Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor Laboratoria

Transcriptie

1 Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor Laboratoria B. Verstappen, E. Meynaerts, S. Smolders en D. Huybrechts Studie uitgevoerd door het Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (VITO) in opdracht van het Vlaams Gewest

2 Deze uitgave kwam tot stand in het kader van het project Vlaams kenniscentrum voor de Beste Beschikbare Technieken en bijhorend Energie en Milieu Informatie Systeem (BBT/EMIS) van het Vlaams Gewest. BBT/EMIS wordt begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van de Vlaamse minister van Leefmilieu, Energie, Natuur en Openbare werken, het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), het departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) en IWT, OVAM, VLM, VMM, ZG. Hoewel al het mogelijke gedaan is om de accuraatheid van de studie te waarborgen, kunnen noch de auteurs, noch VITO, noch het Vlaams Gewest aansprakelijk gesteld worden voor eventuele nadelige gevolgen bij het gebruik van deze studie. Specifieke vermeldingen van procédés, merknamen, enz. moeten steeds beschouwd worden als voorbeelden en betekenen geen beoordeling of engagement. De gegevens uit deze studie zijn geactualiseerd tot augustus Lay-out en druk : Drukkerij Artoos NV Dit boek werd gedrukt op Cocoon Recycled papier met berekening en compensatie van de CO 2 uitstoot ISBN: Voor verdere informatie, kan u terecht bij : BBT-kenniscentrum VITO Boeretang 200 B-2400 MOL Tel. 014/ Fax 014/ bbt@vito.be Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 INLEIDING Voor u ligt één van de BBT-studies die worden gepubliceerd door het BBT-kenniscentrum. Dit sectorrapport behandelt de Beste Beschikbare Technieken voor laboratoria. Wat zijn BBT-studies? De BBT-studies zijn rapporten die per sector de BBT beschrijven. Deze sectorrapporten worden actief en zowel digitaal ( als in gedrukte vorm verspreid, zowel naar de overheid als naar de bedrijven. Wat zijn BBT? Milieuvriendelijke technieken hebben als doel de milieu-impact van bedrijven te beperken. Het kunnen technieken zijn om afval te hergebruiken of te recycleren, bodem en grondwater te saneren, of afgassen en afvalwater te zuiveren. Vaker nog zijn het preventieve maatregelen die de emissie van vervuilende stoffen voorkomen en het gebruik van energie, grondstoffen en hulpstoffen verminderen. Wanneer zulke technieken, in vergelijking met alle andere, gelijkaardige technieken, ecologisch gezien het best scoren én ze bovendien betaalbaar zijn, dan spreken we over Beste Beschikbare Technieken (BBT). Wat is het BBT-kenniscentrum? In opdracht van de Vlaamse Regering heeft de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) in 1995 een kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (BBT) opgericht. Het BBT-kenniscentrum inventariseert informatie over milieuvriendelijke technieken, evalueert per bedrijfstak de Beste Beschikbare Technieken (BBT) en formuleert BBT-aanbevelingen naar de Vlaamse overheid en bedrijven. Het BBT-kenniscentrum wordt, samen met het zusterproject EMIS ( gefinancierd door het Vlaamse Gewest. Het centrum wordt begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van de Vlaamse ministers van Leefmilieu, Natuur en Energie, het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), het departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI), en de agentschappen IWT, OVAM, VEA, VLM, VMM en Zorg en Gezondheid. Waarom zijn BBT-studies nuttig? De vergunningsvoorwaarden die aan de bedrijven worden opgelegd en de ecologiepremie die in Vlaanderen van kracht is, zijn in belangrijke mate gebaseerd op de BBT. Zo geven de sectorale voorwaarden uit VLAREM II vaak de mate van milieubescherming weer die met de BBT haalbaar is. Het bepalen van BBT is dus niet alleen nuttig voor de bedrijven, maar ook als referentie voor de overheid in het kader van het vergunningenbeleid. In bepaalde gevallen verleent de Vlaamse overheid ook subsidies aan de bedrijven als zij investeren in BBT. Het BBT-kenniscentrum werkt BBT-studies uit voor een bedrijfstak of voor een groep van gelijkaardige activiteiten. Deze studies beschrijven de BBT en geven bovendien de nodige achtergrondinformatie. Die achtergrondinformatie helpt de vergunningverlenende overheid om de dagelijkse bedrijfspraktijk beter aan te voelen. Bovendien toont ze de bedrijven de wetenschappelijke basis voor hun vergunningsvoorwaarden. De BBT-studies formuleren ook aanbevelingen om de vergunningsvoorwaarden en de regels inzake ecologiepremie aan te passen. De ervaring leert dat de Vlaamse overheid de aanbevelingen vaak ook werkelijk gebruikt voor nieuwe milieuregelgeving. In afwachting hiervan worden de aanbevelingen echter als nietbindend beschouwd. Hoe kwam deze studie tot stand? Elke BBT-studie is het resultaat van een intensieve zoektocht in de literatuur, bezoeken aan bedrijven, samenwerking met experts in de sector, bevragingen van producenten en leveranciers, uitgebreide contacten met bedrijfs- en milieuverantwoordelijken en ambtenaren enzovoort. De beschreven BBT zijn een INLEIDING 3

4 momentopname en bovendien niet noodzakelijk volledig: niet alle BBT die vandaag en in de toekomst mogelijk zijn, zijn in de studie opgenomen. INLEIDING Voor de wetenschappelijke begeleiding van de studie werd een begeleidingscomité samengesteld met vertegenwoordigers van industrie en overheid. Dit comité kwam vier keer samen om de studie inhoudelijk te sturen (op 29/10/2009, 17/06/2010, 09/11/2010 en 03/03/2011). De namen van de leden van dit comité en van de externe deskundigen die aan deze studie hebben meegewerkt, zijn opgenomen in bijlage 1. Het BBT-kenniscentrum heeft, voor zover mogelijk, rekening gehouden met de opmerkingen van de leden van het begeleidingscomité. Dit rapport is echter geen compromistekst. Het weerspiegelt de technieken die het BBT-kenniscentrum op dit moment als actueel beschouwt en de aanbevelingen die daaraan beantwoorden. 4

