vrijwillige terugkeerprogramma van start ging, bestond het netwerk van Caritas International in België vooral uit landen in Centraal-Afrika (Burundi, DR Congo en Rwanda), Ethiopië en Niger, vanwege het mandaat dat Caritas International daar heeft gekregen op het vlak van voedselzekerheid. Maar zoals blijkt uit de statistieken, zijn het niet deze landen waar Caritas International het grootste aantal terugkeerdossiers heeft, zelfs niet nu er sinds kort in Congo een stijging merkbaar is m.b.t. dit aantal terugkeerdossiers. Daar we slechts in beperkte mate beroep konden doen op reeds bestaande interne contacten, heeft onze Cel Vrijwillige Terugkeer haar netwerk dus zelf verder moeten uitbreiden en diversifiëren. Deze zoektocht was niet altijd gemakkelijk aangezien de communicatie soms moeilijk verloopt: het gebrek aan (aangepaste) webpagina s, verouderde contacten, enz. De geschikte persoon vinden heeft dus heel wat tijd en energie gevraagd waarbij de reeds bestaande contacten in de buurlanden of de regio zo goed mogelijk benut moesten worden. Het werken met nationale Caritasafdelingen heeft een groot voordeel: het interne netwerk. In de meeste landen heeft Caritas niet alleen een hoofdkantoor, dat meestal in de hoofdstad gelegen is, maar ook verschillende diocesane kantoren en zelfs lokale kantoren. Deze lokale kantoren zijn nauw betrokken bij de samenleving en de lokale realiteit en kunnen bijgevolg de terugkeerders van dichtbij opvolgen en ondersteunen, on- geacht naar waar in het land deze mensen exact terugkeren. De ideale procedure is dus om in contact te staan met een collega op de hoofdzetel die vervolgens het concrete dossier kan doorverwijzen naar het competente lokale bureau dat zal instaan voor de opvolging van het dossier en aan het hoofdkantoor zal rapporteren eens de re-integratiebijstand beëindigd is. Deze regionale afdeling beheert vervolgens het dossier en begeleidt de persoon in kwestie bij zijn of haar re-integratie. Dit "ideale model " is uiteraard altijd afhankelijk van het land, de infrastructuur en de betrokkenheid van de lokale partners. Toch kan dit model over het algemeen steeds toegepast worden en laat het toe de terugkeerders van dichtbij en in hun belang op te volgen. Andere NGO s Soms gebeurt het echter ook dat een lokale Caritas niet kan of wil meewerken aan de projecten van vrijwillige terugkeer. Dit gebeurt vooral wanneer hun prioriteiten liggen bij het bieden van noodhulp, landbouwontwikkeling of voedselzekerheid. In dit geval concentreert de lokale Caritas zich logischerwijs op haar eigen domein van expertise en heeft ze vaak niet genoeg middelen, personeel of expertise om daarnaast ook projecten van sociale hulpverlening of ontwikkeling van micro-ondernemingen te beheren. In dergelijke gevallen vragen wij hen om ons door te verwijzen naar een competente organisatie waar ze vanuit de lokale Caritas reeds een goede relatie mee onder- houden. Als dit niet mogelijk blijkt, richten we ons tot onze Nederlandse partner Maatwerk bij Terugkeer die hun netwerk al voor 2007 ontwikkeld hadden. Het is op die manier dat we bijvoorbeeld zijn beginnen samen te werken met de organisaties Christian Brothers (Sierra Leone), Ligue Iteka (Burundi) en JMJ (Angola) in landen waar de lokale Caritas niet in staat was om met ons samen te werken. Voor sommige andere landen hebben we dan weer een beroep gedaan op het netwerk van de Franse NGO "PSEAU/PMIE" 4 onder de bevoegdheid van het Franse Ministerie van Buitenlandse Zaken en sinds 2001 werkzaam op het vlak van economische re-integratiebijstand aan migranten in hun land van herkomst. Deze organisatie is sinds 2001 actief op het gebied van economische re-integratie van migranten. Hierdoor hebben we met name contacten kunnen leggen met 3AE (Guinee), BCGO (Togo) en CCEY-CA (Kameroen). Dankzij de talrijke contacten met deze consultants gespecialiseerd in het oprichten van bedrijfjes, hebben ook wij onze expertise in dit belangrijke domein in het kader van re-integratiebijstand in Afrika verder kunnen ontwikkelen. Eind 2010 dekte het netwerk van Caritas International en Maatwerk bij Terugkeer een groot deel van Afrika en de Maghreb Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika

17 Getuigenis Benin: verkoper van landbouwproducten Meneer H. (35 jaar) woonde al 12 jaar in België toen hij begin 2011 besliste om ondanks alles terug te keren naar zijn thuisland: Benin. Met een marketingdiploma op zak wilde hij werken als verkoper van landbouwproducten, zoals hij eerder al gedaan had. Zijn plan voorzag dat hij eerst producten uit zijn geboortestreek (in het noorden van Benin dicht bij de stad Djougou in een landbouwzone) zou aankopen, zoals maïs, aardnoten enz. Daarna zou hij die producten opnieuw doorverkopen aan een gunstige prijs in de hoofdstad Cotonou (op 460 km van Djougou), op de lokale markt of via export. Met behulp van een goed doordacht businessplan onderzocht hij nauwkeurig alle verwachte onkosten (transport, verpakking, salaris, loon van de laders van de vrachtwagen ) en opbrengsten. Op basis van deze studie concludeerde hij dat zijn onderneming