Centralisatie in de Nederlanden (onderdeel 1.1)

Transcriptie

1 Centralisatie in de Nederlanden (onderdeel 1.1) De Nederlanden in de ME aparte staatjes. Noordelijke gewesten onderdeel van het Duitse Rijk, zuiden van Frankrijk. Maar de Keizer en de koning hebben hier weinig te vertellen in de praktijk. Hertogen/graven hoogste machthebber, regeerden samen de Staten, vergadering van steden, adel en geestelijkheid per gewest. Steden goeddeels zelfstandig, adel bestuurt platteland. Kortom: privileges, versnippering macht. In de 15e eeuw gaan de Nederlanden grotendeels naar Bourgondische hertogen. Dat rijk was ontstaan omdat de Franse koning tijdens de 100-jarige oorlog in de veertiende eeuw het oostelijk deel van FR aan zijn jongste broer had gegeven. Dit werd NL. De Bourgondische hertogen beginnen, net als Engelse en Franse koningen, centralisatie om eenheid in rijk te brengen: - In Brussel paleis ls regeringscentrum - Hoogste rechtbank (Grote Raad) - Centrale rekenkamer (geldzaken rijk) : Staten-Generaal opgericht. Vorst maakt afspraken over geld dat gewesten moesten opbrengen. Staatsvorming = jouw gezag doen gelden in hele staat. Feodalisme daarentegen: afspraken hertog/graaf, obv trouw. Centraliseren = eigen overheid, liefst in geldeconomie. Mensen in loondienst, zelf te ontslaan en aanstellen. Vorst komt aan geld door belasting te heffen voor ambtenarenapparaat, bestaande uit stedelijke burgerij. Vriendjes dus: burgerij. Concurrenten: adel. 1477: Laatste Bourgondische Hertog dood op slagveld, geen zoon, wel een dochter. Trouwt met Maximiliaan van Habsburg, zelfde familie als hertog van Oostenrijk en Keizer van Dld. Nederlanden gaan daarheen, Bourgondië (terug) naar Franse koning. Maximiliaan laat zoon trouwen met Spaanse prinses. Opvolger Karel V krijgt rond 1515 enorm rijk! Hij wordt zo: - Graaf of Hertog van ieder gewest in de Nederlanden (1515) - Koning Spanje (1516) (ook Filips II niet onze koning, wel vorst/heer) - Keizer Duitsland en hertog Oostenrijk (1519) Karel Machtigste vorst van zijn tijd, maar - Als Duits keizer niet veel macht: versplinterd, zelfstandige vorstendommen, kerkelijke staatjes, zelfstandige steden - Nederlanden: privileges - Basis macht: Spanje. - Bezit delen Italië (rijk door handel met oosten, symbolische waarde (paus)) - Bezit Amerika, komt zilver uit.

2 Karel V zet in de Nederlanden de centralisatiepolitiek voort: - Respecteert de privileges van de gewesten zoals zelfstandig bestuur, eigen rechtsregels etc, maar - Stelt in 1531 ook drie collaterale raden aan!! 1. Raad van State : belangrijkste edelen van Nederlanden vormen hoogste adviescollege. Enerzijds fijn, maar het is wel een bevestiging van de macht: Karel bepaalt wanneer advies wordt gegeven en neemt de beslissingen. 2. Geheime raad: hoge ambtenaren en rechtsgeleerden (burgerlijke komaf) stellen wetten op en vormen toezicht op gewestelijke en lokale besturen. 3. Raad van Financiën: geldzaken inclusief belastingen, overleg gewesten. Karel wil steeds meer via raden regelen ipv per gewest afzonderlijk. Centralisatie. Vanwege de uitgestrektheid van het rijk is Karel vaak niet in de Nederlanden, dus is er een vervanger/landvoogd, altijd familie. Verder in ieder gewest ook een vervanger (voor de functie van hertog/graaf), nml de stadhouder (statthalter = plaatsvervanger). Vervanger uit hoge adel (soort ambtenaar dus). Karel voert veel oorlog, oa tegen Frankrijk en Turks-Ottomaanse Rijk. Veel geld nodig, daarom vaste belastingen (onderdeel centralisatie dus!) - Tiende Penning (in Nederlanden), 10% op onroerend goed.

