ANTIBIOTICA HELPEN NIET BIJ GRIEP, VERKOUDHEID OF BRONCHITIS. BAPCOC. Een realisatie van La Ligue des Usagers des Services de Santé (LUSS).

Transcriptie

1 ANTIBIOTICA HELPEN NIET BIJ GRIEP, VERKOUDHEID OF BRONCHITIS. BAPCOC Een realisatie van La Ligue des Usagers des Services de Santé (LUSS).

2 VOORWOORD I PROFESSOR EMERITUS DOKTER LUDO VERBIST VOOR DE TWEEDE WERELDOORLOG WAREN DE THERAPEUTISCHE MOGELIJKHEDEN VOORAL GEBASEERD OP DE WERKING VAN GENEESKRACHTIGE PLANTEN, WAAR MEN AL EEUWENLANG EEN BEROEP OP DEED. DEZE MIDDELEN WAREN ECHTER MINDER BETROUWBAAR DOOR DE STEEDS WISSELENDE BEREIDING EN WERKING VAN DE INFUSIES, AFTREKSELS EN POEDERS. BIJ HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE EEUW HEEFT DE FARMA- CEUTISCHE WETENSCHAP EEN ENORME SPRONG VOORWAARTS GEMAAKT DOOR DE ISOLATIE VAN DE ACTIEVE BESTANDDELEN VAN DEZE GENEESKRACHTIGE KRUIDEN, WAARDOOR MEN GESTANDAARDISEERDE DOSISSEN KON SAMENSTELLEN EN CONTROLE KREEG OVER HUN WERKING. DOOR DE ONTDEKKING VAN HUN CHEMISCHE FORMULE WAS HET LATER OOK MOGELIJK OM DE EENVOUDIGSTE BESTANDDELEN ZELF TE MAKEN EN DE BESTAANDE GENEESMIDDELEN KUNSTMATIG TE VERANDEREN EN TE VERBETEREN. ZO ONTSTONDEN GENEES- MIDDELEN DIE HET LEVENSCOMFORT AANZIENLIJK VERBETERDEN: MIDDELEN OM DE PIJN TE VERZACHTEN, DE HOEST TE VERMINDEREN, DE KOORTS TE DOEN ZAKKEN, DARMSPASMEN TE VERLICHTEN, SLAPELOOSHEID TE BESTRIJDEN EN HET HART TE VERSTERKEN. TOCH BLEEF ER EEN GROTE NOOD AAN EEN EFFICIËNTE BEHANDELING TEGEN INFECTIES, DIE NIET ALLEEN DE MEEST VOORKOMENDE ZIEKTEN WAREN MAAR IN SOMMIGE GEVALLEN ZELFS LEIDDEN TOT DE DOOD. DE ONTDEKKING VAN PENICILLINE EN EEN AANTAL ANDERE ANTIBIOTICA HEEFT DIT GEBREK IN HET THERA- PEUTISCHE ARSENAAL OPGEVULD. NA DE OORLOG HEBBEN DE ONTWIKKELING VAN ANTIBIOTICA EN DE CHEMISCHE SYNTHESE VAN NIEUWE GE- NEESMIDDELEN IN DE MEEST VERSCHILLENDE DOMEINEN GELEID TOT EEN EUFORIE EN OVERDREVEN VERWACH- TINGEN IN DE THERAPEUTISCHE MOGELIJKHEDEN. DE ANTIBIOTICA ZIJN HIER NIET AAN KUNNEN ONTSNAPPEN, WAT AANLEIDING GAF TOT EEN GROOT AANTAL MYTHES. DE BELANGRIJKSTE MISVERSTANDEN ZIJN: ANTIBIOTICA ZIJN ACTIEF TEGEN ALLE MICROBEN DIE ONS AANVALLEN; ZE HELPEN ONS SNELLER TE GENEZEN VAN EEN INFECTIE; DAAROM MOETEN WE BIJ ELKE INFECTIE EEN ANTIBIOTICUM GEBRUIKEN; ALS HET NIET HELPT, KAN HET ZEKER OOK GEEN KWAAD. MET DEZE BROCHURE WILLEN WE HELDERHEID SCHEPPEN OVER DE OORZAKEN EN HET VERLOOP VAN INFEC- TIES EN DE JUISTE WAARDE VAN DE ANTIBIOTICA ALS BEHANDELING BEPALEN: HUN MOGELIJKHEDEN EN THE- RAPEUTISCHE GRENZEN, HUN BIJWERKINGEN EN TEN SLOTTE DE CONSTANTE DREIGING OM DEZE BELANG- RIJKE GENEESMIDDELEN TE VERLIEZEN DOOR DE GROEIENDE RESISTENTIE VAN BACTERIËN VOOR ANTIBIOTICA.