5 LEESWIJZER In Hoofdstuk 1 lichten we het begrip Beste Beschikbare Technieken (BBT) en de invulling ervan in Vlaanderen toe en schetsten vervolgens het algemene kader van de voorliggende BBT-studie. Hoofdstuk 2 beschrijft de sector Laboratoria en de belangrijkste socio-economische aspecten en milieujuridische aspecten. In Hoofdstuk 3 komen de verschillende processen aan bod die in de sector worden toegepast. Ook de milieu-impact van deze processen wordt beschreven. Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van de technieken die de sector kan toepassen om milieuhinder te voorkomen of te beperken. In Hoofdstuk 5 evalueren we deze milieuvriendelijke technieken en selecteren we de BBT. Niet alleen de technische haalbaarheid, maar ook de milieuvoordelen en de economische haalbaarheid (kostenhaalbaarheid en -effectiviteit) worden daarbij in rekening gebracht. Hoofdstuk 6 geeft ten slotte aanbevelingen op basis van de BBT. Dit omvat aanbevelingen voor de milieuregelgeving, voor ecologiepremie en voor verder onderzoek. LEESWIJZER 5

6 6

7 SAMENVATTING Het BBT-kenniscentrum, opgericht in opdracht van de Vlaamse Regering bij VITO, heeft tot taak het inventariseren, verwerken en verspreiden van informatie rond milieuvriendelijke technieken. Tevens moet het kenniscentrum de Vlaamse overheid adviseren bij het concreet maken van het begrip Beste Beschikbare Technieken (BBT). In dit rapport worden de BBT voor de sector laboratoria in kaart gebracht. In laboratoria vinden een waaier van activiteiten plaats: van wetenschappelijk onderzoek over kwaliteitscontrole in voedingsbedrijven tot gespecialiseerde industriële ontwikkelingen. De sectoren waarin laboratoria een plaats vinden zijn zeer verscheiden. Dat weerspiegelt zich ook in hun configuratie en werking. Sommige labo s zijn beperkt in hun grootte en opzet en spelen een ondersteunende rol in een bedrijf. Andere labo s zijn groots opgezet, opereren onafhankelijk, hebben aanzienlijke budgetten tot hun beschikking en stellen vele mensen tewerk. Het opzet van deze studie is drievoudig. Ten eerste wordt de plaats van laboratoria binnen de huidige milieuwetgeving opnieuw geëvalueerd en worden aanbevelingen voor een meer logische aanpak voorgesteld. Ten tweede worden de technieken en technologie die in laboratoria toegepast worden opgelijst en worden de BBT s bepaald. Ten laatste worden op basis van meetresultaten van geloosd afvalwater de sectorale lozingsnormen herbekeken. Uit deze studie komt naar voren dat het onderscheid tussen de verschillende laboratoria onderling niet voldoende naar voor komt in de huidige VLAREM indeling voor de als hinderlijk beschouwde inrichtingen. Er wordt een voorstel uitgewerkt om labo s op een andere manier in de wetgeving in te delen. Tekstuele voorstellen voor VLAREM I en II worden uitgeschreven. De nieuwe focus ligt op de aard van de activiteiten en niet op de hoeveelheid gevaarlijke stoffen in het geproduceerde afvalwater. De milieu-impact van laboratoria wordt voornamelijk bepaald door het energieverbruik, waterverbruik en het omgaan met chemicaliën en afvalstoffen. De ventilatie van zuurkasten en laboruimtes weegt sterk door in het energieplaatje. De afweging tussen veiligheid, comfort en energiebesparing bepaalt de haalbaarheid van sommige van de voorgestelde technieken. Bij de BBT s die worden afgelijnd ligt de nadruk op het centraliseren en optimaliseren van de luchtbehandelingsinstallatie en het correct gebruik en het type van geïnstalleerde zuurkasten. Om het waterverbruik te beperken worden er een aantal BBT s geselecteerd die inspelen op het gebruik van een andere technologie of op sluiten van de kringloop. Voorbeelden zijn het vervangen van een waterstraalpomp door een vacuümpomp en een gesloten koelwatersysteem gebruiken. Bij het omgaan met chemicaliën en afvalstoffen is preventie en selectieve inzameling van groot belang. Het gebruik van verontreinigende stoffen moet in kaart worden gebracht. Maatregelen aan de bron hebben een grote impact op de kwaliteit van het geloosde afvalwater. Op basis van ingezamelde meetresultaten van afvalwater wordt een beeld geschetst van de lozingssituatie van laboratoria. Voor enkele gevaarlijke stoffen worden de sectorale lozingsvoorwaarden herbekeken en waar nodig nieuwe voorgesteld. Voor de overige gevaarlijke stoffen wordt een nieuwe aanpak uitgewerkt. Op die manier worden er correcte en overzichtelijke lozingsvoorwaarden voor laboratoria uitgetekend. Preventie en selectieve inzameling spelen hierin een hoofdrol. De BBT-selectie en de adviesverlening zijn tot stand gekomen op basis van o.a. een socio-economische sectorstudie, kostprijsberekeningen, een vergelijking met buitenlandse BBT-documenten, bedrijfsbezoeken en overleg met vertegenwoordigers van de federaties, leveranciers, specialisten uit de administratie en adviesbureaus. Het formeel overleg gebeurde in een begeleidingscomité. SAMENVATTING 7

8 8

9 ABSTRACT The Centre for Best Available Techniques (BAT) is founded by the Flemish Government, and is hosted by VITO. The BAT centre collects, evaluates and distributes information on environmentally friendly techniques. Moreover, it advises the Flemish authorities on how to translate this information into its environmental policy. Central in this translation is the concept BAT (Best Available Techniques). BAT corresponds to the techniques with the best environmental performance that can be introduced at a reasonable cost. ABSTRACT A wide range of activities take place in laboratories: from scientific research over quality control to industrial innovation. The sectors in which these laboratories are situated are very diverse. This is also reflected in their setup and configuration. While some are small and play a supportive roll others are large, independent, have a big budget and employ a lot of people. The scope of this study is threefold. The legal framework for laboratories is reassessed and recommendations for improvements are proposed. The available technologies are listed, discussed and the BAT s are selected. Emission limits on wastewater are adjusted where necessary, based on new and available measurements. This study shows that the distinction between different setups of laboratories is not taken into account in a logical way in the current VLAREM I legislation. A new classification is proposed with the focus on the nature of the activity and not on the amount of polluting substances in the wastewater. The environmental impact of laboratories is mainly caused by energy consumption, water consumption, the use of chemicals and the handling of produced waste. Ventilation of fume hoods and lab space are the biggest energy consumers. The fine balance between safety, comfort and energy efficiency determines whether or not the implementation of a technology is feasible. Centralization and optimization of the HVAC installation and the correct use of the fume hoods are examples of technologies that qualify as BAT. In order to cut back on water consumption a few BAT s are defined that suggest the use of alternative techniques or that close the water loop. Examples are the use of a vacuum pump and closing the cooling circuits. Key concepts in dealing with chemicals and (environmentally) dangerous substances are prevention and selective collection. The use and disposal of these substances needs to be transparent and documented. Measures at the source have a big impact on the quality of the wastewater. The current effluent quality of discharged wastewater from laboratories is described based on available analysis of wastewater samples. New emissions limits are proposed for a few hazardous substances. For others a general approach is developed. In this way this study sets forth a correct and transparent framework to handle discharge conditions from laboratories with the focus on prevention and selective collection. The BAT selection in this study was based on company visits, a literature survey, a technical and socioeconomic study, cost calculations, and discussions with industry experts and authorities,. The formal consultation was organized by means of an advisory committee. 9

