Bestek van een oude fortenlinie

Transcriptie

1 " f? f : : Bestek van een oude fortenlinie ADRIE DE KRAKER Strategie voor Belgisch-Nederlands grensoverschrijdend toerisme Een ruim 350 jaar oud bestek voor de aanleg van een Spaanse fortenlinie in een grotendeels verdronken landschap is een opmerkelijk gegeven. Het is duidelijk dat het hier om een zuiver militair doel ging, maar hoe heeft die linie eruit gezien? Na 350 jaar ligt er nog steeds een gedeelte van de fortenlinie. Een militaire betekenis heeft ze niet meer, bovendien loopt de linie nu over de landsgrens heen. Het bestek heeft zijn betekenis echter niet verloren, maar heeft inmiddels een geheel andere inhoud gekregen. HET BESTEK Uit 1644 dateert het bestek voor de aanleg van een verdedigingslinie ten zuiden van Axel. Het is een document van 101 bladzijden met daarin per onderdeel alle maatgegevens omtrent de hoogte, basis- en bovenbreedte van de vestingwal, diepte, bodemen bovenbreedte van de vestinggracht en de oppervlakte van het binnenterrein of plein van elk fort. Ook bevat het bestek alle bouwkundige maten van de blokpoorten van elk fort en afmetingen van de te graven verbindingsgrachten en '-rivieren'.tekeningen komen er niet in voor, omdat veel aannemers met dit soort werken vertrouwd waren. Na een opsomming van de aanbestedingsvoorwaarden sluit het document af met de namen van aannemers en de bedragen waartegen de aangenomen onderdelen werden uitgevoerd. Her bestek omvatte de bouw van vier forten en twee redouten met daartussen vaarten en 'rivieren'. Begonnen werd met de bouw van de redout St. Cathelijne. Het bestek vervolgde zuidwaarts met een fort met vijf bolwerken, genaamd 'Moerspeije'. Over de huidige landsgrens werd het fort Franscispani met vier bolwerken gebouwd, genoemd naar de hoeve van Franske Panne. Bij Moerbeke-west verrees ook zo'n fort. Vandaar liep de linie westwaarts tot bij Roodenhuize. Halverwege dit stuk werd nog een redoute bij Wachtebeke gelegd. Vervolgens werden BESTEK VAN EEN OUDE FORTENLINIE

2 Overslag FrancispanniQ Ben Stamkot, cartogr. bureau MAP, Amsterdam Ligging van de fortenlinie bezuiden Axel. al deze versterkingen verbonden met een 'rivier' en vaarten. Met het graven van grachten, het aanbrengen van borstweringen en als laatste, het bouwen van stenen blokpoorten in de forten, was de linie compleet. In februari 1645 werden de werken aanbesteed, die perfect aansloten op een reeds bestaande oost-west lopende Spaanse fortenlinie bezuiden Axel, waar de forten St. Jacob en St. Joseph deel van uitmaakten. H ISTORISCH KADER Hoe moet dit grote Spaanse verdedigingswerk in zijn historische context worden geplaatst? Tijdens de Opstand zijn in Zeeuwsch-Vlaanderen veel polders geïnundeerd. Temeuzen, Axel en omstreken werden Staats. De wat zuidelijker gelegen gebieden met Sluis, Sas van Gent en Hulst bleven Spaans. Staats en Spaans gebied bleef door water gescheiden. In beide gebieden werd een fortenlinie gebouwd. De Spaanse linie begon even ten oosten van Hulst en liep westelijk door langs Axel tot LANDSCHAP IN ARCHIEVEN

3 bij Sas van Gent. Dit stadje vormde daarin het centrale punt van waaruit de forten werden bevoorraad. Deze situatie bleef vrijwel onveranderd totdat in 1644 Sas van Gent door Frederik Hendrik werd ingenomen. Dit leidde tot ingrijpende aanpassing van de Spaanse linie. Toen in 1645 ook Hulst Staats werd verloor de nieuwe Spaanse fortenlinie zijn militaire betekenis. Enkele forten bezuiden Axel bleven tot eind 18e eeuw van strategisch TERREPLEIN Pleijn Reconstructie van de redoute St. Cathelijne. /.. WALGANG WAL BORSTWERING BANKET wr Bancquet 7 E 7, 4' ' { te' I 70' 5'\ i \ 20' \ Borstweeringe WAL \ \ RONDEWEG \ Baerm 8' ~ \ ^ \ «9 60' GRACHT i 10' 1 i^_> 0 S\' 1 S< V; f. \ V. ï '^ <* Wlft^VZ Scho rr BESTEK VAN EEN OUDE FORTENLINIE 103