3 WAT ZOU ER VAN ONS GEWORDEN ZIJN ZONDER ALEXANDER FLEMING? DE GESCHIEDENIS VAN DE ANTIBIOTICA... Het is een speciaal lot om de vader van de penicilline te zijn. Alexander Fleming wordt in 1881 in Noord-Schotland geboren als zoon van een boer. Niets wijst erop dat de jongeman later hoge studies zal aanvatten. Fleming verliest al snel zijn vader en moet noodgedwongen de leiding over de boerderij op zich nemen. Dankzij zijn broer, een arts in Londen, komt hij echter in Penicilline, een gelukkig toeval! Hij bestudeert alles onder de microscoop en ontdekt een schimmel die hij Penicillium notatum noemt. Fleming stelt zijn bevindingen voor aan de wetenschappelijke gemeenschap: de toeschouwers zijn echter weinig overtuigd van het mogelijke nut voor de mens. Alexander Fleming is verlegen de hoofdstad terecht, waar hij kan genieten van hoogstaand onderwijs. Fleming is uiterst intelligent en beëindigt in alle gemak zijn examens. Wanneer hij 20 is, wordt hij uitgeroepen tot beste leerling in het instituut voor geneeskunde aan het St.-Mary s Ziekenhuis. Zijn lot wordt vanaf nu bepaald. Fleming wordt en schuift de penicilline opzij. Hij is te bescheiden om er het vaderschap van op te eisen. Hoewel hij bekroond werd met een Nobelprijs en door verschillende universiteiten uitgeroepen werd tot Doctor Honoris Causa, kon Fleming niet genoeg herhalen dat het een ongelukje was. aangeworven door een bekend onderzoeker die gespecialiseerd is in bacteriële infecties en kan aan de slag in een rudimentair laboratorium dat echter broodnodig is voor zijn onderzoeken. In die periode staan de artsen machteloos tegenover bacteriële infecties die vaak leiden tot de dood. Fleming staat dus voor een uitdaging. Toch is het bij wijze van toeval dat hij een van de belangrijkste uitvindingen van de mensheid op zijn naam mag schrijven. In 1928 vergeet Fleming een petrischaal met bacteriën af te sluiten, waarna zich een groene schimmel op het oppervlak ontwikkelt. Fleming denkt eerst dat zijn werk mislukt is maar ziet er toch van af alles weg te gooien. Vanaf nu is het slechts een kwestie van tijd. Fleming observeert het proces en ziet al snel in dat de schimmel alle bacteriën vernietigt. 03

4 FEIT: ANTIBIOTICA HELPEN NIET BIJ GRIEP, VERKOUDHEID OF ACUTE BRONCHITIS. PRAAT EROVER MET JE ARTS OF APOTHEKER. DOMAGK, FLOREY EN DE ANDEREN Ook al wordt het vaderschap van de antibiotica eensgezind toegewezen aan Alexander Fleming, toch begonnen de ideeën te groeien dankzij Louis Pasteur. De gerenommeerde wetenschapper had ontdekt dat er een strijd kon ontstaan tussen twee soorten microben (bacterieel antagonisme) en koesterde hierdoor grote verwachtingen voor de toekomst. Zijn opvolgers hebben hem hierin echter tegengewerkt. Naast Fleming kunnen nog andere namen genoemd worden: René Duschene, Selam Waksman, Howard Florey of Gerhard Domagk. In 1935 ontdekte Domagk de antibioticaklasse van de sulfonamiden, waardoor het sterftecijfer door longontsteking daalde van 20 % naar 5 %. Zoals reeds gezegd kon penicilline in 1929 op weinig belangstelling van de wetenschappelijke gemeenschap rekenen. Het product was onstabiel en broos, en daardoor moeilijk te verkrijgen en dus te duur. Gedurende enkele jaren werd het alleen gebruikt om de petrischalen van Fleming te reinigen. Pas in 1939 buigen Howard Florey en Ernst Chain zich over het probleem en zijn ze in staat om genoeg penicilline te isoleren om toe te dienen aan de mens. In 1941 dient men het product toe aan een politieagent met een bloedinfectie (septicemie). Zijn toestand verbetert aanzienlijk maar men beschikt niet over voldoende product om hem te redden. Pas in 1944, aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, dankzij de Amerikaanse industriële technieken, kan penicilline veralgemeend gebruikt worden. Sindsdien heeft penicilline miljoenen levens gered. Deze positieve evolutie heeft het voor andere onderzoekers mogelijk gemaakt om zich toe te spitsen op het mirakel van de antibiotica en zo nog tientallen andere antibiotica terug te vinden in de natuur. Infectieziekten worden veroorzaakt door microben, vooral virussen en bacteriën. 04