3 - Accijnzen bier, wijn en geweven stoffen (primaire levensbehoeften). Ook oorlogen in Nederlanden: Friesland al naar Habsburg, Karel pakt tevens Utrecht, Overijssel, Groningen en Gelderland (1543). - Franse koning wordt gedwongen afstand te doen van de Zuid-Nederlandse gewesten en Vlaanderen. 1543: alle 17 Nederlanden in één staatkundige eenheid. Duitse Rijksdag en Staten-Generaal verklaren dat Nederlanden een afzonderlijk en onafhankelijk deel van het Duitse Rijk waren. Staten volgen met eenzelfde eed: Karel en zijn erfgenamen hadden tot in de eeuwigheid het hoogste gezag. 1555: Karel doet afstand van de troon: - Broer Ferdinand wordt keizer van Duitsland, hertog van Oostenrijk - Zoon Filips II wordt heer der Nederlanden en koning van Spanje. De Reformatie (onderdeel 1.1) Veel onvrede in Duitsland onder de steeds rijkere en beter ontwikkelde bevolking over de RK-kerk vanwege rijkdom en gretigheid. Elite beïnvloed door humanisme, beweging van

4 geleerden die teksten uit de oudheid bestudeerden en de nadruk legden op zelfstandig denken. Erasmus uit Rotterdam dacht dat het ware Christendom te vinden was in de bijbel. De Latijnse Bijbelvertaling, Vulgaat, was 1000 jaar oud en telkens overgenomen. Op grond van oude Griekse teksten maakte Erasmus een nieuwe uitgave. In het Latijn! Voor een heel klein publiek dus, door adviseur van Karel V niet gezien als bedreiging voor de kerk. Erasmus bekritiseerde het gezag van de kerk (dat alleen de kerk het geloof zou kunnen bepalen), heiligenverering, bedevaarten en ander uiterlijk vertoon. In Lof der Zotheid maakt hij hebzucht en vraatzucht geestelijken belachelijk. Maar Hij blijft wel lid van de kerk! Slechts een wegbereider van de Reformatie (had echter andere uitkomst verwacht). Hoopte op hervorming/verandering binnen één kerk. Duitse monnik Luther wilde aanvankelijk ook geen kerkscheuring. 1571: Luther komt met 95 stellingen in Wittenberg. Vooral tegen aflaten die de bouw van de Sint-Pieter bekostigen: alleen geloof kon de mens redden. 1521: Luther moet zich op de Rijksdag (standenvergadering) te Worms verantwoorden voor Keizer Karel V ten overstaan van de Duitse vorsten. Moet hoogtepunt centralisatiepolitiek van Karel worden: hij wil Luther publiekelijk ter verantwoording roepen, scheiding voorkomen. Extreme druk op Luther: hij is zelfs al uit de kerk gezet (hel + niemand wil je helpen). Nu staat hij voor de machtigste mannen van Europa. Luther weigert zijn woorden te herroepen -> wordt vogelvrij verklaard, maar de vorst van Saksen biedt hem onderdak. Luther was slim! Voldoende mensen geloofden dat Luther helpen juist naar de hemel zou leiden en de kerk naar de hel. Biedt een alternatief. Mede doordat vorsten onafhankelijk wilden worden van de keizer, komt Luther ermee weg. Complicerende factor Boekdrukkunst: ideeën sneller verspreid. Bovendien: toename handel, rijkere elite die kan lezen en ideeën wil afdrukken. Luther s propaganda was op een los blaadje, makkelijk mee te nemen, in de schaduw van de kerk uitgedeeld. Slaat aan: burgerij heeft zichzelf opgeleid en heeft genoeg van de belasting. Andere kerkhervormers volgen met verschillende opvattingen, maar er is 1 kern:

5 - Ware geloof alleen in bijbel - Kerk mag niet tussen mens en God instaan - Priesters kunnen geen zonden vergeven - Priesters mogen geen afzonderlijke stand vormen die niet mogen trouwen en vrijgesteld zijn van belasting en andere verplichtingen - Aanbidden heiligen en heiligenbeelden verkeerd: alleen God en Christus. Gevolg: onrust, vooral in Duitsland veel boerenopstanden olv predikers die gevestigde orde verwierpen (kerk: maatschappelijke orde bedoeld door God. Bijbel toch iets heel anders). Soms ook steden, ambachtslieden bleken vatbaar voor revolutie. Luther is hiertegen!! Gelovigen moesten wel wereldlijke heersers gehoorzamen. Luther wil daarom dat Duitse vorsten zelf de leiding nemen bij de kerkhervorming. Vorsten mogen in hun eigen staat het geloof bepalen: Cuius regio, eius religio. Wiens rijk, zijn geloof. Idee: koning uitverkoren door God. Koning bepaalt welk geloof aangehangen wordt. Aantrekkelijk voor centraliserende vorsten! Zo de kerk in hun macht en rijkdommen kerk/kloosters naar hen. Bovendien: ook manier om macht Katholieke keizer te verzwakken, dat wilden veel Duitse vorsten van oudsher. Als paus je in de ban deed geen probleem, je had je eigen, goed beargumenteerde geloof dat de ziel van je onderdanen kon redden. Voordeel Luther: bij protestantse vorsten kan hij veilig oud worden. (soort onderduiken) Realiseer je: Erasmus - Humanist, wetenschapper - Veilig, want adviseur Karel V en Latijn Luther - Geestelijke - Maakt bijbel in volkstaal - Voor hem is zielenheil van anderen heel belangrijk. Onthoud: scheiding noord prot/zuid kath door godsdienstoorlogen. In de jaren dertig van de 16e eeuw rondt Luther de Duitse bijbelvertaling af, in 1546 sterft hij. Karel probeert net als Engelse/Franse koningen het protestantisme te onderdrukken. Goed katholiek, vreest zonder de eenheid van geloof chaos en de ondergang van zijn grote rijk. Met de steun van een deel van de Duitse vorsten begon Karel in 1546 de Schmalkaldische oorlog waarmee de Duitse gebieden in een bloedige oorlog verzeild raken. In 1555 echter moet Karel de Vrede van Augsburg tekenen : Elke Duitse vorst mocht nu zelf het geloof van zijn onderdanen bepalen, Duitsland onderverdeeld in katholieke en lutherse gebieden. Luther zijn zin (idee: vorst is door god aangesteld als beschermer van de kerk en meerdere geloven in 1 gemeenschap kon niet), Karel baalt. 1556: Karel V treedt af. Karel V trad in de Nederlanden hard op tegen ketterij: bespotten geestelijken verboden en lezen/bespreken/verspreiden van de bijbel alsook anti-kath boeken verboden. Bron van geloof mag niet gelezen worden! 1521: 400 Lutherse boeken verbrand in Brussel, vele boekverbrandingen volgen. Naast bisschoppelijke inquisitie (kerkelijke rechtbank) komt er nu ook keizerlijke inquisitie tegen

6 ketters. Recht spreken in naam keizer volgens regels kerk. Net als in Worms, toen in de ban worden gedaan door de paus nog niet genoeg was, zien we dat wereldlijke macht steeds belangrijker wordt. 1523: 2 afvallige monniken op Grote Markt Brussel verbrand, eerste protestantse martelaren van Europa. Onder Karel volgen er in de Nederlander 1200, en dat viel mee. Mede doordat stadsbesturen, edelen en gewestelijke besturen niet meewerkten: - Onder invloed van Erasmus waren ze voor zekere tolerantie - Zagen inquisitie als aantasting van hun privileges, wilden zelf berechten. Keizerlijke inquisitie werd dus gezien (en was ook wel) onderdeel centralisatie! Dld: Schmalkaldische Oorlog vanaf : bloedplakkaten ingevoerd in de Nederlanden: - Alle ketters moesten worden gedood - Bezit ketterse boeken ook strafbaar met de dood - Onderdak ketters ook - Mannen die fouten toegaven onthoofd - Vrouwen levend begraven - Vasthouden aan ketterse opvattingen? Verbranden. - Alle bezittingen veroordeelden afgenomen, om nabestaanden ook te treffen. Onderdeel streven naar absolute macht, Karel laat heel duidelijk zien dat hij wil dat alleen het katholieke geloof heerst in zijn gebied. Probleem: hoewel de protestanten een kleine minderheid waren, kreeg een deel van het volk sympathie voor hen. Gevolg: - Onderdrukking was hard genoeg om protestantisme in het openbaar te doen verdwijnen en in 1555 treedt moegestreden Karel V af; - Onderhuids en ondergronds was de sympathie voor het protestantisme echter alleen maar gegroeid. In de Nederlanden slaat niet het Lutheranisme maar het radicalere Calvinisme aan (reden: hoef je niet naar vorst te luisteren). - Legt nog meer dan Luther de nadruk op de bijbel als bron voor ware geloof - Benadrukt almacht God, nietigheid mens - God heeft vooraf bepaald wie gedoemd is (tot hel) en wie uitverkoren (voor hemel) - geen tussenweg, niet af te dwingen - Wel hard werken, sober en vroom leven met bijbelstudie en gebed, want dat is teken van uitverkorenheid - maar zondige gedachten kunnen alles verknallen. - Gelovigen waren verplicht om de wereldlijke macht, de overheid, te volgen - De overheid moest samen met de kerk toezien op het juiste geloof en het juiste gedrag van haar onderdanen, bijvoorbeeld het eerbiedigen van de zondagsrust. De overheid als Dienaresse Gods. - Maar Luther: kerk is hiërarchisch, met priesters, bisschoppen en een hoofd. Katholieken: paus, internationaal. Luther: hoofd is de vorst van 1 land. - Calvijn: kerkorganisatie heel anders, gewone gelovigen hadden de macht in de kerk. Gelovigen konden ouderlingen kiezen die het meest van de bijbel wisten om de

