Dat is nog uit de kaneeltijd' Ceylon onder Nederlands bewind: het politiekeconomisch beleid van gouverneur Rijckloff van Goens in de periode

Transcriptie

1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwe Geschiedenis Machteld Laureyns Dat is nog uit de kaneeltijd' Ceylon onder Nederlands bewind: het politiekeconomisch beleid van gouverneur Rijckloff van Goens in de periode Onderzoeksscriptie tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Promotor: Prof. Dr. Michael Limberger Academiejaar:

2 Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende,... afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar en auteur van de scriptie met als titel: verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: o o de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); o de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van.. jaar (maximum 10 jaar); o de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar). Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen. Gent, (datum) (handtekening) 2

3 Inhoud Dat is nog uit de kaneeltijd'... 1 Voorwoord... 5 Inleiding... 6 De Compagnie De Inrichting van het Compagniebestuur in Ceylon Het Machtige Eyland : Nederlandse macht op Ceylon Ceylon van Portugees naar Nederlands bezit Koninkrijk Kandy Dat is nog uit de Kaneeltijd Ceylon: de vestigingen Kaart van Ceylon Rechten en plichten van de V.O.C Rijckloff van Goens: biografische schets Kind van de compagnie I. Het politiek-economisch beleid van Rijckloff van Goens: politiek luik Militaire expansie Aanloop De expansie Reactie van Batavia en Raja Sinha op de militaire expansie Ging het dan zo gemakkelijk? Expansie naar het oosten en zuiden Raja Sinha slaat terug Externe problemen: kapers op de kust Berichtgeving in de Generale Missiven in verband met de Franse Kwestie De komst van de Fransen op Ceylon Rijckloff van Goens senior: de machtsoverdracht II. Het politiek-economisch beleid van Rijckloff van Goens: economisch luik Economische motieven Invloed van militaire expansie op de economie Handelsproducten III. Ceylon als overslaghaven: de rechtstreekse vaart De eerste schepen vanuit Ceylon en de reactie van de Hoge Regering Omvang en organisatie van het scheepvaartverkeer

4 Schepen naar Ceylon vanuit Patria Schepen van Ceylon naar Patria Analyse retourschepen aan de hand van de Generale Missiven Bronnengebruik: Analyse van de cargo van de Kattenburg Vergelijking tussen boten vanuit Batavia en boten vanuit Ceylon De haven van Galle Route en Reisduur Intra-Aziatische handel Conclusie Bijlagen Bibliografie Archiefstukken Boeken Achtergrondliteratuur Bronnen op het internet

5 Voorwoord Hij is af! Nu af, een werk is nooit volledig af. Maar toch, dit is hem dus, mijn thesis. Na maanden van zwaar labeur, stress en onuitstaanbaar gedrag, op zijn sterkst uitgedrukt, lijkt mij dit het ideale moment om enkele mensen te bedanken. Eerst en vooral zou ik graag mijn promotor, professor dr. M. Limberger bedanken, die in tijden van totale chaos mij wijselijk dirigeerde in de juiste richting. Ook de vriendelijke mensen van de boekentoren en de bibliotheek van Nieuwe Geschiedenis, die meer dan eens verloren gewaande boeken te voorschijn toverden. Evenzeer de mensen van het Rijksarchief in Den Haag die mij vol enthousiasme geholpen hem in mijn queeste naar het juiste archiefmateriaal. Natuurlijk wil ik graag mijn mama en papa bedanken. Dit voor de emotionele steun, het verbeterwerk en natuurlijk ook hun kritische blik die ze maar al te graag over mijn werk lieten dwalen. Ook mijn kleine broer verdient een bedankje voor de mentale steun. Uiteraard wil ik ook mijn vriend, Sander, bedanken voor zijn steun en oneindig geduld. Want eindelijk mogen de boeken die volgens hem al enkele maanden in de weg liggen, terug in de kast. Daarnaast wil ik ook enkele van mijn vrienden bedanken. Eerst en vooral mijn vrienden van de roeiclub omdat zij mij bleven aanmoedigen zowel bij mijn thesis als op emotioneel en sportief vlak. Een speciaal dankwoordje gaat uit naar Debora, die het thesisgebeuren van nabij heeft moeten meemaken door de vele uren die ze met mij doorbracht in een bootje op het water. Zij slaagde er steeds in mij op te beuren, toen ik moe en slecht gezind toekwam op de training na een dag thesissen. Ook zou ik graag Clara bedanken, die zowel bij het schrijven van mijn thesis als bij alle andere gebeurtenissen in mijn leven, steeds bereid is om mij mentaal te ondersteunen! Mijn voorwoord en tevens mijn dankwoord zou ik graag afsluiten door Ann-Sophie te bedanken die nooit twijfelde aan mijn kunde en mij steeds motiveerde bij het schrijven van mijn thesis. 5

6 Inleiding De Verenigde Oost-Indische Compagnie spreekt tot de verbeelding: overzeese reizen, grote schepen en de zoektocht naar specerijen. Wanneer men het heeft over de V.O.C. wordt vaak direct de link gelegd met Batavia en Indonesië. Maar de Nederlandse Compagnie bezat ook nog andere, winstgevende bezittingen, waaronder Ceylon. Over het Nederlands bestuur op Ceylon is nog niet zo heel veel geschreven. Naast enkele algemene werken over het eiland werd er vooral onderzoek gedaan naar de overgangsfase van Portugees naar Nederlands bezit. Ook over de tweede helft van de 18 de eeuw en de transitie naar Engels gezag op het eiland is menig onderzoek gedaan. Begrijpelijk ook wel, omdat het steeds over het verlies of de aanwinst van een territorium ging voor een bepaalde natie. De tussenliggende periode kon V.O.C.-onderzoekend Nederland echter niet prikkelen, zo leek het wel. Vooral wat de tweede helft van de 17 de eeuw betreft, zijn er weinig werken over Ceylon terug te vinden van Nederlandse hand. In de algemene werken over de V.O.C. was wel wat terug te vinden over het eiland, maar de informatie was bijzonder karig en vaak slechts enkele pagina s lang. Twee hoofdlijnen kwamen uit deze algemene werken steeds naar voren: de Nederlanders wilden het eiland in de eerste plaats in bezit omwille van kaneel en Ceylon was de enige andere plaats, naast Batavia, van waaruit schepen op regelmatige basis vertrokken naar Nederland. Dit wekte een groot ongenoegen op bij Batavia, dat immers de hoofdzetel was van de V.O.C. in Azië. Dit alles werd tot stand gebracht tijdens de tweede ambtstermijn van Rijckloff van Goens als gouverneur op het eiland. Deze scriptie heeft dan ook als doelstelling een onderzoek te doen naar de reden waarvoor hij als gouverneur de beslissing nam om over te gaan tot de directe vaart op Nederland. Hiertoe is dieper onderzoek gedaan naar zijn politiek en economisch beleid in deze periode. En vooral naar zijn drijfveer hierachter. Ook werd getracht de gevolgen van dit beleid de gevolgen van dit beleid op korte en in mindere mate lange termijn in kaart te brengen. Om dit onderzoek te kaderen diende ook de relatie tussen Batavia en Ceylon ontleed te worden, waarbij het aangewezen was bijkomende vragen te stellen over de relatie tussen van Goens en Batavia. Naast Batavia en van Goens waren er natuurlijk nog andere factoren zoals de regering in Nederland, de inheemse Kandische koning en de komst van de Fransen op het eiland. Hieromtrent werden enkele vragen behandeld ter algemene verduidelijking. Verder is de driehoeksverhouding tussen Nederland, Batavia en Ceylon een interessant fenomeen. Omdat het onderzoek gestart is vanuit de vraagstelling waarom van Goens overging tot de directe vaart, werd ook een hoofdstuk gewijd aan de scheepvaart naar en van Ceylon. Hierbij zijn verschillende aspecten bekeken zoals de omvang van deze vaart, het type schip en de cargo. De scriptie bevat een politiek en een economisch 6