5 WAT IS EEN INFECTIEZIEKTE? Wanneer de micro-organismen schade berokkenen bij de besmette persoon (ziektesymptomen), spreekt men over een infectieziekte. Men observeert symptomen van zodra het aantal micro-organismen, dat aanvankelijk steeds toeneemt, een bepaalde drempel overschrijdt. veroorzaakt door onze afweerreactie. Een geïnfecteerd slijmvlies vertoont aldus duidelijke ontstekingstekens zoals roodheid, warmte, zwelling en pijn, die het gevolg zijn van een afweermechanisme. De kleine bloedvaten verwijden zich immers om aldus witte bloedcellen naar de geïnfecteerde weefsels te brengen, waar zij de schadelijke micro-organismen zullen vernietigen. INFECTIES Infectieziekten worden veroorzaakt door micro-organismen of microbes. In de meerderheid van de gevallen genezen deze ziektes spontaan en snel, maar bepaalde infectieziekten kunnen langdurig aanslepen en zelden zelfs resulteren in een overlijden. WAT IS EEN INFECTIE? Wanneer nieuwe micro-organismen of microbes erin slagen te overleven op of in ons lichaam, spreekt men van kolonisatie of infectie. Deze organismen worden vooral overgedragen via een ander levend wezen (menselijk of dierlijk) maar soms ook via niet-levende vectoren (water, voedsel, voorwerp). Wanneer deze micro-organismen tamelijk lang op of in ons lichaam verblijven en zich daar vermenigvuldigen zonder schade te berokkenen, spreekt men van kolonisatie. Wanneer men echter ziektesymptomen waarneemt, spreekt men van een infectie. De veroorzakers van deze infecties zijn in de eerste plaats virussen, vervolgens bacteriën, soms schimmels en gisten (fungi) en zelden parasieten (protozoa). We komen later terug op de verschillen tussen virussen en bacteriën. Meerdere factoren bepalen of we al dan niet ziek zullen worden: onze gezondheidstoestand (we hebben minder weerstand ten gevolge van oververmoeidheid of stress, wanneer we slecht eten, wanneer we reeds een andere ziekte hebben,...); het agressieve karakter van de bacterie; het aantal bacteriën; de snelheid waarmee de bacteriën groeien; de snelheid waarmee ons afweersysteem reageert op de indringers. WAT ZIJN DE SYMPTOMEN? Bepaalde symptomen zijn weinig specifiek (bijvoorbeeld koorts), terwijl andere meer specifiek zijn volgens de plaats van de infectie (bijvoorbeeld hoest, keelpijn, diarree,...). Deze symptomen maken vaak deel uit van de strategie van het micro-organisme: na vermenigvuldiging zich zo snel mogelijk verspreiden naar andere personen. Bij een verkoudheid bijvoorbeeld, geeft de prikkelhoest aanleiding tot verspreiding via de lucht van duizenden kleine speekseldruppeltjes beladen met ziekteverwekkende kiemen. Een ander voorbeeld is diarree waarbij in slechte hygiënische omstandigheden grote hoeveelheden ziekteverwekkende kiemen uit de darmen verspreid worden. Een deel van deze symptomen wordt eveneens OP WELKE MANIER VEROORZAKEN MICRO- ORGANISMEN ZIEKTEN? Ziekteverwekkende kiemen kunnen rechtstreeks of onrechtstreeks schade veroorzaken. Rechtstreekse schade: productie van giftige stoffen (toxines) die de vitale functies verstoren of cellen vernietigen (bijvoorbeeld bij tetanus of difterie); de aanwezigheid van de bacteriën of hun afvalstoffen die lokale irritatie veroorzaken met als gevolg toename van de slijmproductie ter hoogte van de slijmvliezen, hoest bij luchtweginfecties, en diarree en krampen bij darminfecties; virussen en bepaalde bacteriën dringen binnen in de cellen, die zij vervolgens beschadigen of zelfs vernietigen; bacteriën verbruiken voedingsstoffen ten nadele van de weefselcellen; bepaalde bacteriën maken krachtige enzymen aan die de weefsels beschadigen. Onrechtstreekse schade wordt veroorzaakt door ons eigen afweersysteem. Zo kunnen de chemische wapens die door de witte bloedcellen gebruikt worden om de kiemen te doden, eveneens onze eigen cellen vernietigen. 05