10 10

11 INHOUD INLEIDING LEESWIJZER SAMENVATTING ABSTRACT INHOUD LIJST VAN TABELLEN LIJST VAN FIGUREN LIJST VAN AFKORTINGEN HOOFDSTUK 1 OVER DEZE BBT-STUDIE Beste Beschikbare Technieken in Vlaanderen Definitie Beste Beschikbare Technieken als begrip in het Vlaamse milieubeleid De BBT-studie Laboratoria Doelstellingen van de studie Inhoud van de studie HOOFDSTUK 2 SOCIO-ECONOMISCHE EN MILIEUJURIDISCHE SITUERING VAN DE SECTOR Omschrijving en afbakening van de sector Afbakening en indeling van de sector De bedrijfskolom Socio-economische kenmerken van de sector Aantal en omvang van de bedrijven Tewerkstelling Evolutie omzet, toegevoegde waarde en bedrijfswinst Evolutie van de investeringen Draagkracht van de bedrijfstak Milieujuridische aspecten Milieuvergunningsvoorwaarden Overige Vlaamse regelgeving Federale wetgeving Europese wetgeving Milieuwetgeving in de omliggende gewesten en landen HOOFDSTUK 3 PROCESBESCHRIJVING Inleiding Processen Aanvoer en opslag van chemicaliën Vervoer van chemicaliën in de inrichting Registratie van chemicaliën De zes meest voorkomende analysestappen De uitrusting van een laboratorium Milieuaspecten Inleiding Waterverbruik Afvalwater in laboratoria en analyse en bespreking van de beschikbare lozingsgegevens voor laboratoria Afval INHOUD 11

12 INHOUD Energie Lucht/geur Bodem Geluid/trillingen Veiligheidsaspecten HOOFDSTUK 4 BESCHIKBARE MILIEUVRIENDELIJKE TECHNIEKEN Inleiding Waterverbruik Waterbeheer en good housekeeping Het juiste water voor de juiste toepassing gebruiken Vervang waterverbruikende toestellen zo veel mogelijk door andere technologie Aandacht voor efficiëntie en verbruik bij de aankoop van waterverbruikende toestellen Bij een significante koeltevraag een gesloten koelwatersysteem gebruiken Afvalwater Preventieve maatregelen en good housekeeping Het opstellen en implementeren van een systeem voor selectieve inzameling van vloeibare laboratoriumafvalstoffen Noodstop op lozingspunt Behandelen van reactievloeistoffen End of pipe waterzuivering (VITO, 2010) Afvalwaterstromen zoveel mogelijk afsplitsen Energie Energiemanagement en good housekeeping Bewustmaking energiegebruik aan personeel Flexibel ruimtegebruik en modulaire opbouw Ventilatie en zuurkasten Energiebesparing op aard en gebruik van apparatuur Optimaal gebruik maken van daglicht Afval Preventieve maatregelen en good housekeeping Vervang of vermijd gevaarlijke producten zoveel mogelijk Inventariseren van chemicaliën Doseersysteem op chemicaliën zoveel mogelijk toepassen om verspilling te voorkomen Microschaal experimenten, waar toegestaan, zoveel mogelijk toepassen Vast afval zoveel mogelijk selectieve inzamelen en afvoeren Lucht/geur/stof Preventie en VOS reducerende maatregelen End-of-pipe maatregelen Bodem Geluid/trillingen HOOFDSTUK 5 SELECTIE VAN DE BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN (BBT) Evaluatie van de beschikbare milieuvriendelijke technieken BBT-conclusies HOOFDSTUK 6 AANBEVELINGEN OP BASIS VAN DE BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN Aanbevelingen voor de milieuregelgeving Aanbevelingen voor een nieuwe aanpak van laboratoria in VLAREM (rubriek 24) Aanbevelingen voor de sectorale lozingsnormen van afvalwater in laboratoria Uitgewerkt tekstueel voorstel voor de VLAREM wetgeving

13 6.2 Aanbevelingen voor ecologiepremie Inleiding Toetsing van milieuvriendelijke technieken aan criteria voor ecologiepremie Aanbevelingen voor de LTL Suggesties voor verder onderzoek en technologische ontwikkeling Aanbevelingen voor het verbeteren van de beschikbare informatie en kennis Aanbevelingen voor de ontwikkeling van nieuwe milieutechnieken LITERATUURLIJST BIJLAGE 1: MEDEWERKERS VAN BBT-STUDIE BIJLAGE 2: OVERZICHT SECTORALE LOZINGSNORMEN IN ANDERE REGIO S EN LANDEN BIJLAGE 3: BESPREKING VAN ANALYSERESULTATEN VAN (BEDRIJFS)AFVALWATER BIJLAGE 4: FINALE OPMERKINGEN INHOUD 13

14 INHOUD 14

15 LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Spreiding omzet grote ondernemingen (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-first)...34 Tabel 2: Spreiding toegevoegde waarde (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-first)...35 Tabel 3: Spreiding bedrijfsresultaat (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-first)...37 Tabel 4: Spreiding investeringen (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-first)...39 Tabel 5: Indeling van rubriek 24 Laboratoria (bron: VLAREM)...40 Tabel 6: Sectorale lozingsvoorwaarden voor laboratoria (bron: VLAREM)...43 Tabel 7: Spreiding op bijzondere lozingsvoorwaarden (bron: milieuvergunningen)...46 Tabel 8: Indelingslijst voor laboratoria in Wallonië (bron M.B )...49 Tabel 9: Indelingslijst voor laboratoria in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (bron: ordonnantie 22 april 1999)...49 Tabel 10: Grenswaarden voor stoffen in afvalwater van een laboratorium in Nederland (bron: besluit van 19 oktober 2007, nr )...50 Tabel 11: Registratie van chemicaliën...59 Tabel 12: Meetgegevens van laboratoria die lozen op oppervlaktewater (bron: meetgegevens afkomstig van VMM en bedrijven)...68 Tabel 13: Meetgegevens voor laboratoria die lozen op riool (bron: meetgegevens afkomstig van VMM en bedrijven)de uitgebreide analyse van de gegevens met tabellen en grafieken per parameter is terug te vinden in bijlage Tabel 14: Afvalproductie van laboratoria in 2007 en 2008 (bron: OVAM)...73 Tabel 15: Evaluatie van de beschikbare milieuvriendelijke technieken en selectie van de BBT LIJST VAN TABELLEN 15