7 luik die uiteraard in sterke correlatie met elkaar staan. Dit zou moeten helpen de verschillende gebeurtenissen overzichtelijk voor te stellen. De bronnen die in dit onderzoek gebruikt zijn vallen traditioneel uiteen in twee categorieën: primaire en secundaire bronnen. De aangewende primaire bronnen variëren sterk van oorsprong. Omdat het onderzoek gaat over het persoonlijk beleid van van Goens, was het aangewezen te vertrekken bij zijn memories die door REIMERS getranscribeerd zijn, Memoirs of Ryckloff van Goens, Governor of Ceylon, delivered to his successors, Jacob Hustaart on December 26, 1663, and Ryckloff van Goens, the younger, on April 12, In zijn memories geeft van Goens zijn visie op de economische situatie op het eiland en in mindere mate ook op de politieke. Doordat ze van zijn eigen hand zijn, waren ze een belangrijk hulpmiddel om zijn ideeën achter verschillende acties beter te begrijpen en te verklaren. Om beter zicht krijgen op de berichtgeving van Batavia over van Goens acties, werd vooral gebruik gemaakt van de Generale Missiven die digitaal raadpleegbaar zijn. De Generale Missiven zijn geadresseerd aan de regering in Nederland en waren dus de ideale bron om de driehoeksverhouding vanuit het perspectief van Batavia te zien. Verder werden de dagboeken gebruikt van KNOX, The history of Ceylon from the earliest period to the year MDCCCXV en HERPORT in Germans in Dutch Ceylon by Von Behr (1668), Herport (1669), Schweitzer (1682) and Fryke (1692). Niet-Nederlandse bronnen vinden was erg moeilijk en KNOX en HERPORT waren welgekomen opties om een andere invalshoek van het Nederlands gezag op Ceylon door te lichten. KNOX zat gevangen bij de inheemse koning en is de enige bron die voorhanden is vanuit dat kamp; helaas handelt zijn dagboek vooral over het eiland en zijn verschillende aspecten en minder over de politieke situatie. HERPORT was een Duitser in dienst van de V.O.C. die zijn ervaring op het eiland beschrijft. Voor het economisch luik werden enkele primaire bronnen gebruikt uit het Algemeen Rijksarchief in Den Haag, dit onder andere voor de reconstructie van de hoeveelheid kaneel die geoogst en geschild werd op het eiland. De archieven van de Verenigde Oost-Indische Compagnie in den Haag vormen uniek materiaal voor de studie van de geschiedenis van de Nederlandse handelsmaatschappij. Deze archieven geven de mogelijkheid om verschillende aspecten van de Nederlandse expansie in Azië te onderzoeken. Gegevens werden teruggevonden in: notitie van den canneeel die voor d Ed. Comp. Geschild en geleverd is zeedert anno 1658 tot Ook voor het hoofdstuk over scheepvaart werd gebruik gemaakt van archiefstukken uit het Rijksarchief en dit met name voor de analyse van de cargo van het schip de Kattenburg dit werd teruggevonden in : Copie bevindinge en facturen van de naar Patria vertreckende schepen 5 januarij 1671 en 25 december

8 Het ontbreken van tegensprekelijke elementen blijft een moeilijk punt bij deze scriptie: alle primaire bronnen en op primaire bronnen gebaseerde secundaire literatuur maken gebruik van bronnen die bijna uitsluitend van Nederlandse hand zijn. Men moet er dus extra kritisch mee omgaan omdat er een zekere subjectiviteit heerst. Vaak nemen de Nederlandse bronnen een attitude van nietverantwoordelijk aan, waarbij de fout altijd bij de tegenstander ligt. Dit is vooral van toepassing op hun houding tegenover de inheemse Ceylonese bevolking of t.o.v. andere Europese mogendheden in Azië. Dit kan deels verklaard worden doordat zij, als overheersende macht waren in Azië, die er ook zeer veel geld had in gestoken, het maar normaal vond dat ze zich de rijkdom van deze gebieden mocht toe-eigenen. Bovendien werd deze onbetrokkenheid nog in de hand gewerkt doordat ze in Europa als relatief kleine macht moest opboksen tegen grote maritieme naties. 1 Naast primaire bronnen werden uiteraard ook secundaire bronnen aangewend. Vooral het boek Dutch power in Ceylon van ARASARATNAM was van groot belang voor deze scriptie. Het is namelijk het enige boek dat specifiek gaat over de periode waarin van Goens tweede ambtstermijn zich op het eiland situeerde. Zoals zijn naam doet vermoeden was ARASARATNAM geen Nederlander maar een Singalees. Zijn werk is redelijk oud, het boek dateert van Nadien is er geen werk meer verschenen over Nederlands Ceylon in de tweede helft van de 17 de eeuw. Het boek is een algemeen werk over alle aspecten van Nederlands Ceylon op dat moment, waarin van Goens dus ook uitgebreid aan bod komt. Anders dan deze scriptie heeft ARASARATNAM zich vooral gebaseerd op de briefwisseling tussen de regering in Nederland en van Goens. Dit was belangrijk omdat we via het werk van ARASARATNAM inzicht krijgen hoe de relatie was tussen Nederland en van Goens. Dit werkt dus perfect complementair op de gegevens die in dit onderzoek uit de Generale Missiven werden gehaald. Op die manier krijgen we weer een ander perspectief van de driehoeksverhouding tussen de drie verschillende regeringen (Nederland, Batavia en Ceylon). Dat het boek al redelijk oud is, doet niets af aan het feit dat het zeer gedetailleerd en kritisch is. Ook algemene werken over de V.O.C. verwijzen systematisch naar ARASARATNAM s boek. Zo citeert s JACOBS in zijn werk over van Goens, Rijckloff Volckertz van Goens : kind van de Compagnie, diplomaat en krijgsman: De beste studie over het bewind van vader en zoon van Goens is nog steeds die van ARASARATNAM, Dutch power in Ceylon Daarnaast zijn er nog enkele algemene werken van de V.O.C. die geraadpleegd werden, vooral geschreven door GAASTRA zoals De geschiedenis van de VOC en Bewind en beleid bij de VOC GAASTRA is dé auteur bij uitstek als het gaat over de algemene geschiedenis van de Compagnie. Toch is er voornamelijk één 1 ARASARATNAM (S.), Dutch Power in Ceylon , Djambatan, Amsterdam, 1958, p. XIII 2 s JACOBS (H.) Rijckloff Volckertz van Goens : kind van de Compagnie, diplomaat en krijgsman In: KNAAP (G.) & TEITLER (G.), eds. De Verenigde Oost-Indische Compagnie tussen oorlog en diplomatie, Leiden, KITLV uitgeverij, 2002, p