6 ANTIBIOTICA ZORGEN ERVOOR DAT BACTERIËN ZICH NIET VERDER ONTWIKKELEN HOE WORDEN WIJ BESMET? De belangrijkste bron van besmetting zijn andere personen. Deze personen kunnen ziek zijn of reeds genezen maar toch nog steeds drager van de ziekteverwekkende kiemen zijn. Op de tweede plaats komen dieren (bepaalde soorten komen zowel bij mensen als dieren voor). Zeldzamer Bij risico op een ernstige epidemie met agressieve kiemen die zich verspreiden via de lucht (bijvoorbeeld het nieuwe SARSvirus), zijn enkel drastische maatregelen doeltreffend, zoals bijvoorbeeld volledige isolatie van de patiënt alsook elke persoon die rechtstreeks contact heeft gehad met de zieke patiënt. kunnen kiemen uit de bodem of het water De bron van besmetting is vaak ons lichaam binnen dringen via wondjes. De over dracht van microben kan direct of indirect gebeuren. Direct via: seksueel contact (bijvoorbeeld aids, hepatitis B, seksueel De grote meerderheid van de virale en bacteriële infecties geneest spontaan. echter niet gekend. Dit stelt geen probleem voor banale infecties, maar ter preventie van bepaalde infecties die ernstige gevolgen kunnen hebben, doet men dan een beroep op vaccinatie. overdraagbare aandoeningen of SOA s); injectie met besmette naalden (bijvoorbeeld hepatitis B en C of aids); insectenbeten (bijvoorbeeld malaria en slaapziekte); diepe wonden (bijvoorbeeld tetanus). Indirecte overdracht kan plaatsvinden via de lucht, de handen, voedsel, drank of voorwerpen. KAN MEN INFECTIES VOORKOMEN? Indien de bron van besmetting gekend is, kan de verdere verspreiding vermeden worden of in elk geval sterk beperkt worden dankzij eenvoudige hygiënische maatregelen (de handen ontsmetten, handschoenen en/of een masker dragen, contact met de zieke patiënt vermijden, besmet water koken en besmet voedsel voldoende bakken). Vaccinatie blijkt zeer nuttig te zijn omdat het ons lichaam in staat stelt antistoffen te maken tegen de ziekteverwekkende kiem nog voordat men ermee in contact is gekomen. HOE EINDIGT EEN INFECTIE? Er ontstaat een ware strijd tussen de microorganismen, die zich willen vermenigvuldigen en verspreiden in ons lichaam, en ons afweersysteem. Aanvankelijk overtreft de groei van de microben hun vernietiging door onze afweercellen. Dit groeiende aantal microben lokt een lokale irritatie uit met als gevolg symptomen zoals hoest, slijmproductie, neusloop en diarree. De grote meerderheid van de virale en bacteriële infecties geneest spontaan na enkele dagen omdat ons lichaam specifieke antilichamen begint aan te maken die de indringers uitschakelen. Na elke doorgemaakte infectie blijven er zogenaamde geheugencellen achter. Dankzij deze cellen zal ons lichaam zich de eerdere infectie herinneren wanneer het opnieuw in contact komt met hetzelfde microorganisme, waardoor het onmiddellijk grote hoeveelheden specifieke antilichamen kan aanmaken en de infectie meteen in de kiem wordt gesmoord. Bepaalde infecties kunnen echter zo ernstig zijn dat ons afweersysteem niet in staat is om de microben te vernietigen, wat in zeldzame gevallen zelfs fatale gevolgen kan hebben (bijvoorbeeld longontsteking en bacteriële hersenvliesontsteking). Ons afweersysteem kan ook zodanig verzwakt zijn dat het niet meer in staat is om 06

7 bepaalde infecties te bestrijden. In dit geval kunnen antibiotica helpen bij het bestrijden en overwinnen van de ziekte. ONS AFWEERSYSTEEM Ons lichaam verdedigt zich van nature tegen de microben met behulp van externe en interne afweermechanismen. maagdarmstelsel,...) zijn duidelijk dunner dan de huid maar worden bedekt door een slijmlaag die eveneens als barrière fungeert tegen de verspreiding van microben naar de onderliggende weefsels. INTERNE AFWEERMECHANISMEN Men kan onze interne afweermechanismen vergelijken met een leger. We beschikken Er bestaan ook specifieke afweermechanismen die zullen instaan voor de ontwikkeling van immuniteit tegen bepaalde ziekten. Deze immuniteit is te wijten aan lymfocyten (ander type witte bloedcellen) die specifieke antilichamen maken tegen micro-organismen waarmee zij in contact komen. Voor elk micro-organisme is er een specifiek antilichaam en door regelmatig EXTERNE AFWEERMECHANISMEN De eerste barrière tegen infecties wordt gevormd door de huid en de slijmvliezen. De huid is van nature dik (meerdere huidlagen) en vettig. De verschillende huid- over meerdere afweertroepen die in ons lichaam circuleren en elk specifieke taken uitvoeren. De algemene verdediging bestaat uit fagocyten Ons lichaam verdedigt zich van nature tegen microben. contact met kiemen, bijvoorbeeld tijdens onze kindertijd, bouwen wij ons afweersysteem op. Op deze manier zijn wij op latere leeftijd beschermd tegen lagen hebben welbepaalde functies in de (bepaald type witte bloedcellen), talrijke ziekten. bescherming tegen microben. De slijmvliezen (mond, neus, keel, ogen, die circuleren in de bloedbaan en indringers uitschakelen. 07