7 lokale kerk(gemeenschap) te besturen, en zo kon ook een predikant benoemd worden. Democratisch dus en geen hoofd maar van onderop, vanuit de mensen. Als de overheid volgens Calvijn haar plicht verzaakte en de ware godsdienst dwars zat/ging vervolgen, dan hield de plicht tot gehoorzaamheid van de bevolking op. Dan mochten gelovigen zich olv edelen verzetten en in opstand komen! Dat zou gebeuren in de NL. 1.1 Begin Opstand Leidende vraag: waarom brak de Opstand uit? Antwoord in 3 samenhangende KA s: - Opkomst stedelijke burgerij, in NL sterk. Botste met - Staatsvorming en centralisatie. Karel zowel bestuurlijk (Collaterale Raden 1531) als religieus Worms, inquisitie, bloedplakkaten). - Reformatie hielp weerstand tegen centralisatie/moedigde het aan: Luther bood een mogelijkheid om onder het gezag van de paus en keizer uit te komen, erkend met Vrede van Augsburg. Probleem NL: Katholiek Philips II is onze vorst, volgens

8 Luther hebben we maar te gehoorzamen Aantrekkelijk alternatief: Calvijn. Populair in NL vanaf bloedplakkaten, Vervolging nam daarop toe, waarop aanleiding (directe oorzaak) voor de opstand volgde: : Smeekschrift. Margaretha beloofde vermindering vervolging, want lage edelen (soort politie) kwamen als eerste getuigen naar haar toe. Kon ze niet negeren, gezag in gevaar : Hongersnood (oorlog tussen Denemarken en Zweden, tkv onze moedernegotie. Vast omdat God boos was om afgoderij -> beeldenstorm). Na hagenpreek volge beeldenstorm en opstand. Nachtmerrie voor FIlips, beelden zijn heilig. Landvoogdes Margaretha trad effectief op. Opstandelingen militair verslagen, steden terugveroverd, lage adel zwoer trouw aan Filips II : Filips vreesde dat als ketters niet hard aangepakt werden, een burgeroorlog zou ontstaan zoals in FR een paar jaar ervoor (hugenoten). Filips stuurde daarom Alva om het protestantisme uit te roeien, paste gruwelijke maatregelen toe en voerde nieuwe belastingen in. - Gevolg: terwijl Margaretha de situatie onder controle had gekregen (dwz: leger op opstandelingen af gestuurd, trouw opgelegd aan lage adel niet in opstand te komen), laaide uit protest tegen Alva s wreedheid de opstand op. Willem van Oranje vormt een leger en voert in 1568 een tegenaanval uit, waarmee de opstand was begonnen... Boek 1515: Karel V werd heer der Nederlanden. Had Utrecht en de gewesten ten noorden en oosten daarvan nog niet in handen, maar in 1543 wel alle 17 gewesten. Daarmee waren die voor het eerst onder 1 heer verenigd. Karel zette de centralisatie van zijn voorgangers voort. 1531: Collaterale Raden. Meeste aanzien bij Raad van State: - Belangrijkste Nederlandse Edelen zaten erin - Moest advies geven over alle grote en voornaamste zaken - Karels plaatsvervanger, de landvoogd, was verplicht de Raad van State voor alle belangrijke besluiten om advies te vragen. Door de bloei van handel en nijverheid in de 15e/16e eeuw werd de stedelijke burgerij in de Nederlanden sterk, vooral in Holland, Brabant en Vlaanderen. Rijke burgers leverden het geld voor de oorlogen van Karel (die daardoor dus afhankelijk was). Hij beloofde in ruil de privileges te respecteren. Toch zagen bestuurders van steden en gewesten het centralisatiebeleid als een bedreiging voor de privileges, m.n bestrijding protestantisme. Karel V was ook koning van Spanje en keizer van het Duitse rijk. Toen hij in 1519 keizer werd, was Luther in Dld net begonnen met de Reformatie. Luthers toespraak in de Rijksdag van Worms leidde tot de definitieve scheuring van de kerk. Samen met katholieke vorsten voerde Karel jaren oorlog tegen de protestantse vorsten. Maar in 1555 gaf hij het op. In de Vrede van Augsburg werd afgesproken dat in in Duitsland voortaan de regel cuius regio eius religio zou gelden. Gevolg: Dld verdeeld in katholieke en protestantse gebieden.