9 werk van GAASTRA dat tot deze scriptie bijgedragen heeft: Dutch-Asiatic Shipping in the 17 th and 18 th centuries. Het boek van drie volumes omvat één algemeen werk en dan telkens één volume dat respectievelijk de uitgaande en terugkomende boten vanuit Azië opgetekend heeft. Deze boeken geven in tabellen onder andere weer wanneer de schepen vertrokken en toekwamen, van waar ze vertrokken, hoelang ze erover deden; voor de terugkomende schepen noteerden ze wat de gefactureerde waarde van hun cargo was. Dit werk was erg belangrijk in het aantonen welke impact van Goens heeft gehad door dus te beslissen rechtstreeks schepen van en naar Ceylon te sturen. Deze scriptie wil onderzoek doen naar het politiek en economisch beleid van van Goens. Zijn politiek beleid was vooral gericht op een territoriale expansie. Met als ideaal het volledige eiland onder Nederlandse heerschappij te brengen. Hierbij ging hij over tot de systematische verovering van gebied met als vertrekpunt het gebied rond Colombo. In de eerste fase begon hij met de verovering van de kaneelgebieden, daarna drong hij dieper het binnenland binnen. Daar kwam het snel tot oorlog met de lokale bevolking. De territoriale expansie die van Goens doorvoerde op het eiland legde de krijtlijnen voor de Nederlandse bezittingen op het eiland tot ver in de 18 de eeuw. Deze territoriale expansie door de Nederlanders in Ceylon en in Azië vertaalde perfect de commerciële politiek die de V.O.C. aanhing. Ze probeerde immers de specerijen te monopoliseren door de controle te verwerven over de gebieden waarin ze geproduceerd werden. Wat haar aanzette tot de verovering van het desbetreffende land. Hierdoor werd de V.O.C. ook een territoriale macht in Ceylon. Naast inheemse bedreigingen dienden de Nederlanders ook sterk te staan tegenover andere kapers die op de kust lagen, zo waren Europese mogendheden als Frankrijk op zoek naar een zwakke plek in de Nederlandse defensie. In deze scriptie wordt dan ook ingegaan op de relatie tussen de Fransen en Nederlanders op het eiland, waarbij duidelijk werd dat beide partijen niet te ver dierven gaan om niet te provoceren. Provocatie zou immers oorlog betekenen en dit zou onvermijdelijk de oorlog tot in Europa brengen. Het politiek beleid van van Goens werd dus deels gevoerd in functie van zijn economisch beleid, met name het bezit van monopolies in het algemeen en door zijn waarde in het bijzonder het kaneelmonopolie. De politiek van de Nederlanders was overigens sterk mercantilistisch en monopolistisch, met een voor 17 de eeuws Europa erg typisch mercantilisme. Maar van Goens voerde deze monopolistische politiek tot een hoogtepunt, werkelijk alle handelsproducten op het eiland trachtte hij in een monopolie om te zetten. Het samenlezen van de Generale Missiven met de memories van van Goens heeft toegelaten om nieuwe inzichten te verwerven in van Goens economisch beleid. Dit meer bepaald inzake de wijze van handel in verschillende producten en inzake de invloed van zijn beleid voor elk van deze producten. Zijn monopolistisch beleid werkte voor 9

10 sommige producten zoals voor de kaneel zeer goed, waardoor de Compagnie grote winsten kon boeken. Maar voor andere werkte een monopolie op termijn averechts, wat trouwens gebleken is bij de linnenhandel waar deze aanpak er net voor zorgde dat de handel gestaag afnam. In het laatste hoofdstuk van de scriptie ligt de focus vooral op het scheepvaartverkeer van en naar het eiland. Dit was namelijk dé exponent van het beleid van van Goens, deze door van Goens ingestelde scheepvaart bleef immers voortbestaan tot het einde van de V.O.C. Hier wordt niet alleen dieper ingegaan op het scheepvaartverkeer van en naar Ceylon maar ook op de deelname van de Nederlanders in de inter-aziatische handel. Vermits nog geen grondig onderzoek was gedaan naar de rechtstreekse vaart op Ceylon in de beginfase, geeft deze scriptie enkele nieuwe inzichten. Zo wordt het duidelijk welke type boten gebruikt werden (voornamelijk de boottypes de fluit en de jacht bij de boten die terugkwamen van Ceylon en de kleinere hoekers van Nederland naar Ceylon) en werd ook gekeken naar de plaats van vertrek vanuit Ceylon (terwijl we lezen dat Galle de meest gebruikte haven was van waaruit de schepen vertrokken zien we dat in de beginfase vooral nog Colombo wordt gebruikt). Tevens wordt het aandeel van Ceylon in de inter-aziatische handel uitgediept. In bestaande literatuur richt zich men vooral op de de eeuwwisseling omdat toen ook goederen uit Jemen en dan vooral koffie via het eiland verscheept werden. Dit werk richt zich vooral op de inter- Aziatische handel in de beginfase van de rechtstreekse vaart op Ceylon. Meteen wordt duidelijk dat ook toen al Ceylon een belangrijke speler was op de inter-aziatische markt en producten vanuit verschillende gebieden via deze route Nederland bereikten. Deze scriptie werpt ook nieuw licht op de frequentie van de vaart naar Ceylon en naar Batavia. Zo is het opvallend dat reeds in de eerste vijf jaar van de rechtstreekse vaart het aandeel van Ceylon snel steeg en dit ten nadele van Batavia. Zoals ook duidelijk werd uit de Generale Missiven was Batavia hier niet mee akkoord en trachtte het enkele maatregelen in te voeren maar deze bleken tevergeefs. Deze scriptie belicht een uniek moment in de driehoeksverhouding tussen Batavia, de Ceylonese regering en de regering in Nederland. De normale hiërarchie was dat de regering in Nederland het opperste beslissingsrecht had over wat er gebeurde in Nederland en Azië en Batavia dan weer de bevoegdheid over de regeringen van Nederlands gebied in Azië had. In deze scriptie wordt het echter duidelijk dat van Goens deze machtsverhouding niet respecteerde. Hij gaat frontaal in tegen beslissingen die gemaakt worden in Batavia en onderhandelde op eigen houtje met het thuisfront. En met het organiseren van de rechtstreekse vaart veranderde hij voorgoed de economische verhoudingen in Azië. In die zin markeert van Goens een uitzonderlijke periode in het Nederlands bewind op Ceylon. 10