8 OVER ANTIBIOTICA BESTAAN NOGAL WAT MISVATTINGEN. MAAR ANTIBIOTICA ZIJN GEEN MAGISCHE WONDERMIDDELEN. MICROBEN (virussen/bacteriën/ schimmels/parasieten) WAT ZIJN DE VERSCHILLEN? Het menselijk lichaam is permanent gekoloniseerd op de huid en de slijmvliezen door een groot aantal bacteriën (zogenaamde commensalen) die in principe geen problemen veroorzaken. In bepaalde omstandigheden echter kunnen deze toch schadelijk worden en infecties veroorzaken (zogenaamde pathogenen); bijvoorbeeld wanneer het afweersysteem verzwakt is. Een infectie kan veroorzaakt worden door virussen of bacteriën en zeldzamer door schimmels of parasieten. Allen behoren zij tot de groep van microben. Wat de behandeling van infecties betreft, is het zeer belangrijk een onderscheid te maken tussen virussen en bacteriën. 08

9 VIRUSSEN Virussen zijn zeer klein. Aangezien zij geen eigen stofwisseling (metabolisme) hebben, kunnen zij zich niet op eigen kracht aantal onschadelijke bacteriën (commensalen). Op deze manier verhinderen zij dat andere schadelijke bacteriën zich gaan ontwikkelen op de huid en slijmvliezen. vermenigvuldigen. Een virus profiteert van de cel die hij binnendringt. Hij dwingt als het ware de cel om nieuwe virussen aan te maken. Dit resulteert meestal in de vernietiging van de gastcel en het virus kan zich dan snel verder verspreiden in het lichaam. HOE KAN MEN INFECTIES BEHANDELEN? Wanneer een infectie veroorzaakt wordt door een virus kan men in principe enkel de symptomen behandelen. Bijvoorbeeld, BACTERIËN Men kan stellen dat een bacterie een minuscuul klein levend wezen is dat bestaat uit één enkele cel, waardoor de bacterie op eigen kracht overal kan overleven bij griep (veroorzaakt door het influenzavirus) zal men de koorts, de spierpijnen en het ziektegevoel bestrijden zodat de patiënt zich wat beter voelt. In het geval van griep kan men natuurlijk ook een beroep doen op vaccinatie om de ziekte te voorkomen. (in het menselijk lichaam, de lucht, het water, de bodem,...). Bacteriën kunnen zich zeer snel vermenigvuldigen: zelfs om de dertig minuten in gunstige omstandigheden. Dit verklaart de snelle ontwikkeling van ziekten omdat men binnen enkele uren reeds miljarden bacteriën heeft. Deze vermenigvuldiging kan zowel buiten als binnen een menselijke cel gebeuren. Een bacterie is als organisme verder ontwikkeld Antibiotica werden ontwikkeld om schadelijke bacteriën te bestrijden. Om de werkzaamheid van een antibioticum tegen een bepaalde bacterie in het laboratorium na te gaan, doet men beroep op een antibiogram. Het antibiogram geeft aan of de gekweekte bacterie al dan niet gevoelig is aan een bepaald antibioticum. Het antibiogram draagt aldus bij tot de keuze van dan een virus. een geschikt antibioticum. met, consectet, qui ex exer sin henim a Niet alle bacteriën zijn schadelijk voor de mens. Integendeel, sommige bacteriën zijn zelfs nuttig en kunnen ons beschermen tegen slechte soortgenoten. Het menselijk Het is echter niet altijd eenvoudig voor de arts om op basis van de symptomen een Antbiotica zijn enkel werkzaam tegen bacteriën, ze hebben geen enkel effect op virussen. lichaam is permanent gekoloniseerd op onderscheid te maken tussen de huid en de slijmvliezen door een groot een virale of bacteriële ziekte. ENKELE VOORBEELDEN Men moet één belangrijk punt goed begrijpen: antibiotica zijn enkel werkzaam bij bacteriële ziekten, ze hebben geen enkel effect op virussen. ZIEKTE OORSPRONG AANBEVELINGEN GENEESMIDDELEN Griep Altijd viraal Rust Vaccinatie ter preventie Koortswerende middelen Sinusitis Meestal viraal Stomen met warm water Pijnstillers, koortswerende middelen, ontzwellende neusdruppels Diarree Meestal viraal Voldoende drinken, goede hygiëne Antidiarreïca Voor de hiernaast vermelde ziekten hebben zij (doorgaans) dus geen enkel effect: Verkoudheid en acute bronchitis Bijna altijd viraal Tabak vermijden Koorts- en hoestwerende middelen, pijnstillers 09