succesvol zou zijn. Hij nam reeds vanuit België contact op met potentiële leveranciers en eventuele aankopers van landbouwproducten in Benin. Met het nodige enthousiasme en de motivatie om een winstgevende zaak op te starten, vertrok hij vervolgens naar zijn land van herkomst. Na zijn terugkeer besprak hij vrijwel onmiddellijk zijn project met Caritas Benin en belde ons daarna op om te melden dat hij klaar was om zijn project op te starten. Alles verliep exact zoals hij het voorzien had. Door het reïntegratiebudget kon hij zijn project opzetten en stap voor stap ontwikkelen. Nu reist hij geregeld van het noorden naar het zuiden van zijn geboorteland met een vrachtwagen gevuld met goederen achter zich Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika 17

18 De Europese terugkeercontext samenwerking te verbeteren en om de verschillende programma s op elkaar af te stemmen werd begin 2007 het ERSO-project opgestart. Terugkeerrichtlijn De EU besteedt meer aandacht aan migratie sinds de Top van Tampere in december 1999, maar is tot op heden nog niet overeen kunnen komen over een gemeenschappelijk EUmigratiebeleid. Tot 2005 werden de besluiten over asiel- en visumbeleid uitgesloten van de medebeslissingsprocedure en behield de Europese Commissie het laatste woord met betrekking tot dit thema. De onderhandelingen over de terugkeerrichtlijn, die in 2005 van start gingen na de goedkeuring van het "Haags programma" werden in juni 2008 beëindigd toen door het Europees Parlement over de goedkeuring van de terugkeerrichtlijn werd gestemd. Het was de eerste keer dat het parlement iets te zeggen kreeg over een politiek migratieinstrument. Ook al wordt vrijwillige terugkeer beschouwd als "prioritair" en "te verkiezen", toch leggen de normen van de richtlijn een grote druk op de schouders van de migrant. De beperkte voorafgaande begeleiding en voorbereidingstijd op terugkeer (7-30 dagen) laten niet toe dat de migrant volledig geïnformeerd is voor hij/zij kan beslissen over een eventuele terugkeer. De voorziene minimumnormen van de richtlijn gaan niet gepaard met een zogenaamde "standstill" waardoor de lidstaten die soepelere normen hebben dus zouden kunnen profiteren van deze nieuwe richtlijn om hun wetgeving te verstrengen. De richtlijn voorziet bovendien ook verschillende uitsluitingsclausules die kunnen leiden tot de weigering van de vrijwillige terugkeer voor vele kandidaten. 5 Europees terugkeerfonds Een positievere ontwikkeling is de oprichting van het Europees Terugkeerfonds 6 met een bedrag van 676 miljoen euro voor de periode Dit fonds maakt het mogelijk voor EU-lidstaten om hun terugkeerbeleid te financieren en biedt ook ruimte voor de ontwikkeling van vrijwillige terugkeerprogramma s. Een projectoproep in mei 2009 heeft België in staat gesteld om sinds oktober 2009 dit fonds, beheerd door de Dienst Vreemdelingenzaken, te gebruiken. Het is in deze context dat met name het STAVR-project 2010 van Caritas International heeft kunnen profiteren van Europese financiering voor de verdere ontwikkeling van het vrijwillige terugkeerprogramma dat tot dan toe volledig gefinancierd werd door Fedasil. ERSO (European Reintegration Support Organisations) De lidstaten van de Europese Unie hebben onafhankelijk van elkaar verscheidene re-integratieprogramma s ontwikkeld. In de meeste gevallen zijn de verschillende afdelingen van het Caritasnetwerk elk met hun eigen expertise verantwoordelijk voor de terugkeer van migranten. Om de toekomstige 2007: ERSO I In de eerste fase van het ERSO-project hebben de verschillende organisaties van Caritas in verschillende fases samengewerkt om het re-integratieproces te verbeteren, te flexibiliseren en te professionaliseren. Er werden twee conferenties gekoppeld aan ontmoetingsdagen met de partners van de projecten in het buitenland. Concreet gezien ontwikkelden de verschillende NGO s van West-Europa en hun buitenlandse partners een nauw samenwerkingsverband om zo op een coherentere en efficiëntere manier samen te werken op het vlak van vrijwillige terugkeer en re-integratie. Er waren verschillende onderwerpen die moesten besproken worden gezien de verschillende wetgevingen en subsidies. De Europese partners waren: Cordaid (Nederland), British Refugee Action (Verenigd Koninkrijk), Caritas Bulgarije, Caritas International (België), Caritas Essen en Caritas Hamburg (Duitsland), JRS Portugal, ICMC (België), Caritas Oostenrijk en Caritas Europa (EU, Brussel) : ERSO II Sinds 2008 kende ERSO een grote uitbreiding. Deze groei was niet enkel het gevolg van de intrede van verschillende nieuwe partnerorganisaties zoals Accem (Spanje) of Caritas Hongarije, waardoor er in totaal 12 Europese landen vertegenwoordigd waren, maar ook van de activering van verschillende sociale diensten overal in Europa. Sinds deze uitbreiding werkt het netwerk op volle toeren en acht maanden na de lancering van de internationale ERSO-website zijn er dagelijks tientallen nieuwe online registraties. 5 voor meer details over reikwijdte van de terugkeerrichtlijn. 6 Beslissing 575/2007/CE 18 Harmonisatie van de re-integratiepraktijk in Afrika