4 ^^Aafa.ScqriJh.i. famynlaréfeagjéi belang. Zelfs de Poolse bevrijders van Axel maakten in 1944 nog van enkele forten gebruik. Het fort Moerspeije. VEELZIJDIG BELANG Na verlies van hun strategische waarde werden de forten ontmanteld en publiekelijk verkocht. Dit leidde tot afbraak van gebouwen, poorten en bruggen. De wallen en grachten bleven veelal intact, behalve die van fort Moerspuije, St. Marcq en St. Cathelijne. Lang bleven de forten als weide en akkerland in gebruik. Na 1945 begonnen Staatsbosbeheer en plaatselijke vogelwachten de natuurwaarde van de forten te onderkennen. Bij de Stichting Menno van Coehoorn en de plaatselijke heemkundige verenigingen begon het besef,04 LANDSCHAP IN ARCHIEVEN

5 van de cultuurhistorische waarde van linie en forten door te dringen. Het leidde ertoe dat in de streekplannen en bestemmingsplannen cultuurhistorische waarde en natuurwaarden werden vastgelegd. De eerste toeristische wandel- en fietsroutes verschenen en gelijktijdig begon de doelbewuste verwerving van forten door gemeenten en Staatsbosbeheer. Een volgende stap is het reconstrueren van de linie of afzonderlijke forten. Toen in 1994 gelden beschikbaar kwamen in het kader van een euregionaal project (Interreg 1), leidde dat bij Axel tot een lichte reconstructie van het Fort St. Jacob. Daarbij werd het middenterrein gedeeltelijk opgehoogd. Vooraf werd een archeologisch onderzoek verricht. Uiteindelijk komt in de reconstructie van het genoemde fort de herkenbaarheid van het bolwerk beter tot zijn recht, evenals zijn unieke biotoop. Ook werd een betere ontsluiting verkregen. Een laatste stap is volledige ontsluiten van de linie naar Belgisch gebied, zodat de historische samenhang weer duidelijk wordt. Een algehele reconstructie naar oorspronkelijk bestek is onhaalbaar, laat staan wenselijk. Denkbaar is echter wel een verdere aankleding van een van de forten met blokpoort en gebouwen en het markeren van de verbindingsvaart in het landschap tot over de landsgrens. Immers, naast de strandrecreatie, vormen forten en fortenlinie in Zeeland in toeristisch opzicht een alternatieve doe-activiteit met een hoge educatieve waarde, die bovendien niet aan het zomerseizoen gebonden is. Hoewel aan Belgische zijde de forten Roodenhuize, Moerbeke-West en de redout bij Wachtebeke zijn verdwenen, bleef het Fort Franscispanni bestaan, midden in een natuurgebied, zodat een grensoverschrijdende toeristische aansluiting mogelijk blijft. A FORTIFICATION PLAN FROM 1644 AND ITS USE FOR MODERN TOURISM This paper discusses the specifications of a military defensive system built in 1645 south of Axel (prouince of Zeeland) o/u;hich someparts have survived. By nou; the natural environment is protected and its historical interest has been recognised. The 1644 specifications could be still useful as a plan for future tourism on the Dutch frontier. BRON Algemeen Rijksarchief Brussel, Rekenkamer Acquits de Lille, portefeuille 501. LITERATUUR KRAKER, A. DE (1996). De forten in oostelijk Zeeuws- Vlaanderen. In: Zeeland, 5e, nr. 1, pp GEMEENTEARCHIEF AXEL (1973, 1977 en 200l). Bestemmingsplan buitengebied. PROVINCIE ZEELAND (UITG.) (1997). Streekplan Zeeland, vastgesteld door Provinciale Staten van Zeeland op 12 september BESTEK VAN EEN OUDE FORTENLINIE 105