10 WAT ZIJN ANTIBIOTICA? CATEGORIEËN VAN ANTIBIOTICA Antibiotica helpen ons afweersysteem de bacteriën te vernietigen. spectrum zijn actief tegen een breed gamma aan verschillende bacteriën, Men kan 2 categorieën van antibiotica onderscheiden: terwijl dit net omgekeerd is bij antibiotica met een nauw spectrum. DEFINITIE IN EEN MEDISCH WOORDENBOEK Een natuurlijke of synthetische substantie die gebruikt wordt in de behandeling van bacteriële infecties. ALGEMENE DEFINITIE Oorspronkelijk betekende de term antibioticum letterlijk tegen het leven. Inderdaad, een antibioticum is een substantie van microbiële oorsprong die, in kleine hoeveelheden, de groei van andere microorganismen (bacteriën) belemmert of hen vernietigt, zonder schade te berokkenen aan de persoon die ze gebruikt. BACTERIOSTATISCHE ANTIBIOTICA: Deze verhinderen de vermenigvuldiging van de bacteriën. Met enige vertraging zal dit resulteren in de dood van de bacteriën. BACTERICIDE ANTIBIOTICA: Deze doden de bacteriën onmiddellijk. WERKING VAN HET ANTIBIO- TICUM OP DE BACTERIE Antibiotica blokkeren vitale functies in de stofwisseling van bacteriën en dit permanent (bactericide werking) of tijdelijk (bacteriostatische werking). Antibiotica kunnen een nauw of breed werkingsspectrum hebben; antibiotica met een breed Om werkzaam te zijn, moet voldaan worden aan drie voorwaarden: 1 het antibioticum moet voldoende hoge concentraties bereiken op de plaats van de infectie en dit voor een voldoende lange periode; 2 het antibioticum moet kunnen binnendringen in de bacteriën om een voldoende hoge concentratie te bereiken ter hoogte van het doelwit in de bacteriële cel; 3 de bacteriën mogen niet resistent zijn aan het antibioticum. 10

11 WE GEBRUIKEN ANTIBIOTICA TE VAAK EN OP EEN SLECHTE MANIER. MET ALLE GEVOLGEN VAN DIEN. Een bacterie is gevoelig aan een bepaald antibioticum als haar groei verhinderd wordt (bacteriostatisch effect) of als zij gedood wordt (bactericide effect). Meestal hebben antibiotica een bacteriostatisch effect maar dit volstaat om het lichaam in staat te stellen de eigen afweer optimaal te benutten. Bacteriën zijn resistent aan een bepaald antibioticum als hun vitale functies niet verstoord worden in aanwezigheid van een hoge concentratie van het antibioticum. Hier moet een belangrijk punt verduidelijkt worden: antibiotica genezen infecties niet, maar zij belemmeren de ontwikkeling van de bacteriën dusdanig dat de eigen afweer van het lichaam in staat wordt gesteld om de bacteriën te vernietigen. CONTRA-INDICATIES EN BIJWERKINGEN In sommige gevallen is het niet aangewezen om bepaalde antibiotica te gebruiken: Allergie aan een bepaalde groep van antibiotica: in extreme gevallen (anafylactische shock) kan dit zelfs fataal aflopen. Nierinsufficiëntie: bepaalde antibiotica worden uitgescheiden via de urine en wanneer de nieren niet goed functioneren, zal het antibioticum zich dan gaan opstapelen in het lichaam. Leverinsufficiëntie: andere antibiotica worden dan weer uitgescheiden via de lever en wanneer de lever niet goed functioneert, zal het antibioticum zich eveneens gaan opstapelen in het lichaam. Zwangerschap en borstvoeding: bepaalde antibiotica kunnen gevaarlijk zijn voor het (ongeboren) kind. Wanneer de patiënt risico loopt op verwikkelingen, is het dan ook zeer belangrijk te overleggen met de arts om alle noodzakelijke voorzorgen in acht te kunnen nemen. De meest frequente nevenwerkingen zijn: Allergische reacties : dit uit zich meestal als jeuk of huiduitslag, maar kan zelden zeer ernstige gevolgen hebben (anafylactische shock). Diarree : dit is het gevolg van de verstoring van de normale darmflora door het antibioticum. Het belangrijkste mogelijke gevolg van het gebruik van antibiotica is echter het ontstaan van resistentie van de bacteriën aan het antibioticum. 11