11 De Compagnie Bij het onderzoek naar de specifieke casus in deze scriptie is het aangewezen eerst en vooral de structuur en organisatie van de Compagnie te beschrijven. Dit is verhelderend om de casus in een algemener kader en bredere historische context te plaatsen. Op 20 maart 1602 werd door de Staten- Generaal in Nederland het octroy opte vereeninge der compagnieën uitgevaardigd. Met dit octrooi werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie uit verschillende voorcompagnieën geboren. De Bewindhebbers, een zestigtal in totaal met uitzondering van de buitengewone Bewindhebbers -, vormden het bestuur van de Compagnie en zij konden hun werkzaamheden verrichten op twee niveaus: enerzijds op dat van de kamer waarin zij waren aangesteld of anderzijds op een niveau hoger in het generael, dus het boven de kamers gestelde bestuur. Het was het wantrouwen tussen de Zeeuwse kooplieden en de Amsterdammers dat de grootste hinderpaal was geweest om tot een compromis te komen bij de oprichting van de V.O.C. En toch waren ze betrekkelijk snel overeen gekomen wat het aandeel van de kamers zou zijn, als opvolgers van de voorcompagnieën in de gezamenlijke handel en scheepvaart op Azië. Aan Amsterdam werd de helft toegekend, aan Zeeland een vierde en aan de overige kamers Delft, Enkhuizen, Rotterdam en Hoorn telkens één zestiende. De Zeeuwen waren hierdoor gerustgesteld; zij hadden immers gevreesd dat wanneer bij de kamers de kapitaalinleg als grondslag voor het aandeel in de uitrustingen zou worden genomen, Amsterdam op die manier meer dan de helft naar zich toe zou trekken en de boventoon in de Compagnie zou voeren. 3 Toen dit probleem eenmaal opgelost was, dienden ze nog te beraadslagen over de verhouding in het bestuur. Zeeland wenste een generael college dat het hoogste gezag zou hebben en dat zou bestaan uit vertegenwoordigers van verschillende kamers. (Voor schematische voorstelling zie bijlage 1 pag. 115) Er zou dan kamergewijs worden gestemd, zodat iedere kamer ongeacht het aandeel in de uitrusting evenveel gewicht in de schaal zou kunnen leggen. Dit voorstel werd echter langs de kant geschoven. Uiteindelijk gingen de Zeeuwen akkoord met stemming per hoofd in een college, dat uit zeventien personen zou gaan bestaan. Amsterdam zou hier acht Bewindhebbers in afvaardigen, Zeeland vier en alle andere kleine kamers één, terwijl de plaats voor het zeventiende lid afwisselend door één van de kamers buiten de kamer van Amsterdam ingenomen zou worden. Dit college vormde de zogenaamde Heren XVII. De vergadering werd beurtelings zes jaar in Amsterdam en twee jaar in Middelburg georganiseerd. Wanneer de vergadering gehouden werd in Middelburg was Zeeland de presidiale kamer, de overige jaren was het presidium in de handen van Amsterdam. Tevens was de regel dat wanneer de vergaderingen doorgingen in Middelburg, Zeeland het zeventiende lid kreeg, de overige vier jaar 3 GAASTRA (F.), Bewind en Beleid bij de VOC , Zutphen, Walburg Pers, 1989, p.22 11

12 werd uit één van de kleine kamers gekozen. In de loop van de 17 de eeuw ontstonden er meer colleges of commissies op generael niveau, hun taak bestond erin het werk van de Heren XVII te verlichten. De belangrijkste commissie was degene die instond tot het nasien, leesen en examineren van de boeken, brieven en verdere papieren die per annum vanuit Azië werden ontvangen. Vanaf 1650 kreeg deze commissie vaste vorm. De zetel hiervan was in Den Haag, waardoor het de naam Haags Besogne kreeg. Daarnaast waren er nog tal van andere commissies die instonden voor de boekhouding en verkopen in het voor- en najaar. In oorlogstijd waren er ook secrete commissies die de taak hadden de koers van de vloten te bepalen en de veilige terugkeer van de retourschepen dienden te organiseren. 4 De Heren XVII stelden jaarlijks op centraal niveau vast dat de goederen die aangevoerd werden vanuit het oosten geveild zouden worden. Ook bepaalden zij de hoeveelheid schepen en manschappen dat naar Azië gezonden zou worden en de hoeveelheid aan goederen, goud, zilver, munten en negotiepenningen. Eveneens werd de eis van de retouren vastgesteld, een opsomming van goederen die door Batavia geleverd moest worden. De afzonderlijke kamers werden naar rato belast met het bouwen en uitrusten van de schepen, het aanwerven van manschappen, goederen en edelmetalen. Hiervoor gold dezelfde verdeelsleutel als voor de samenstelling van de Heren XVII, namelijk vijftig, vijfentwintig en zes-en-een-kwart procent. 5 Nu de Compagnie geboren was mocht geen ingezetene van de Republiek der Verenigde Nederlanden nog buiten de V.O.C. om rechtstreeks producten uit Azië op de Europese markt brengen. Op die manier hoopte de Staten-Generaal de prille handelscontacten met de Aziatische markt op een zo n profijtig mogelijke manier te organiseren. Dit was echter niet eenvoudig daar de producten vanuit diverse streken in Azië verzameld dienden te worden en de Nederlanders net zoals hun Europese concurrenten weinig producten in ruil aan te bieden hadden. Europese producten waren vaak te duur voor de Aziatische markt of waren niet in trek, zodat de handel noodgedwongen met edelmetalen bedreven diende te worden. Hierdoor vertrokken de Oost-Indiëvaarders naar Azië met aan boord enkel grote hoeveelheden zilver en goud, verpakt in verzegelde kisten. Al snel hadden de Nederlanders een systeem gevonden om het probleem van de negatieve handelsbalans op te lossen. Met het zilver dat de Oost-Indiëvaarders meebrachten kocht de Compagnie bijvoorbeeld in China ruwe zijde voor de Japanse markt. In Japan werd deze zijde dan verhandeld tegen koper en goud. De Japanse goederen werden op hun beurt dan weer geëxporteerd naar India, waar het goud en koper weer werden ingewisseld voor textielproducten. Uiteindelijk werden de Indiase textielproducten op het Indonesische archipel verhandeld tegen specerijen. Deze specerijen waren dan bestemd voor de Europese markt. Op de manier kende de relatief kleine investering aan zilver een vermenigvuldiging in waarde: eerst in zijde, later in goud en koper, vervolgens in textiel en specerijen. Door tegen een 4 GAASTRA (F.), Bewind en Beleid bij de VOC , Zutphen, Walburg Pers, 1989, p PARMENTIER (J.), Uitgevaren voor de Kamer Zeeland, Zutphen, Walburg Pers, 2006, p