16 16

17 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Sectorverdeling laboratoria in Vlaanderen (eigen berekeningen) op basis van de milieuvergunning en/of lozingsvoorwaarden (totaal = 1.210) (bron: milieuvergunningen)...32 Figuur 2: Evolutie gemiddelde omzet grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)..33 Figuur 3: Evolutie gemiddelde toegevoegde waarde kleine ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...34 Figuur 4: Evolutie gemiddelde toegevoegde waarde grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...35 Figuur 5: Evolutie gemiddeld bedrijfsresultaat kleine ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...36 Figuur 6: Evolutie gemiddeld bedrijfsresultaat grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...37 Figuur 7: Evolutie gemiddelde investeringen kleine ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...38 Figuur 8: Evolutie gemiddelde investeringen grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-first)...38 Figuur 9: Selecteren van BBT op basis van de scores voor de verschillende criteria LIJST VAN FIGUREN 17

18 18

19 LIJST VAN AFKORTINGEN AOX BAT BBT BREF BS BZV CZV EPR HVAC IPPC K.B. MKN NACE NBB NIS NV n.v.t. OVAM PAK RWZI VAMIL v.g.t.g. VITO Vlarea Vlarebo VMM VROM ZS Absorbeerbare Organische Halogenen Best Available Techniques Beste Beschikbare Technieken BAT Reference document Belgisch Staatsblad Biologische ZuurstofVerbruik Chemisch ZuurstofVerbruik Environmental Permitting Regulations (England and Wales) Heating, Ventilation, Air conditioning and Cooling Integrated Pollution Prevention and Control Koninklijk Besluit Milieukwaliteitsnorm Nomenclature générale des Activités economiques dans les Communautés Européennes Nationale Bank van België Nationaal Instituut voor de Statistiek Naamloze Vennootschap niet van toepassing Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen rioolwaterzuiveringsinstallatie Versnelde Afschrijving Milieu-investering in de vergunning toegelaten gehalte of van geval tot geval Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek Vlaams Reglement betreffende Afvalvoorkoming en Afvalbeheer Vlaams Reglement betreffende de Bodemsanering Vlaams Milieumaatschappij ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Zwevende Stoffen LIJST VAN AFKORTINGEN 19

20 20

21 HOOFDSTUK 1 OVER DEZE BBT-STUDIE In dit hoofdstuk lichten we eerst het begrip Beste Beschikbare Technieken (BBT) toe. Vervolgens schetsen we het algemene kader van deze Vlaamse BBT-studie. Onder meer de doelstellingen, de inhoud, de begeleiding en de werkwijze van de BBT-studie worden verduidelijkt. HOOFDSTUK 1 - OVER DEZE BBT-STUDIE 21

22 22

23 1.1 Beste Beschikbare Technieken in Vlaanderen Definitie Het begrip Beste Beschikbare Technieken, afgekort BBT, wordt in VLAREM I 1, artikel 1 29, gedefinieerd als: het meest doeltreffende en geavanceerde ontwikkelingsstadium van de activiteiten en exploitatiemethoden, waarbij de praktische bruikbaarheid van speciale technieken om in beginsel het uitgangspunt voor de emissiegrenswaarden te vormen is aangetoond, met het doel emissies en effecten op het milieu in zijn geheel te voorkomen of, wanneer dat niet mogelijk blijkt algemeen te beperken ; technieken : zowel de toegepaste technieken als de wijze waarop de installatie wordt ontworpen, gebouwd, onderhouden, geëxploiteerd en ontmanteld; beschikbare : op zodanige schaal ontwikkeld dat de technieken, kosten en baten in aanmerking genomen, economisch en technisch haalbaar in de industriële context kunnen worden toegepast, onafhankelijk van de vraag of die technieken al dan niet op het grondgebied van het Vlaamse Gewest worden toegepast of geproduceerd, mits ze voor de exploitant op redelijke voorwaarden toegankelijk zijn; beste : het meest doeltreffend voor het bereiken van een hoog algemeen niveau van bescherming van het milieu in zijn geheel. Deze definitie vormt het vertrekpunt om het begrip BBT concreet in te vullen voor de laboratoria in Vlaanderen. HOOFDSTUK 1 - OVER DEZE BBT-STUDIE Beste Beschikbare Technieken als begrip in het Vlaamse milieubeleid èè Achtergrond Bijna elke menselijke activiteit (bv. woningbouw, industriële activiteit, recreatie, landbouw) beïnvloedt op de één of andere manier het leefmilieu. Vaak is het niet mogelijk in te schatten hoe schadelijk die beïnvloeding is. Vanuit deze onzekerheid wordt geoordeeld dat iedere activiteit met maximale zorg moet uitgevoerd worden om het leefmilieu zo weinig mogelijk te belasten. Dit stemt overeen met het zogenaamde voorzorgsbeginsel. In haar milieubeleid gericht op het bedrijfsleven heeft de Vlaamse overheid dit voorzorgsbeginsel vertaald naar de vraag om de Beste Beschikbare Technieken toe te passen. Deze vraag wordt als zodanig opgenomen in de algemene voorschriften van VLAREM II 2 (artikel ). Het toepassen van de BBT betekent in de eerste plaats dat iedere exploitant al wat technisch en economisch mogelijk is, moet doen om milieuschade te vermijden. Daarnaast wordt ook de naleving van de vergunningsvoorwaarden geacht overeen te stemmen met de verplichting om de BBT toe te passen. Ook in de meeste andere geïndustrialiseerde landen kan het BBT-principe worden teruggevonden in de milieuregelgeving, zij het soms met een andere klemtoon. Vergelijkbare begrippen zijn o.a.: BAT (Best Available Techniques), BATNEEC (Best Available Techniques Not Entailing Excessive Costs), de Duitse Stand der Technik, het Nederlandse ALARA-principe (As Low as Reasonably Achievable) en Beste Uitvoerbare Technieken. 1 VLAREM I: Besluit van de Vlaamse Regering van 6 februari 1991 houdende vaststelling van het Vlaams Reglement betreffende de milieuvergunning, herhaaldelijk gewijzigd. 2 VLAREM II: Besluit van de Vlaamse Regering houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne van 1 juni 1995, herhaaldelijk gewijzigd. 23