12 Bacteriën leren zich verweren tegen antibiotica en worden aldus resistent. VRAAG ADVIES AAN JE ARTS OF APOTHEKER. WANT MISSCHIEN ZIJN ANTIBIOTICA NIET DE BESTE OPLOSSING. ANTIBIOTICARESISTENTIE OORSPRONG EN OORZAKEN VAN RESISTENTIE Micro-organismen in de bodem en het water hebben in de loop der tijd resistentie ontwikkeld tegen antibiotica die voorkomen in de natuur. Deze bacteriën komen immers reeds miljoenen jaren in contact met deze antibiotica, in tegenstelling tot onze commensale en pathogene bacteriën. Daardoor hebben zij zich weten aan te passen, want bacteriën evolueren constant. Deze aanpassingen hebben aldus ook geleid tot de ontwikkeling van nieuwe resistentiemechanismen tegen antibiotica, die vervolgens doorgegeven worden aan het nageslacht van deze bacteriën. Deze natuurlijke resis - tentie is daarom ook nu nog aanwezig. Hetzelfde mechanisme van aanpassing (mutatie) en selectie van resistente stammen treedt ook op bij de bacteriën in ons lichaam wanneer zij regelmatig blootgesteld worden aan antibiotica. Het is zelfs zo dat antibiotica die toegediend worden in de behandeling van bepaalde bacteriën ook steeds een effect hebben op alle andere aanwezige bacteriën. Deze bacteriën leren zich op deze manier verweren tegen het antibioticum en worden dus resistent. Doorgaans zijn het de meest gevoelige en minst schadelijke bacteriën die het eerst uitgeschakeld worden, waardoor de overige bacteriën de ruimte krijgen om zich te vermenigvuldigen. Daarom is het ook aangewezen om zoveel mogelijk een antibioticum met nauw spectrum te gebruiken, dat enkel werkzaam is op een beperkt aantal bacteriën. Er bestaat nog een tweede mechanisme om resistentie te verwerven: bacteriën kunnen immers genetisch materiaal (DNA) uitwisselen en op deze manier ook resistentiemechanismen overdragen naar soortgenoten. En deze overdracht kan ook gebeuren van een commensale naar een pathogene bacterie. De bacteriën die na een antibioticumkuur overblijven in ons lichaam kunnen hun resistentie dus overdragen naar andere bacteriën. Aldus zal men bij gebruik van een groot aantal verschillende antibiotica, bacteriën zien verschijnen die resistent zijn aan meerdere antibiotica (multiresistentie). Wanneer een antibioticumkuur vroegtijdig gestopt wordt, bevordert dit de ontwikkeling van resistente bacteriën. De bacteriën worden immers slechts geleidelijk vernietigd na verloop van dagen. Te vroeg stoppen geeft de resterende bacteriën dus de kans om zich opnieuw te gaan vermenigvuldigen. Bovendien kunnen zij door hun blootstelling aan het antibioticum resistent worden. Hetzelfde geldt trouwens voor het niet volgen van de correcte dosering (dosis en tijdstip van inname). 12

13 RESISTENTIE- MECHANISMEN Men onderscheidt vijf verschillende resistentiemechanismen: de celwand van de bacterie wordt gewijzigd waardoor het antibioticum niet meer kan binnendringen in de cel; de bacterie ontwikkelt een alternatieve route voor de geblokkeerde stap in de stofwisseling; het antibioticum wordt vernietigd door een enzyme van de bacterie; het antibioticum wordt uit de bacteriële cel gepompt; de bacterie ontwikkelt een specifiek antwoord op het effect van het antibioticum. GEVOLGEN VAN DE RESISTENTIE Bepaalde ziekten kunnen niet meer even doeltreffend en vlot behandeld worden als voorheen. Tuberculose, bijvoorbeeld, is opnieuw in opkomst met de verschijning van multiresistente stammen in bepaalde arme delen van de wereld. De behandeling van deze ziekte is langdurig (meer dan 6 maanden) en duur, en wanneer deze niet goed opgevolgd wordt, resulteert dit in de ontwikkeling van resistentie. We worden hier dus geconfronteerd met een globaal gezondheidsprobleem. Ook de toename van de ziekenhuisinfecties, die vaak verzwakte personen treffen, baart ons zorgen. Deze infecties worden vaak veroorzaakt door (multi)resistente bacteriën, zeker op de afdeling intensieve zorgen. Dit wordt verklaard door het hoge aantal ernstige infecties die behandeld moeten worden in het ziekenhuis met antibiotica. Het probleem kan zelfs epidemische vormen aannemen. Berucht is de methicilline-resistente Staphylococcus aureus, die ook wel eens (verkeerdelijk) omschreven wordt als de ziekenhuisbacterie. Daar komt nog bij dat het zeer moeilijk is om nieuwe antibioticaklassen te ontwikkelen om deze resistente bacteriën te bestrijden. Sinds 1963 is er slechts één enkele echt nieuwe antibioticaklasse op de markt gekomen. Een aanpassing van ons antibioticumgebruik is dus meer dan noodzakelijk, zij is van levensbelang. Infecties met resistente bacteriën kunnen minder vlot en doeltreffend behandeld worden. 08