13 lage prijs in de productiegebieden te kopen en deze goederen elders in het oosten, waar zij erg gewild waren, met grote winsten te verkopen, toonde de Compagnie zijn uitgesproken mercantiele capaciteiten en kon ze de Compagnie de hoeveelheid edelmetaal uit Europa aanzienlijk verminderen. 6 Om de inzameling van Aziatische producten te vergemakkelijken en de handelsmogelijkheden die het continent bood maximaal te exploiteren begon de V.O.C. zich in de loop van de 17 de eeuw te vestigen op een groot aantal plaatsen op het Aziatische continent. De eerste actie die ze hierbij ondernamen was het verdrijven van de Portugezen en andere Europese mogendheden uit de Molukken. De Molukken waren toen nog het enige productiegebied ter wereld van kruidnagel, foelie en nootmuskaat. De Nederlanders trachtten de inheemse bevolking met contracten aan zich te binden maar wanneer deze tactiek niet werkte werd de lokale bevolking onderworpen of uitgemoord. Op die manier verwierf de V.O.C. het monopolie in de specerijenhandel. 7 Later veroverde de Compagnie op gelijkaardige manier het belangrijke kaneeleiland Ceylon, waar het in deze scriptie om te doen is. Andere grote militaire acties werden ondernomen in Malabar (Zuidwest kust van Indië) en in Java. Op het Maleise schiereiland vestigde de V.O.C. zich zeer strategisch aan de straat van Malakka, die de doorgang vormde tussen Oost- en West-Azië. Op andere plaatsen diende de V.O.C. meer rekening te houden met het bestaande centrale bestuur zoals in India (Malabar uitgezonderd), China, Japan, Siam en Perzië. In deze gebieden streefde de V.O.C. beperkte handelsdoeleinden na, die ondergeschikt waren aan het specerijenmonopolie. De Compagniedienaren in deze streken moesten onderhandelen met vertegenwoordigers van de plaatselijke vorst, zoals de keizer van China of de shogun van Japan. 8 De Compagnie slaagde er op die manier in om een wijdvertakt handelsnetwerk op poten te zetten, gaande van Kaap de Goede Hoop tot Perzië in het westen, via India en Ceylon tot China, Malakka, het Indonesische archipel en Japan in het oosten. Op het eind van de 17 de eeuw bezat de Compagnie zo n twintig handelskantoren van verschillend karakter en functie. 9 Op Ceylon, Java en de Molukken was de V.O.C. naast het vestigen van een handelskantoor - manu militari - overgegaan tot de inname van gebied en oefende ze territoriaal gezag uit. In deze scriptie komt dit aspect van de V.O.C. naar voor, meer bepaald de territoriale uitbreiding op Ceylon. De Nederlanders bouwden hun militaire macht uit door grote stenen forten neer te planten als verdedigingsbolwerken, vaak werden de forten van de Portugezen overgenomen. Op de plaatsen waar de V.O.C. enkel een handelskantoor had, bestond dit vaak slecht uit enkele pakhuizen en 6 JACOBS (E.M.), Koopman in Azië, Zutphen, Walburg Pers, 2000, p JACOBS (E.M.), Ibidem 8 JACOBS (E.M.), Ibidem 9 JACOBS (E.M.), Op. Cit., p

14 woningen die veel minder beveiligd en dus ook minder verdedigbaar waren. Wel stonden deze vaak te midden van drukke havensteden voorzien van een ommuring zoals in Suratte. 10 Alles samen werden de Aziatische vestigingen bemand met V.O.C.-dienaren, waarvan meer dan de helft uit militairen bestond. De titel die de hoogst gezagdragende ginds toebedeeld kreeg weerspiegelde de omvang en functie van het desbetreffende kantoor: gouverneurs hadden enig territoriaal gezag, directeuren stonden aan het hoofd van belangrijke handelskantoren, commandeurs voerden het commando over de militaire taken en residenten en opperhoofden vervulden veelal leidende functies in kleine(re) vestigingen. 11 In tegenstelling tot de decentrale organisatie in de Republiek werd de V.O.C. in Azië centraal geleid vanuit één hoofdkantoor in Batavia (het huidige Jakarta). 12 Dit vormde het centrale knooppunt van het uitgestrekte handelsnetwerk, gelegen op de Noordkust van Java. Het had een strategische positie en de stad was in 1619 speciaal gesticht als bestuurscentrum, als rendez-vous en overslaghaven voor de schepen van de Compagnie. 13 In Batavia zetelde het college van Gouverneur-generaal en de Raad van Indië, ook wel de Hoge Regering genoemd. Deze regering werd benoemd door de Heren XVII (zie ook schematische bijlage 1, p.115). De bestuurlijke functies die buiten Batavia in Azië bestonden, zoals de gouverneur van Ceylon, werden benoemd uit leden die zitting hadden in de Raad van Indië. Belangrijke beslissingen konden niet zonder toestemming van de Raad genomen worden. Grote beslissingen elders in Azië kregen dus eerst instemming van de Hoge Regering. De Hoge Regering correspondeerde ook rechtsreeks met de Heren XVII en de verschillende Haagse Commissies die deel uitmaakten van het bestuur. 14 De verantwoording van de Gouverneur-generaal en de Raden van alle V.O.C.-activiteiten in Azië werden in een aantal generale missiven naar de Bewindhebbers in Patria (=het thuisland de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden) gestuurd. 15 De Gouverneurgeneraal was niet oppermachtig, hij was de eerste persoon in de Raad maar mocht zonder overleg met de Raad geen belangrijke beslissingen nemen. De Directeur-generaal was de tweede persoon in lijn, hij had het ultieme toezicht over alle handel van de Compagnie in Azië. Men streefde ernaar om naast de gouverneur-generaal zes raden in functie hebben, gekozen uit capabelste ministers. Om beslissingen te nemen waren zeven stemmen nodig. Aanvankelijk was er een zekere taakverdeling, 10 JACOBS (E.M.), Ibidem 11 JACOBS (E.M.), Ibidem 12 Parmentier (J.), Op. Cit., p JACOBS (E.M.), Op. Cit., p Organisatie van de VOC In: < geraadpleegd op : JACOBS (E.M.), Op. Cit., p.13 14