24 HOOFDSTUK 1 - OVER DEZE BBT-STUDIE Binnen het Vlaamse milieubeleid wordt het begrip BBT in hoofdzaak gehanteerd als basis voor het vastleggen van milieuvergunningsvoorwaarden. Dergelijke voorwaarden die aan inrichtingen in Vlaanderen worden opgelegd steunen op twee pijlers: de toepassing van de BBT, de resterende milieueffecten mogen geen afbreuk doen aan de vooropgestelde milieukwaliteitdoelstellingen. Ook de Europese IED (2010/75/EU) schrijft de lidstaten voor op deze twee pijlers te steunen bij het vastleggen van milieuvergunningsvoorwaarden. èè Concretisering van het begrip Om concreet inhoud te kunnen geven aan het begrip BBT, dient de algemene definitie van VLAREM I nader verduidelijkt te worden. Het BBT-kenniscentrum hanteert onderstaande invulling van de drie elementen. Beste betekent beste voor het milieu als geheel, waarbij het effect van de beschouwde techniek op de verschillende milieucompartimenten (lucht, water, bodem, afval, ) wordt afgewogen; Beschikbare duidt op het feit dat het hier gaat over iets dat op de markt verkrijgbaar en redelijk in kostprijs is. Het zijn dus technieken die niet meer in een experimenteel stadium zijn, maar effectief hun waarde in de bedrijfspraktijk bewezen hebben. De kostprijs wordt redelijk geacht indien deze haalbaar is voor een gemiddeld bedrijf uit de beschouwde sector én niet buiten verhouding is tegenover het behaalde milieuresultaat; Technieken zijn technologieën én organisatorische maatregelen. Ze hebben zowel te maken met procesaanpassingen, het gebruik van minder vervuilende grondstoffen, end-of-pipe maatregelen, als met goede bedrijfspraktijken. Het is hierbij duidelijk dat wat voor het ene bedrijf een BBT is dat niet voor een ander hoeft te zijn. Toch heeft de ervaring in Vlaanderen en in andere regio s/landen aangetoond dat het mogelijk is algemene BBT-lijnen te trekken voor groepen van bedrijven die dezelfde processen gebruiken en/of gelijkaardige producten maken. Dergelijke sectorale of bedrijfstak-bbt maken het voor de overheid mogelijk sectorale vergunningsvoorwaarden vast te leggen. Hierbij zal de overheid doorgaans niet de BBT zelf opleggen, maar wel de milieuprestaties die met BBT haalbaar zijn als norm beschouwen. Het concretiseren van BBT voor sectoren vormt tevens een nuttig referentiepunt bij het toekennen van steun bij milieuvriendelijke investeringen door de Vlaamse overheid. De regeling ecologiepremie bepaalt dat bedrijven die milieu-inspanningen leveren die verdergaan dan de wettelijke vereisten, kunnen genieten van een investeringssubsidie. 1.2 De BBT-studie Laboratoria Doelstellingen van de studie è è De voorliggende BBT-studie selecteert in eerste instantie de Beste Beschikbare Technieken (BBT) om enerzijds de hoeveelheid en de verontreinigingsgraad van afvalwater van laboratoria in Vlaanderen te beperken (i.e. preventieve maatregelen) en anderzijds afvalwater van laboratoria in Vlaanderen te behandelen; te zuiveren (i.e. end-of-pipe maatregelen); 24

25 formuleert in tweede instantie, op basis van de Beste Beschikbare Technieken, aanbevelingen om de bestaande milieuwetgeving, o.a. de bestaande sectorale lozingsvoorwaarden (normen) uit punt 21 van bijlage van VLAREM II, aan te passen en/of aan te vullen. Ook de omschrijving van laboratoria in de lijst van de als hinderlijk beschouwde indelingen (Rubriek 24; bijlage 1 van VLAREM I) wordt herbekeken. Naast de lozing van afvalwater zal deze BBT-studie verder ook andere milieuaspecten, die rechtstreeks of onrechtstreeks gerelateerd zijn aan het gebruik van chemicaliën en/of gevaarlijke stoffen (zoals energie, afval, lucht, bodem, geur) aan bod laten komen. Daarenboven zal het aspect energie verder uitvoerig behandeld worden en gericht zijn op het laboratoriumgebouw. In deze BBT-studie zullen enkel milieuaspecten bekeken worden die rechtstreeks of onrechtstreeks gerelateerd zijn aan het gebruik van chemicaliën en/of gevaarlijke stoffen in laboratoria. Andere aspecten (meestal specifiek voor een bepaalde categorie van laboratoria) zullen niet aan bod komen (bv. Omgang met genetisch gemodificeerde organismen, de ethische kant van proefdieren en dierenwelzijn, ). (Beslissing BBT/EMIS stuurgroep 45, 13 februari 2009) Inhoud van de studie Vertrekpunt van het onderzoek naar de Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de laboratoria is een socio-economische doorlichting van de sector (hoofdstuk 2). Dit laat ons toe de economische gezondheid en de draagkracht van de sector in te schatten, wat van belang is bij het beoordelen van de haalbaarheid van de beschikbare milieuvriendelijke technieken. In hoofdstuk 3 wordt de procesvoering in detail beschreven en wordt per processtap nagegaan welke milieueffecten kunnen optreden. Op basis van een uitgebreide literatuurstudie, aangevuld met gegevens van producenten, leveranciers en bedrijfsbezoeken, wordt in hoofdstuk 4 een inventaris opgesteld van de beschikbare milieuvriendelijke technieken voor de sector. Vervolgens vindt, in hoofdstuk 5, voor elk van de beschikbare milieuvriendelijke technieken een evaluatie plaats, niet alleen van hun impact op het milieu (in zijn geheel), maar ook van hun technische en economische haalbaarheid. Deze evaluatie laat het toe de Beste Beschikbare Technieken te selecteren. De BBT zijn op hun beurt de basis voor een aantal aanbevelingen om de bestaande milieuregelgeving aan te passen en/of aan te vullen (hoofdstuk 6). Daarnaast wordt in hoofdstuk 6 onderzocht welke technieken in aanmerking komen voor investeringssteun in het kader van de ecologiepremie en worden aanbevelingen voor verder onderzoek en technologische ontwikkeling geformuleerd. HOOFDSTUK 1 - OVER DEZE BBT-STUDIE 25