9 In de NL trad Karel hard op tegen protestantisme. Al in 1521 stelde hij een inquisitie in die ketters moest opsporen en berechten. Protestantisme werd hierdoor echter niet uitgeroeid -> steeds strengere wetten. 1550: bloedplakkaat. Bestuurders hadden moeite met de hardheid van de inquisitie en twijfelden aan de zin ervan. Bovendien aantasting privileges: burgers konden alleen door hun stedelijke rechtbank worden berecht. De inquisitie nam die berechting in geloofszaken over en voerde burgers zelfs uit hun stad weg. Karel vond dat hij absoluut gezag had. Daarom meende hij dat hij de privileges mocht aantasten als hij dat nodig vond. Onder Karels zoon Filips II leidde het meningsverschil over de manier waarop de overheid moest reageren op het protestantisme tot de Nederlandse Opstand. Vanaf 1560 verbreidde de leer van de Franse kerkhervormer Calvijn zich in de Nederlanden. Grootste verschil met Luther: vond dat volk zo nodig zonder toestemming van de overheid kerken moest vormen en zelfs tegen een goddeloze overheid in opstand moest komen. Paste bij situatie in NL, waar geen protestantse vorsten waren die de protestanten beschermden. Filips trad tegen de calvinisten hard op, maar hoge edelen vroegen in 1565 om de ketters minder hard aan te pakken. Willem van Oranje, stadhouder van Filips in Holland, Zeeland en Utrecht, vroeg zelfs meerdere geloven toe te staan. Maar Filips wilde de kettervervolging niet matigen en gaf de landvoogdes, halfzuster Margaretha van Parma, opdracht het bloedplakkaat streng uit te voeren. 1566: Smeekschrift -> beeldenstorm. Filips was woedend over de Beeldenstorm -> stuurde Spaanse hertog van Alva met een groot leger naar de NL om orde op zaken te stellen. Duizenden vluchtten, onder wie WvO. Alva stelde de Raad van Beroerten in, Bloedraad die 1100 mensen liet executeren. Ook twee hoge edelen, de graven Egmont en Hoorne, omdat ze niet genoeg tegen het calvinisme zouden hebben gedaan. Onthoofd op de Grote Markt in Brussel. Vanuit ballingschap in Dld riep Oranje op tot verzet. Hij vormde een huurlingenleger, waarmee hij in 1568 de Nederlanden binnenviel. Invasie mislukte, Oranje kreeg alleen steun van calvinistische vluchtelingen op schepen die zich watergeuzen noemden. Ongeregelde bendes die het platteland plunderden en koopvaardijschepen aanvielen. Oranje gaf hen toestemming voor deze guerrilla-acties. In feite gingen de Watergeuzen echter hun eigen gang. Intussen nam ook de onrust in de Nederlanden toe, doordat Alva wreed bleef optreden en bovendien nieuwe belastingen aankondigde.

10 1 april 1572: de watergeuzen nemen bij toeval het stadje Den Briel in. In de maanden daarna liepen steeds meer Hollandse en Zeeuwse steden over naar de Opstand. Juli 1572: opstandige Hollandse steden houden een Statenvergadering, waarin ze Oranje uitroepen tot hun leider en opnieuw tot stadhouder benoemen. Tot slot (pp): Welke rol speelde de adel tijdens de opstand? Vooral de adel van de Lage Landen voelde zich bedreigd door de Collaterale Raden omdat hierin ook burgerlijke juristen zaten en zij dus buitenspel gezet werden. Inquisitie/bloedplakkaten tastten tevens hun positie aan, aangezien zij (lage adel vooral) vaak als baljuw recht spraken in de steden. Nu dus overruled! 1566: Geen wonder dus dat 400 lage edelen het smeekschrift indienden bij Margaretha. Hoge edelen Egmont en Hoorne onthoofd: sein dat niemand veilig was. - Enerzijds is de adel in de NL al afhankelijk van de rijke steden, waar zij hun geld en invloed aan ontlenen. Die steden zijn ontevreden en dat is de adel in hun naam ook - Anderzijds ondermijnt de centraliserende vorst de positie van de adel met de inquisitie, coll.raden en bloedplakkaten. - Omdat ze weten wat leefde in de steden en hun positie tov vorst te redden kwam dus het smeekschrift. - Hoge adel Egmont en Hoorne onthoofd: niemand is veilig, adel stelt dus weinig voor - Willem van Oranje werd in 1572 (overeenkomstig theorie Calvijn) leider opstand: opstandige steden benoemen hem dmv een Statenvergadering opnieuw tot Stadhouder, waarbij hij dus als ambtenaar werkte voor de gewesten! Tragisch: in de Republiek die in 1588 ontstaat, had de adel nauwelijks meer invloed, alleen nog een beetje in het oosten. Regenten, burgerlijke rijken uit handel en rentenieren, namen het bestuur van de Republiek over 1.2 Het ontstaan van de Republiek ( ) (boek)