15 maar door vertrek of overlijden waren er vaak vacante posities. Functies waren visitateur-generaal, die de boekhouding controleerde en president van de Raad van Justitie. 16 In 1620 werd het College van Schepenen - ook wel Schepenbank - opgericht in Batavia, zij stond in voor de uitoefening van de plaatselijke rechtspraak over alle personen die niet in dienst van de Compagnie waren. Enkele jaren later werd ook de Weeskamer van Batavia opgericht, deze was belast met het maken van inventarissen van de goederen van minderjarigen die geheel of half wees waren en zwakzinnigen. Daarnaast stonden ze in voor de uitoefening van voogdij over hen, het beheer van hun goederen en de opvoeding van deze wezen tot zij volwassen waren. 17 Dit alles samen vormde het bestuurskader in Batavia. De Gouverneur-generaal en de Raad waren ondergeschikt aan de Heren XVII, maar ver weg van het thuisland in Azië verloren zij die formele band gemakkelijk uit het oog. In de interne Aziatische zaken gedroeg de Hoge Regering zich dan ook vaak als oppermachtig, zonder veel rekening te houden met Patria. Alle factorijen en handelsposten in Azië maar ook in Afrika vielen onder het gezag van de Hoge Regering. Waarbij het bestuur in de buitengewesten (gebieden in Azië buiten Batavia) een afspiegeling was van dat in Batavia. 18 De Inrichting van het Compagniebestuur in Ceylon Het juridisch en bestuurssysteem dat op Ceylon werd toegepast, vond plaats binnen een structuur die voor een deel een kopie was van het bestuursysteem dat de Compagnie elders gebruikte maar het kende ook elementen uit het inlands bestuurssysteem. Aan het hoofd van het gouvernement in Ceylon stond de Raad van Ceylon, deze werd voorgezeten door de gouverneur. Formeel werden besluiten genomen bij meerderheid van de stemmen. In de praktijk en zeker tijdens de ambtsperiode van een krachtig gouverneur (als van Goens) besliste de voorzitter. De Ceylonese raad was eveneens het hoogste gezag in de provincie Colombo. Het overige compagniegebied op Ceylon bestond uit de comandementen Jaffna en Galle. Aan het hoofd van deze comandementen stond een politieke raad, die werd voorgezeten door een commandeur. Ook hier maakte de commandeur feitelijk de besluiten Organisatie van de VOC In: < geraadpleegd op : Organisatie van de VOC In: < geraadpleegd op : Organisatie van de VOC In: < geraadpleegd op : WAGENAAR (L.), Galle, VOC-vestiging in Ceylon: beschrijving van een koloniale samenleving aan de vooravond van de Singalese opstand tegen het Nederlandse geag, 1760, De Bataafse Leeuw, Amsterdam, 1994, p

16 De meeste algemene en academische literatuur is geschreven vanuit een theoretisch top-down kader, waarbij telkens de V.O.C. beschreven wordt vanuit zijn hiërarchische piramidale structuur, zoals hierboven uitgebreid uitgelegd staat. Hierbij ligt de focus veelal op de machtsuitoefening door de Heren XVII en Batavia, waarbij er weinig aandacht is voor de relaties tussen de buitengewesten en de Heren XVII en Batavia. Dit is het geval in het boek van GAASTRA Bewind en Beleid in de VOC, maar ook in het algemeen werk van JACOBS Koopman in Azië. Uiteraard is voor algemene werken te begrijpen dat men vertrekt vanuit de hiërarchische structuur omdat zo de werking van de V.O.C. duidelijk wordt. Maar zelfs in academische literatuur is er weinig oog voor de omgekeerde volgorde, namelijk van bottom-up. De relaties tussen de verschillende Gouverneurs in buitengewesten waar al dan niet territoriaal gezag wordt uitgeoefend en Batavia of de Heren XVII is veelal onderbelicht gebleven. Ook al door de keuze van bronnen in deze scriptie wordt echter vertrokken vanuit het perspectief van een Gouverneur in een buitengewest met territoriaal gezag, dus van bottom-up in plaats van topdown. Hier zal dan ook blijken dat de traditionele hiërarchische machtstructuren niet altijd gerespecteerd werden. Zulke voorvallen zijn echter meer uitzondering dan regel en vaak gebaseerd op beslissingen van één individu waardoor een bottom-up benadering zich er uitstekend toeleent om dit fenomeen te beschrijven. Het Machtige Eyland 20 : Nederlandse macht op Ceylon Ceylon van Portugees naar Nederlands bezit De Portugezen waren de pioniers van de ontdekkingsreizen. Nadat Vasco da Gama in 1499 voor-indië ontdekt had werd het gebied in de Indische Oceaan systematisch verkend en veroverd in naam van Koning Manuel I. De Portugezen wensten immers de monopolies van de Venetiaans-mohamedaanse handelaren te doorbreken en zelf het monopolie in handen te krijgen. Zo veroverden ze in korte tijd delen van Indië waaronder Goa, dat hun bestuurscentrum werd. Ook Malakka werd veroverd en zo hadden ze toegang tot de Indische Oceaan, de Java zee en de Zuid-Chinese Zee. Later veroverden ze ook nog de Perzische golf. Het was waarschijnlijk toevallig dat de Portugezen in Ceylon aanbeland waren in Er werden direct handelscontacten gelegd en de havenplaats Colombo werd gebouwd om de leveranties van de kaneel te kunnen verwerken. De Portugezen kregen af te rekenen met heel wat tegenkanting van de plaatselijke bevolking die gesteund werden door moslimhandelaren. Maar het eiland lag te strategisch en was te rijk om het ongemoeid te laten. Zo 20 Naar Philippus Baldaeus zijn Beschrijving van het machtige eylandt Ceylon 16