14 AANBEVELINGEN DEZE AANPASSINGEN MOETEN DAGELIJKS TOT UITING KOMEN EN ZULLEN ALDUS EEN WEZENLIJKE BIJDRAGE LEVEREN TOT DE STABILISATIE VAN DE ANTIBIOTICUMRESISTENTIE. 1 ANTIBIOTICA ZIJN GEEN WONDERMIDDELEN: ZE MOETEN NIET ALTIJD GEBRUIKT WORDEN VERMITS ZE ENKEL WERKZAAM ZIJN BIJ BACTERIËLE INFECTIES. 2 BIJ VIRALE INFECTIES RUST MEN EN DOET MEN BIJ VOORKEUR EEN BEROEP OP EEN SYMPTOMATISCHE BEHANDELING. DEZE INFECTIES GENEZEN DOORGAANS SPONTAAN NA ENKELE DAGEN. 3 WANNEER EEN ANTIBIOTICAKUUR AANGEWEZEN IS, MOET MEN DE VOORSCHRIFTEN VAN DE ARTS CORRECT OPVOLGEN: DE BEHANDELING NIET VROEGTIJDIG STOPPEN EN DE CORRECTE DOSIS EN TIJDSTIPPEN RESPECTEREN. 4 MEN MOET AUTOMEDICATIE TEN STELLIGSTE VERMIJDEN: DUS NOOIT RESTJES VAN ANTIBIOTICA OP EIGEN INITIATIEF GAAN INNEMEN. BRENG DEZE RESTJES NAAR UW APOTHEKER. 5 GOEDE HYGIËNE DRAAGT WEZENLIJK BIJ TOT HET VERMIJDEN VAN DE VERSPREIDING VAN BACTERIËN. MEN MOET DE HANDEN WASSEN VOOR ELKE MAALTIJD EN NA ELK TOILETBEZOEK WANT DE HANDEN ZIJN BELANGRIJKE DRAGERS VAN BACTERIËN, ZEKER BIJ JONGE KINDEREN. ZEKER IN DE ZIEKENHUIZEN IS HET ONTSMETTEN VAN DE HANDEN CRUCIAAL, WANT DIT VERMIJDT DE VERSPREIDING VAN ZIEKENHUIS- INFECTIES. 6 OOK VACCINATIES ZIJN BELANGRIJK IN DE PREVENTIE VAN INFECTIES EN KUNNEN ALDUS VERMIJDEN DAT ANTIBIOTICA MOETEN GEBRUIKT WORDEN.

15 TOEKOMST- PERSPECTIEVEN Gedurende de voorbije 20 jaren werd er nog weinig onderzoek gedaan naar antibiotica, in de overtuiging dat er een behandeling bestond voor alle mogelijke bacteriën. Temeer daar dit onderzoek zeer duur is. De farmaceutische firma s zijn dan ook niet meer geïnteresseerd in antibiotica omdat ze weinig rendabel zijn. Deze houding moet wijzigen want door de toename van de microbiële resistentie zien de wetenschappers zich geconfronteerd met een prangend probleem. Wat we ons vooral moeten realiseren is de belangrijke rol die wijzelf kunnen spelen. Wij lopen voorop in deze mentaliteitswijziging. Als wij ons antibioticumgebruik niet snel bijstellen, zal er binnenkort geen weg terug meer zijn. De microbiële resistentie is grotendeels te wijten aan het overmatige gebruik van antibiotica. Daarom moeten wij indien mogelijk minder antibiotica gebruiken, maar ze in elk Wij moeten antibiotica correct en verantwoord gebruiken. geval altijd op verantwoorde en correcte wijze gebruiken! 15

16 VU: Dirk Cuypers, Victor Hortaplein 40 bus 10, 1060 Brussel REDACTIE CARINE SERANO Ligue des Usagers des Services de Santé, LUSS vzw Bedankt aan allen die het opstellen van deze brochure mogelijk maakten. Bedankt aan de leden van de patiëntenverenigingen. Bedankt aan het Centre d Education du patient. Bedankt ook aan het begeleidingscomité. BRONNEN Hieronder vindt u alle bronnen die we hebben gebruikt bij de realisatie van deze informatiebrochure. INTERNET BELGISCHE WEBSITES INTERNET BUITENLANDSE WEBSITES TEKSTEN ANTIBIOTICA MINDER VAAK EN BETER van professor Paul Tulkens INFECTIEZIEKTEN: OORZAKEN, NATUURLIJKE AFWEER EN ROL VAN ANTIBIOTICA van Professor Dr emeritus Ludo Verbist BEELDMATERIAAL C EST PAS SORCIER, LA MÉDECINE : A VOTRE SANTÉ C est pas sorcier, France télévisions distribution, 2005 BAPCOC Een initiatief van BAPCOC en de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Met de steun van het RIZIV.