11 1572: Alva trekt in Holland om opstandige steden tot overgave te dwingen. Het Spaanse huurlingenleger was veel sterker dan dat van Oranje. Maar Alva moest ook vechten tegen de geuzen/schutterijen van de opstandige steden. Het lukte hem niet om de Opstand snel neer te slaan -> burgeroorlog. Opstandelingen keerden zich tegen Spaans leger en bestuurders die trouw bleven aan Filips II, en katholieke geestelijken/overtuigde katholieken. Hoewel Oranje gelijke rechten voor protestanten en katholieken wilde, bezetten geuzen katholieke kerken en vielen priesters lastig. In 1572 vermoordden ze zelfs 19 geestelijken uit Gorinchem. 1573: Hollandse Staten verbieden de katholieke kerk (zouden de vijand steunen). Voor steun koos Oranje niet voor godsdienstige maar voor nationale propaganda. Vaderland beschermen tegen vreemde Spaanse troepen. Officieel bleef hij lang trouw aan de koning van Hispanje, verzette zich (vlg zijn propaganda) alleen tegen Alva en andere slechte adviseurs van Filips. Velen vonden openlijke opstand tegen wettelijke heer dan ook te ver gaan. Nadat het Spaanse leger met grote moeite Haarlem veroverd had, omsingelde het in oktober 1573 Leiden. Plan: stad uithongeren en zo tot overgave dwingen. Maar Leiden had grote voedselvoorraden ingeslagen. Voorjaar 1574: Spanjaarden trekken weg om in het oosten te vechten, waar Oranjes broer Lodewijk vanuit Dld de NL binnenviel. Nadat Lodewijk was verslagen, belegerden de Spanjaarden Leiden opnieuw. Nu wel honger. Calvinistische stadsbestuur weigerde over te geven. Om Leiden te ontzetten staken de geuzen de rivierdijken door. Begin oktober joeg een zware storm het zeewater de riviermondingen in -> Spaanse leger op de vlucht voor het water. Geuzen voeren daarna met haring en wittebrood de uitgehongerde stad binnen. Vanaf nu: Spaanse leger in financiële problemen. Ook oorlog tegen Turks-Ottomaanse rijk, nauwelijks huurlingen betalen in NL. De soldaten kregen maandenlang geen soldij -> steeds meer muiterijen. Grote groepen muiters vielen Vlaanderen en Brabant binnen en trokken er plunderend, moordend en brandstichtend rond. Zo erg dat de zuidelijke gewesten de soldaten van Filips tot vijand verklaarden en in Gent vredesbesprekingen begonnen met Oranje.

12 De onderhandelingen leidden in 1576 tot de Pacificatie van Gent. Gewesten die tot dan toe loyaal aan Filips II waren geweest, spraken met Holland en Zeeland af om samen de Spaanse troepen te verdrijven. Bovendien zou er gewetensvrijheid zijn. De andere gewesten sloten zich dus aan bij de Opstand op voorwaarde dat de katholieke kerk bij hen werd gehandhaafd. Maar al snel namen radicale calvinisten in Gent de macht over: ze veroverden andere steden, waaronder Antwerpen en Brugge. 1578: Alteratie van Amsterdam - Nadat Oranje in Holland en Zeeland alle steden achter zich had gekregen, richtte hij zich als laatste op Amsterdam. - Oranje liet de handel blokkeren. (pijnlijk voor Amsterdam) - Grote aantallen calvinistische vluchtelingen terug - Calvinisten zetten katholieke bestuurders af: thuis opgehaald, in boot gezet en vrijgelaten (itt Gorinchem) -> soort fluwele revolutie, monniken volgden... Belangrijk, want: - Amsterdam veel geld (voor Opstand) - Houding Amsterdamse regenten -> erg strategisch goed gelegen (?) Filips militair middelen >>>> die van de opstandelingen. Guerilla s winnen eigenlijk nooit van regulier leger. De acties van de calvinisten schrikten de katholieken af. Uit angst voor calvinistische overheersing waren katholieke bestuurders in het zuiden bereid vrede te sluiten met de koning.