17 namen ze de volgende decennia meer gebied in en bouwden ze verschillende forten en dreven ze naarstig handel met het eiland. Vanaf het begin van de 17 de eeuw werd de Portugese aanwezigheid op het eiland echter gekenmerkt door hun strijd met de Nederlanders. Portugal was sinds 1580 verenigd met Spanje in een personele unie, bijgevolg werd het automatisch betrokken in de Tachtigjarige Oorlog en dus ook bij de oorlog tegen de Republiek. De Nederlanders, die ondertussen ook begonnen waren met hun ontdekkingsreizen, drongen eveneens de Indische Oceaan binnen. Zo zette Joris van Spilbergen in 1602 als eerste Nederlander voet op Ceylonees grondgebied. Van Spilbergen legde direct contacten met de vorst van Kandy. De Portugezen wisten maar al te goed dat de Nederlanders niet van plan waren het eiland vreedzaam aan de Portugezen te laten. De forten die de Portugezen hadden gebouwd langs de kust waren dan ook bedoeld om deze nieuwe vijand van het eiland af te wenden. Toch duurde het nog tot 1637 voor de Nederlanders pogingen ondernamen om het eiland af te nemen van de Portugezen. Toen de Kandische koning de Nederlandse Gouverneur-generaal Anthonie van Diemen uitnodigde om hem te komen steunen in zijn strijd tegen de Portugezen, ging van Diemen hierop in en werd door een gezamenlijke actie Batticaloa veroverd in Er werd een verdrag afgesloten tussen de Nederlanders en de inheemse vorst, waarin de samenwerking werd geregeld tussen de Compagnie en het koninkrijk. De Nederlanders waren echter niet van plan om deze na te leven en interpreteerden de bepalingen erg opportunistisch. Zolang echter geen kaneelproducerend gebied in handen van de Nederlanders kwam zag de Raja er geen graten in en liet hij hen begaan 21. En zo hielden de Nederlanden elk stukje dat ze veroverden op de Portugezen voor zichzelf. In 1639 werd Trincomalee op de Portugezen veroverd, het jaar erop volgden Galle en Negombo. Bij de verovering van Trincomalee weigerden de Nederlanders het fort aan de koning over te leveren; het hinterland leverde dan wel geen kaneel maar toch was de haven te waardevol om zomaar terug te geven aan de Kandische vorst. 22 Met de afscheiding van Spanje in 1640 kreeg Portugal even een adempauze omdat er in Nederland tussen beide mogendheden een wapenstilstand van tien jaar werd getekend. De oorlog die in Ceylon gevoerd werd, was dus toen voor de Nederlanders nog politiek-militair gerelateerd en niet zozeer economisch. Toch wisten de Nederlanders maar al te goed dat, indien ze de Portugezen versloegen, zij de kaneelgebieden konden innemen. Toen het vredesverdrag in 1650 afliep, hervatten de Nederlanders al snel terug de oorlog op het eiland. De Nederlandse inname van het Portugese handelskwartier Colombo in 1656 eindigde net niet in een Pyrrusoverwinning, het kleine Portugese garnizoen had lang en heldhaftig tegenstand geboden. In 1658 werden de laatste Portugezen verdreven uit Manaar en Jaffnapatnam LUDOWYK (E.F.C.), The story of Ceylon, Faber and Faber, London, 1962, p LUDOWYK (E.F.C.), Ibidem 23 PAUL (C.F.L) De Portugezen op Ceylon In: KROMHOUT (R.), ed. Het Machtige Eyland: Ceylon en de V.O.C., SDU uitgeverij, Den Haag, 1988, p

18 Koninkrijk Kandy Om van Goens politiek beleid te begrijpen dient ook de verhouding met de Kandische koning belicht te worden. We moeten ons afvragen wat er gebeurd was vóór 1665 en welke de achtergrond was tussen de Compagnie en de Kandische koning. De koning van Kandy was de enige inheemse vorst die had stand gehouden tegen de Portugezen. Zoals reeds aangehaald had de vorst in 1637 militaire steun gevraagd aan de Compagnie om deze indringers van het eiland te kunnen verdrijven. In ruil voor deze steun zou de vorst het handelsmonopolie in kaneel en olifanten aan de V.O.C. verlenen. Het verdrag dat gesloten werd tussen de Nederlanders en de Kandische koning was echter niet bindend. De Nederlanders deden hun zin wat de veroverde gebieden betrof. Toen in 1639 Trincomalee werd veroverd, weigerden de Nederlanders reeds het terug te geven aan de Kandische vorst. En zeker toen Negombo en Galle, gebieden waar veel kaneelbomen groeiden, veroverd werden in 1640, ontstonden er disputen tussen de Compagnie en de inheemse gezaghebber. De Raja zag in het verdrag de Nederlanders als bondgenoten, die, als ze bepaalde rechten kregen, hem gingen helpen om het eiland te ontdoen van de Portugezen. De Nederlanders daarentegen zagen het verdrag als een gouden kans waarop ze al lang wachtten. Het is dus belangrijk om voor ogen te houden dat de intenties van beide spelers totaal verschillend waren. In Europa gold namelijk de opvatting dat verdragen die gemaakt werden tussen Oosterse en Afrikaanse potentaten minder bindend waren dan verdragen die gesloten werden tussen christelijke partijen. Nadat ze de Portugezen verslaan hadden, rees er tussen de Nederlanders en de koning van Kandy echter grote onenigheid over de gemaakte afspraken. De inheemse vorst wou de alleenheerschappij over het eiland en stelde voor om de Nederlandse militaire uitgaven te vergoeden in natura; hij doelde hiermee op kaneel, olifanten en andere producten. De V.O.C raamde de oorlogsschuld echter op bijna 9.5 miljoen gulden, een bedrag dat de koning op korte tijd nooit kon terugbetalen. De Nederlanders beslisten vervolgens om de (kaneel-)gebieden die ze gewonnen hadden op de Portugezen in onderpand te houden. Toen het kostenplaatje door Batavia berekend werd, zag de nieuwe schuld eruit als volgt: Generale onkosten tot aan februari 1657 ƒ : 15 : 4 Betaald in kaneel, olifanten, arekanoten, belasting, etc. : ƒ : 4 : 3 Uitstaande schuld van Raja Sinha ƒ : 11 : ƒ is het teken voor gulden 25 GAASTRA (F.) Bewind en beleid bij de VOC , De Walburg Pers, Zutphen, 1989, p