26 26

27 HOOFDSTUK 2 SOCIO-ECONOMISCHE EN MILIEUJURIDISCHE SITUERING VAN DE SECTOR In dit hoofdstuk geven we een situering en een doorlichting van de sector van de laboratoria, zowel socio-economisch als milieujuridisch. Vooreerst trachten we de sector te omschrijven en zo precies mogelijk af te bakenen. Daarna bepalen we een soort barometerstand van de sector, enerzijds aan de hand van een aantal socio-economische kenmerken van de sector (aantal en omvang van de bedrijven, tewerkstelling, ) en anderzijds aan de hand van een inschatting van de draagkracht van de sector. Vervolgens gaan we dieper in op de belangrijkste milieujuridische aspecten voor laboratoria. HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR 27

28 28

29 2.1 Omschrijving en afbakening van de sector Afbakening en indeling van de sector èè Afbakening van de sector Een laboratorium wordt gedefinieerd als een inrichting voor het maken of onderzoeken van stoffen (beslissing begeleidingscomité). De BBT-studie Laboratoria is gericht op die laboratoria die gebruik maken van chemicaliën en/of gevaarlijke producten en waarbij de kans bestaat dat deze producten in het milieu terechtkomen via afvalwater, afval, afgassen,. De studie richt zich niet tot laboratoria die enkel fysische testen (bv. drukproeven, sterkteanalyses, visueel onderzoek op materialen, reologische tests,...) uitvoeren (Beslissing BBT/EMIS stuurgroep 45, 13 februari 2009). èè Technische indeling Een eenduidige technische indeling van de laboratoria die chemicaliën en/of gevaarlijke producten gebruiken is zeer moeilijk. De indeling wordt gemaakt naar de activiteiten van laboratoria, bijvoorbeeld: biologische laboratoria, biochemische laboratoria, analytisch chemische laboratoria. Aangezien laboratoria in Vlaanderen vaak meer dan één van deze activiteiten uitvoeren, werd in voorliggende studie voor een meer pragmatische indeling geopteerd, namelijk een indeling naar de verschillende sectoren waarin de laboratoria werkzaam zijn. Volgende laboratoria vallen binnen de scope van de studie: laboratoria in ziekenhuizen en medische laboratoria; laboratoria gericht op milieuanalyses (bv. water, lucht, bodem, afval); laboratoria in de voedingssector; laboratoria in middelbare scholen, hogescholen en universiteiten. In laboratoria van middelbare scholen en sommige hogescholen is de aanwezige infrastructuur soms zeer beperkt. Een leslokaal doet bijvoorbeeld dienst als scheikunde leslokaal, zonder dat er speciale uitrusting zoals een zuurkast of ventilatie wordt voorzien. De gevaarlijke producten worden meestal in lage concentraties en volumes gebruikt en de gebruikte technieken, reactiemechanismen en geproduceerde afvalstoffen zijn goed gekend; laboratoria in onderzoeksinstellingen; gespecialiseerde laboratoria zoals bv. bedrijfsgeïntegreerde 3 laboratoria voor kwaliteitscontrole in andere sectoren dan voeding en ziekenhuizen; laboratoria voor onderzoek en ontwikkeling (R&D). Andere aspecten in laboratoria die minder met chemicaliën en/of gevaarlijke stoffen te maken hebben (bv. genetisch gemodificeerde organismen, de ethische kant van dierenproeven en dierenwelzijn, ) komen hier verder niet aan bod. Enkele voorbeelden van laboratoria die buiten de scope van de studie vallen: pilootopstellingen of fabrieken die gebruikt worden voor procesopschaling of procescontrole. Deze opstellingen worden als productie-eenheden beschouwd. De infrastructuur wijkt sterk af van deze van laboratoria. Ook de reactorvolumes zijn groter. Speciale voorzieningen naar ventilatie, opvang voor afval, gebruikte chemicaliën en veiligheid worden meestal op maat van de opstellingen en technieken HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR 3 Uit milieutechnisch oogpunt wordt een laboratorium als bedrijfsgeïntegreerd beschouwd als het afvalwater afkomstig van het laboratorium niet afzonderlijk van het overige bedrijfsafvalwater bemeten wordt. 29

30 gemaakt. Deze opstellingen worden in de studie beschouwd als productie eenheid en niet als laboratoria; HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR film- en fotolaboratoria; laboratoria waar enkel fysische testen uitgevoerd worden; tandheelkundige laboratoria; laboratoria waar gewerkt wordt met biologische of bacteriologische agentia, voor zover deze geen impact hebben op de kwaliteit van het afvalwater en laboratoria waar radioactieve materialen gebruikt worden. Voor deze laboratoria worden het bio-aspect of het nucleaire aspect niet meegenomen in de studie. De algemene aspecten van deze laboratoria vallen wel in de scope van de studie (beslissing BC 29/10/2009). Andere indelingen zijn mogelijk, maar steeds blijven er wel laboratoria die, ofwel nergens echt bijhoren, ofwel in meerdere onderverdelingen voorkomen. Bovenstaande sector -indeling maakte het mogelijk om een lange lijst van laboratoria op korte tijd in te delen zonder voor elk labo specifiek na te gaan welk soort analyses ze precies uitvoeren. èè NACE-BEL indeling De NACE-BEL nomenclatuur 4 is een benadering om sectoren volgens economische activiteit in te delen. Officiële statistieken, zoals gegevens van de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) of het Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS), volgen meestal een indeling volgens NACE-BEL. Gezien de verscheidenheid aan laboratoria, vallen zij ook onder verschillende NACE-BEL codes. Enkel de medische laboratoria hebben een specifieke NACE BEL code: Menselijke gezondheidszorg; Activiteiten van medische laboratoria; De overige laboratoria hebben een NACE BEL code die verwijst naar de sector waarbinnen zij actief zijn. Enkele voorbeelden van NACE-BEL codes: 10: Vervaardiging van voedingsmiddelen; 20: Vervaardiging van chemische producten; 72.1: Speur-en ontwikkelingswerk op wetenschappelijk gebied; : Overige gespecialiseerde wetenschappelijke en technische activiteiten; : Veterinaire diensten; 85.4: Hoger onderwijs en postsecundair niet-hoger onderwijs De bedrijfskolom Laboratoria werken vaak in opdracht van klanten. Deze kunnen extern zijn, bv. particulier, industrie, overheid, of intern, bv. interne kwaliteitscontrole bij voedingsbedrijven. Laboratoria kunnen ook onderling klant van elkaar zijn en kunnen opdrachten aan elkaar uitbesteden. Daarnaast is er ook een wisselwerking tussen laboratoria en hun leveranciers die chemicaliën, apparatuur of diensten kunnen aanleveren. 4 NACE: Nomenclature générale des activités économiques dans les Comunautés Européennes, in 1970 door het Bureau voor de Statistiek van de Europese Gemeenschap opgesteld om industriële activiteiten logisch te ordenen. Een nieuwe uitgave - NACE Rev. 2 werd vastgesteld door de Verordening (EG) nr. 1893/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 20 december 2006 (Publicatieblad van de Europese Unie van 30 december 2006). De NACE-BEL 2008 is de meest recente Belgische versie van de NACE-nomenclatuur, in overeenstemming met de NACE Rev

31 2.2 Socio-economische kenmerken van de sector In deze paragraaf wordt de toestand van de sector geschetst aan de hand van enkele socio-economische indicatoren Aantal en omvang van de bedrijven Om een beeld te kunnen geven van het aantal laboratoria in Vlaanderen en de verdeling van deze laboratoria over de verschillende sectoren werd de vergunningendatabank van de Vlaamse Milieumaatschappij geraadpleegd. Uit deze databank werd een lijst van exploitaties opgesteld die vergund zijn of een vergunningsdossier lopende hebben voor rubriek 24 (bijlage 1, VLAREM I) en/of moeten voldoen aan de overeenkomstige sectorale lozingsvoorwaarden (punt 21 5, bijlage 5.3.2, VLAREM II). Om tot een zo volledig mogelijk overzicht te komen van de laboratoria in Vlaanderen, werd voornoemde lijst aangevuld met informatie van eigen contacten en referentielabo s van OVAM, LNE (Afdeling Milieuvergunningen) en VITO. De uiteindelijke lijst telde exploitaties. Een aantal dubbele ingaven werden geschrapt en van een aantal exploitaties werd geen bijkomende info gevonden of was het niet duidelijk of er labo-activiteiten werden uitgebaat. Deze ingaven werden niet weerhouden en werden van de lijst geschrapt. Uiteindelijk konden er exploitaties aan een sector toegekend worden. Elk labo is slechts 1 datapunt, ongeacht de grootte, tewerkstelling, omzet, integratie in een bedrijf, De exploitaties werden in de verschillende sectoren verdeeld op basis van de aard van de hoofdactiviteit en de vermoedelijke labo-activiteiten. De verdeling is niet rechtstreeks gebaseerd op de NACE-BEL indeling van de verschillende sectoren. De afbakening van de sectoren kan soms voor interpretatie vatbaar zijn. Zo is er bijvoorbeeld een grijze zone tussen de medische sector en chemie (synthese van de actieve bestanddelen is chemie terwijl ontwikkeling en testen onder medische sector valt). Figuur 1 is daarom enkel bedoeld om op kwalitatieve wijze een beeld te schetsen van de situatie in Vlaanderen. De sectoren industrie, bouw & engineering, voeding en chemie zijn de drie voornaamste sectoren waarin laboratoria vertegenwoordigd zijn. Het gaat bij deze sectoren meestal om kleine bedrijfsgeïntegreerde labo s, waarvan de activiteiten betrekking hebben op interne kwaliteitscontrole van geproduceerde goederen. Er zijn in elke sector wel gevallen bekend van bedrijfsgeïntegreerde laboratoria toegespitst op onderzoek en ontwikkeling maar dit zijn meestal uitzonderingen. Daarnaast zijn er in de sector chemie ook enkele grote onderzoekslaboratoria, meestal onderdeel van een internationaal bedrijf. Algemeen kan gesteld worden dat een meerderheid van de laboratoria in Vlaanderen deel uitmaken van een bedrijf en dus bedrijfsgeïntegreerd zijn. Uitzonderingen zijn de commerciële onderzoeks- en milieulabo s die meestal op zichzelf bestaat. Opvallend is dat 11% van de laboratoria in beheer zijn van RWZI s. HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR 5 Punt 21 van bijlage van VLAREM II behandelt de sectorale lozingsnormen van laboratoria. Voor meer info zie paragraaf Milieuvergunningsvoorwaarden in deze studie. 31

32 RWZI 11% HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR onderwijs / onderzoek 10% medische sector 10% industrie, bouw & engineering 33% chemie 18% voeding 17% Figuur 1: Sectorverdeling laboratoria in Vlaanderen (eigen berekeningen) op basis van de milieuvergunning en/of lozingsvoorwaarden (totaal = 1.210) (bron: milieuvergunningen) In de milieuvergunningendatabank is geen informatie beschikbaar over de omvang van de laboratoria. Voor de medische laboratoria kunnen we meer in detail aantal en omvang van de exploitaties in kaart brengen op basis van de gegevens in de Bel-First databank 6. Deze databank bevat de niet-geconsolideerde jaarrekeningen 7 van actieve bedrijven in België. De jaarrekeningen kunnen o.a. opgevraagd worden op bedrijfsnaam of op NACE-BEL code. Voor de andere laboratoria/sectoren is er geen NACE-BEL code beschikbaar die de bedrijfseconomische gegevens in Bel-First kan koppelen aan de activiteiten van deze (bedrijfsgeïntegreerde) laboratoria. Volgens de gegevens in Bel-First (maart 2010) zijn er 247 actieve bedrijven in Vlaanderen onder NACE-BEL code (Menselijke gezondheidszorg; Activiteiten van medische laboratoria) geregistreerd. Bij de beschrijving van de socio-economische kenmerken, concentreren we ons op de (188) bedrijven die de NACE-BEL code als hoofdactiviteit hebben opgegeven. De meerderheid van deze medische laboratoria zijn kleine ondernemingen. In 2008 waren er volgens Bel-First 138 kleine ondernemingen en 25 grote ondernemingen die een jaarrekening neerlegden, respectievelijk volgens het verkorte en volledige schema Tewerkstelling Laboranten hebben een (professionele) bachelor in de laboratoriumtechnologie op niveau hogeschool. Er bestaan verschillende specialisaties, bijvoorbeeld: klinisch, chemisch, farmaceutisch of milieulaborant. Het technisch secundair onderwijs biedt een opleiding aan tot laboratorium assistent, die zich richt op meer routinematig onderzoekswerk. 6 De Bel-First databank bevat de jaarrekeningen en andere fi nanciële informatie van alle Belgische ondernemingen met een historiek van 10 jaar, toegeleverd door de Nationale Bank van België. In de databank zijn eveneens de rekeningen van de belangrijkste Luxemburgse ondernemingen en de geconsolideerde jaarrekeningen van de belangrijkste ondernemingen voor beide landen beschikbaar. De laatste beschikbare boekjaren zijn 2007 en 2008 (niet voor alle bedrijven beschikbaar). 7 Een geconsolideerde jaarrekening bestaat uit de balans en resultatenrekening waarin de fi nanciële gegevens zijn samengevoegd van het moederbedrijf en alle dochterbedrijven waarvan zij op balansdatum direct of indirect meer dan de helft van het aandelenkapitaal bezit. We weren de geconsolideerde jaarrekeningen bijgevolg uit de steekproef om dubbeltellingen te voorkomen. 32