19 Op die manier konden ze het kaneelmonopolie zelf in handen houden, zonder rekening te moeten houden met de grillen van de Kandische koning. Gaastra beweert in zijn boek Bewind en Beleid bij de VOC dat Arasaratnam in zijn Dutch Power in Ceylon verkeerd was toen deze claimde dat de schuld van de Kandische koning steeg; Gaastra echter beweerde het omgekeerde en gaf aan dat de schuld in 1681 nog slechts ƒ :19 bedroeg. Wiens bewering juist is valt niet te concluderen bij gebrek aan overzicht over de kosten op lange termijn. De vorst was hier niet mee akkoord en verzette zich tegen deze invulling van de afspraken en betwistte de rechtmatigheid van het Compagniebestuur op het eiland. De V.O.C. ondernam in de jaren een aantal expedities tegen het koninkrijk, maar wist het verzet niet te breken, zoals verder zal blijken. Pas aan het eind van de 17 de eeuw werd er een overeenkomst gevonden tussen beide partijen: de Compagnie behield zijn bezittingen op het eiland maar bestuurde de gebieden (zij het volgens eigen inzicht) namens de Kandische koning. 26 Dat is nog uit de Kaneeltijd 27 Maar waarom wilden die Nederlanders dit eiland ten koste van alles in handen hebben en houden? Het antwoord is simpel: kaneel, en ook wel de strategische positie die Ceylon had in de Indische Oceaan. Kaneel was zonder twijfel het belangrijkste product dat Ceylon in de 17 de en 18 de eeuw verhandelde. Er was geen enkel ander land ter wereld dat kaneel leverde en dit zorgde ervoor dat het zeer interessant was om de kustlanden van het eiland in bezit te hebben voor een op monopolies beluste V.O.C. Na de verovering van deze kuststreken op de Portugezen werd het comptoir Ceylon opgenomen in de scheepvaart en het handelspatroon van de V.O.C. Natuurlijk speelden ook andere producten van het eiland een rol, producten die zowel in Europa als in Azië een afzetmarkt vonden. Het eiland groeide uit tot een omvangrijk territoriaal gebied van de V.O.C., het vereiste dan ook een duur bestuurs- en defensieapparaat. Bijgevolg bleef koophandel voor de Compagnie van levensbelang; zonder de winsten hiervan zou de Compagnie immers nooit de kosten van zo n dure bezetting kunnen opbrengen. 28 De kaneelbomen groeiden in het wild en stonden verspreid over de uitgestrekte bossen langs de kust ten zuiden van Negombo en in het binnenland. De beste kwaliteit kaneel kwam van de met humus vermengde zandgronden in het zuidwesten van het eiland. De oogst behoorde tot de traditionele herendienst van de lage kaste der chalia s. Zij waren volgens het eeuwenoude kastensysteem 26 JACOBS (E.M.), Ibidem 27 Uitdrukking die wil zeggen: dat is nog uit de gouden eeuw, de tijd van de V.O.C. In: < geraadpleegd op: GAASTRA (F.S.) Ceylon als handelscomptoir van de V.O.C In: Het Machtige Eyland, Ceylon en de V.O.C, SDU uitgeverij, Den Haag, 1988, p

20 verplicht gedurende enkele weken per jaar dagelijks een vaste hoeveelheid kaneel te schillen. Als vergoeding kregen zij dan een stukje grond om in levensonderhoud te voorzien. De Compagnie ontving de kaneel dus gratis, in de boekhouding noteerden ze echter een nominale inkoopprijs van om en bij 25 - ARASATNAM houdt het op cent per pond bij wijze van onkostenvergoeding voor het beheer van Ceylon. Hetzelfde bedrag werd betaald voor de kaneel dat de chalia s boven hun verplichte portie binnenbrachten. Het oogsten gebeurde onder Nederlandse bescherming en toezicht. Een Compagniedienaar, die de naam kapitein van de kaneel kreeg, was verantwoordelijk voor de goede gang van zaken, voor de omvang en de kwaliteit en voor de leveringen. Vier erfelijke kastehoofden van de chalia s en hun assistenten zorgden voor het schillen. Zij maakten dat in de maanden mei tot augustus, als de schors van de kaneelboom los op de stam zat, alle herendienstplichtige chalia s in de kaneelbomen aan het werk waren. Daarbij werden ze geëscorteerd door Nederlandse troepen. De schillers hakten de dunne stammen en sneden met kromme messen de bast van de twijgen. Zij bonden die stukken tot grote bundels die door leden van een andere kaste uit het binnenland over de rivieren naar de kust werden gebracht. De Compagnie was volledig afhankelijk van chalia s voor de kaneelleveranties, aangezien zij volgens de Ceylonese grondwet de enige waren die dit mochten doen, omdat zij tot een zekere kaste behoorden. 30 Er zal verder in het economisch luik van van Goens politiek dieper ingegaan worden op de kaneelhandel. Ceylon: de vestigingen Hoe slaagde de Compagnie erin dit monopolie in handen te houden? Om dit rijke bezit tegen indringers te beschermen en illegale handel in deze kostbare specerij te vermijden, vestigde de V.O.C. zich rondom het eiland op een groot aantal plaatsen langs de kust. In het noorden was de belangrijkste vestiging Jaffanapatnam. Vanuit het fort bestuurde de Compagnie het noordelijke deel van het eiland; ook werd Jaffanapatnam gebruikt als uitvalsbasis om contacten te onderhouden met Madura, de zuidkust van India tussen Kaap Comorin en Kaap Calimere. Op Indisch gebied lagen enkele handelsposten, zoals Tutucorijn, die de V.O.C. eveneens tot haar Ceylonese vestiging rekende. Op het eiland Manaar voor de noordwestkust hielden de Nederlanders toezicht om het drukke inheemse scheepvaartverkeer in te gaten te houden door de ondiepe zeestraat tussen het eiland en Ceylon. Meer naar het zuiden lag Calpetty, dat de inheemse handel vanuit Puttalam moest controleren. Nog zuidelijker lagen Negombo en de hoofdplaats Colombo, waar de gouverneur zetelde. Op het zuidelijkste punt van het eiland was er Galle, een belangrijke haven, zoals later nog zal blijken. Aan de oostkust had de Compagnie slechts de twee kleine versterkingen Batticaloa en 29 ARASARATNAM (S.), Op. Cit., p JACOBS (E.M.), Koopman in Azië, Walburg Pers, Zutphen, 2000, p

21 Trincomalee; deze laatste was de beste natuurlijke haven van de golf van Bengalen. Deze haven werd door de Nederlanders enkel gebruikt als vlucht- en overwinteringshaven, omdat het achterland niet ontwikkeld en slecht toegankelijk was. Indien nodig kon Trincomalee als uitvalsbasis dienen voor expedities ter bescherming van belangrijke V.O.C.- kantoren op de kust van Coromandel en in Bengalen. 31 De Nederlanders hadden weliswaar een lange keten van forten en versterkingen opgezet, maar ze beheersten toch niet het hele eiland en zelfs niet de hele kust. Het uitgestrekte binnenland, de vrijwel gehele oostkust en het stuk tussen Manaar en Negombo behoorden tot het koninkrijk Kandy JACOBS (E.M.), Op. Cit., p JACOBS (E.M.), Ibidem 21