33 In de Bel-First databank zijn er voor 76 medische laboratoria (52 kleine ondernemingen en 24 grote ondernemingen) gegevens beschikbaar met betrekking tot de gemiddelde tewerkstelling in 2008 of 2009 (afhankelijk van meest recente jaar waarvoor gegevens in databank beschikbaar zijn). De kleine ondernemingen hebben een gemiddelde tewerkstelling van ca. 7 werknemers en 63% van deze ondernemingen stellen minder dan 5 werknemers tewerk. De grote ondernemingen hebben een gemiddelde tewerkstelling van ca. 72 werknemers en 25% van deze ondernemingen stellen meer dan 100 werknemers tewerk. Voor andere dan medische laboratoria zijn geen cijfers over tewerkstelling beschikbaar Evolutie omzet, toegevoegde waarde en bedrijfswinst Voor een beschrijving van de evolutie van omzet, toegevoegde waarde en bedrijfswinst gaan we uit van de gegevens in de Bel-First databank. Zoals eerder aangegeven, concentreren we ons op de (188) medische laboratoria in Vlaanderen die NACE-BEL code als hoofdactiviteit hebben opgegeven. Voor andere dan medische laboratoria zijn geen cijfers over omzet, toegevoegde waarde en bedrijfswinst beschikbaar. è Omzet De omzet wordt gedefi nieerd als: Het bedrag van de verkoop van goederen en de levering van diensten aan derden, in het kader van de gewone bedrijfsuitoefening 8. In Figuur 2 wordt de evolutie van de omzet weergegeven voor de grote medische laboratoria. Tussen neemt de omzet toe (+43%) om daarna te dalen en in 2008 opnieuw het niveau van 2004 te bereiken. De omzet is enkel voor de grote ondernemingen weergegeven aangezien kleine ondernemingen niet verplicht zijn om deze te rapporteren. HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR Figuur 2: Evolutie gemiddelde omzet grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-fi rst) 8 In de handel toegestane kortingen op de verkoopprijs worden hiervan afgetrokken, belastingen over de toegevoegde waarde of enig andere rechtstreeks met de omzet verbonden belasting niet. Tegemoetkomingen van de overheid in het kader van een tariferingspolitiek als compensatie voor lagere ontvangsten worden wel opgenomen in de omzet. 33

34 HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR Om een idee te geven van de spreiding van de omzetcijfers, wordt in volgende tabel een overzicht gegeven van de mediaan, gemiddelde, 20e en 80e percentiel waarden. De cijfers hebben betrekking op het boekjaar Omzet (2008) (keuro) 20 e percentiel mediaan e percentiel gemiddelde Tabel 1: Spreiding omzet grote ondernemingen (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-fi rst) è Toegevoegde waarde De toegevoegde waarde wordt berekend als het verschil tussen de waarde van de geproduceerde en verkochte goederen en diensten (output) en de waarde van de aangekochte en verbruikte goederen en diensten (input) 9. De evolutie van de toegevoegde waarde voor de kleine medische laboratoria is weergegeven in Figuur 3. Figuur 3: Evolutie gemiddelde toegevoegde waarde kleine ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-fi rst) Na een toename van de gemiddelde toegevoegde waarde tussen (+29%), tekent zich tot en met 2007 een daling af. In 2008 is er opnieuw een toename van de toegevoegde waarde met +9% ten opzichte van Een onderneming kan men dan defi niëren als een organisatie waar productiefactoren (personeel, uitrusting, fi nancieringsbronnen, ) samen een toegevoegde waarde voortbrengen, waaruit elk van deze factoren verder ook wordt vergoed. De gecumuleerde toegevoegde waarde van alle ondernemingen in een entiteit (gewest, land, ) vormt het Bruto Binnenlands Product van de beschouwde entiteit (Ooghe en Van Wymeersch, 2003). 34

35 Volgende fi guur geeft de evolutie van de toegevoegde waarde voor de grote medische laboratoria. HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR Figuur 4: Evolutie gemiddelde toegevoegde waarde grote ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-fi rst) Na een toename in (+24%), wordt de toegevoegde waarde in de periode gekenmerkt door een licht schommelend verloop. Om een idee te geven van de spreiding van de toegevoegde waarde, wordt in Tabel 2 een overzicht gegeven van de mediaan, gemiddelde, 20 e en 80 e percentiel waarden. De cijfers hebben betrekking op het boekjaar 2008 en er wordt een onderscheid gemaakt tussen kleine en grote medische laboratoria. In 2008 rapporteerden 13% van de (138) kleine medische laboratoria en 12% van de (25) grote medische laboratoria een negatieve toegevoegde waarde. Toegevoegde waarde (keuro) Kleine onderneming Grote onderneming 20 e percentiel mediaan e percentiel gemiddelde Tabel 2: Spreiding toegevoegde waarde (medische laboratoria), NACE (bron: Bel-fi rst) 35

36 HOOFDSTUK 2 - DE SECTOR è Bedrijfsresultaat Het bedrijfsresultaat wordt berekend door de bedrijfsopbrengsten te verminderen met de bedrijfskosten. Dit is dus het resultaat vóór fi nanciële kosten en opbrengsten, uitzonderlijke kosten en opbrengsten en belastingen. Het gemiddelde bedrijfsresultaat geeft een indicatie van de winstgevendheid van de bedrijfsactiviteiten. Het globale verloop van het gemiddelde bedrijfsresultaat is heel gelijkaardig voor de kleine en grote medische laboratoria. Beiden kennen een sterke toename van het bedrijfsresultaat tot Deze toename tekent zich sterker af voor de grote medische laboratoria. Na deze piek neemt het bedrijfsresultaat af tot In 2008 wordt opnieuw een toename van het gemiddelde bedrijfsresultaat opgetekend, resp. +13% en +139% ten opzichte van Het negatieve bedrijfsresultaat voor de grote medische laboratoria in 2002 kan verklaard worden door drie bedrijven met een bedrijfsverlies dat niet kon gecompenseerd worden door de beperkte bedrijfswinst in de andere grote laboratoria. Figuur 5: Evolutie gemiddeld bedrijfsresultaat kleine ondernemingen (medische laboratoria) (keuro) (bron: Bel-fi rst) 36