13 In 1577 verlieten de laatste Spaanse troepen de Republiek (geldgebrek), maar de Calvinisten hielden zich dus niet aan de Pacificatie van Gent. Toen Filips II in 1579 nieuwe troepen onder zijn neef Parma stuurde, sloten een aantal zuidelijke gewesten met hem de Unie van Atrecht. De noordelijke gewesten vormden hierop de Unie van Utrecht : - Ook Gent, Brugge en Antwerpen lid - Bedoeling: zelfstandig blijven, gewetensvrijheid leidraad, elk gewest moest eigen geloofszaken regelen. Probleem: Unie van Utrecht werd Calvinistisch verbond, katholieken verdreven. Reactie: Filips verklaarde Willem in 1580 vogelvrij. 1581: Plakkaat van Verlatinge. Filips voor de Noordelijke Nederlanden niet langer de vorst, want de vorst was er voor het volk en niet omgekeerd! Afpakken privileges mocht niet, centralisatie had tot deze gebeurtenis geleid! Zeer revolutionair: inspiratie latere democratische revoluties. Rechtvaardiging: - Volgens Calvijn mocht je een vorst afzetten die de verkeerde godsdienst opdrong - Volgens middeleeuwse afspraken mocht een vorst niet privileges zomaar afpakken en meer belasting heffen. Maar let op!! Dit betekende niet dat we een Republiek waren! Overeenkomstig Calvijn moesten we op zoek naar een nieuwe vorst: - Oranje was ongeschikt: te laag.

14 - Hertog van Anjou, broer Franse koning, wel geschikt! Hij werd tot soeverein vorst benoemd op initiatief van Oranje. Hoopte op steun uit Frankrijk. Echter: - Anjou bleek ongeschikt. Politiek onervaren maar wilde wel echte macht. Militair verliep de boel slecht: nadat Filips II 20 jaar lang tegen de Turken had gevochten, kwam die oorlog nu ten einde. Eindelijk had hij voldoende geld en troepen om de Nederlanden aan te pakken. Vanaf 1581 veroverde Parma in Vlaanderen en Brabant de ene na de andere stad, terwijl het onrustig was in de Unie van Utrecht. 1582: mislukte aanslag op het leven van Willem van Oranje. 1583: Anjou moest vertrekken vanwege wanbeleid. 1584: WvO vermoord. 1585: Antwerpen viel. Dwz: ingenomen door de Spanjaarden/verloren voor de opstand. Einde Antwerpen als handelsstad: Republiek sloot de Oosterschelde af (tot 1795!). 1585: Elisabeth kreeg de troon aangeboden, maar weigerde. Ze wilde geen koningstitel, beloofde wel protectie : - Nieuwe landvoogd, namelijk de Graaf van Leicester ( ) vertrouweling van Elisabeth I. - Financiële steun die opstand overeind hield. Leicester kwam met 5000 man, maar - Is slecht militair leider. Verloor steden (oa Deventer) en veldslagen. - Britse militairen beticht van verraad: liten stellingen over aan de Spanjolen. - Leicester wilde vanuit Utrecht centraliseren, verzet gewesten! - Gerucht: Leicester zou in opdracht van Elisabeth onderhandelingen belegd hebben met Parma. 1588: De opstand leek verloren, nog slechts een kwestie van tijd voordat de Spanjaarden wonnen. Omdat Engeland op dat moment een groter probleem is, besluit Filips om de genadeklap later uit te delen. Parma moet zijn troepen uit de Noordelijke Nederlanden terugtrekken om ze in Vlaanderen te laten inschepen in de Onoverwinnelijke Armada die Engeland moest innemen. NL gedoe om te verslaan: - Moerassig - Guerilla s moet je per stad uitroeien - Groot leger nodig, duur Idee:

15 Dan Engeland! Nog steeds veel katholieken. Laten we Engeland helemaal katholiek maken. Hoeveel kans heeft de republiek dan nog? Spanje kreeg ondertussen echter een probleem: doordat de Engelsen de Armada aanvielen en opstandelingen de havens blokkeerden konden de Spaanse troepen nooit aan boord komen en een aanval op Engeland uitvoeren. De Engelsen en de wind dreven de Armada naar het noorden en toen ze om Schotland en Ierland heen wilden varen werden ze verrast door een storm, waarbij een deel verging. 1588: Spaanse Armada Invencible (140 schepen) door kanaal om Engeland aan te vallen. Grootste vloot ooit, onoverwinnelijk! Maar het komt nooit tot een landing of zeeslag: - Ongelukken, misverstanden en Engelse kanonnen richten schade aan, schepen verouderd. - Opstandelingen Nederlanden blokkeren Vlaamse havens, dus troepen niet aan boord voor landing - Verzwakte Armada door Engelsen en wind naar noorden gedreven, wil naar huis om Schotland en Ierland, en komt in enorme storm. Slechts de helft van 140 schepen keert terug, vele voorgoed onbruikbaar. Eind Spaanse hegemonie ter zee, voor Engeland volgt onder Elisabeth een lange periode van rust (1603). De opstandige gewesten besloten in 1588 niet langer verder te zoeken naar en vorst en vormden de Republiek der Verenigde Nederlanden. Bestond op dat moment bijna alleen maar uit Holland, Zeeland, Utrecht en Friesland. Maar in de tien jaar tot Filips dood, in 1598, wist de Republiek met het leger van Maurits van Oranje (zoon WvO) Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland te heroveren. De Republiek kon in aanval gaan omdat Filips opnieuw op te veel fronten tegelijk vocht. In 1589 gaf hij Parma opdracht zich te mengen in de burgeroorlog tussen calvinisten en katholieken in FR, kon daardoor NL niet goed verdedigen. 1596: opnieuw wilde Filips Engeland aanvallen. Hierop sloot de protestantse koningin Elisabeth met de eigenlijk-protestantse-maar-pas-katholiek-geworden Franse koning en de Republiek het Drievoudig Verbond, waarmee de Republiek voor het eerst door andere staten internationaal erkend werd. 1.2 Het ontstaan van de Republiek: aantekeningen

16 Leidende vraag: waardoor resulteerde de Opstand in het ontstaan van de Republiek? Houd in je achterhoofd: macht Willem van Oranje, die het liefst zoveel mogelijk geloofsvrijheid wil, is beperkt: - Geuzen erkennen hem als leider, maar gaan eigen gang, inclusief vermoorden 19 geestelijken Gorinchem. - WvO wilde godsdienstvrijheid, maar in 1573 verboden de Hollandse Staten de katholieke kerk, want die steunde vijand. (Wvo kon weinig doen formeel nog onder Spaanse koning) : Pacificatie van Gent moest gewetensvrijheid garanderen, maar Calvinisten veroveren toch zuidelijke steden en verdrijven katholieken. - Unie van Utrecht 1579) moest gewetensvrijheid garanderen, maar werd al snel een protestants verbond waarin katholicisme verboden werd. Katholieken zijn trouw aan Rome en zouden daarom onbetrouwbaar zijn. Bovendien is de kerk een vergadering, revolutionair gevaar. Willem van Oranje hield tot zijn dood vol verzet te plegen tegen de wrede Spaanse troepen en de slechte adviseurs van Filips ihb Alva. Reden: velen vonden een opstand tegen de wettige heer te ver gaan, wat veel te maken had met middeleeuwse mores over trouw en wellicht ook verbondenheid met de gedachte dat God toch een vorst gekozen had. Geuzen: guerilla s (per definitie ongrijpbaar, nauwelijks uit te roeien. Berucht, moeilijk te bestrijden voor bezettingsmacht) in onherbergzame gebieden (water), bandieten die leven van het land. Willem heeft op een gegeven moment een legertje huursoldaten, wordt niets. Geuzen weten overwinning te boeken. Propagandistisch: het volk! Zelfstandig! Luisteren naar niemand, ook niet WvO. Filips heeft leger nodig om op geuzen te jagen, kost geld, veel oorlog, wil ervanaf. Let op! Gewetensvrijheid =/= godsdienstvrijheid. Gewetensvrijheid: gelof beleven, maar niemand mag er last van hebben, geen kerkdienst. Schuilkerken toegestaan. Godsdienstvrijheid: pas vanaf de verlichting! Suggereert alle godsdiensten gelijk. Wilde eigenlijk alleen WvO. De Opstand is tegen centralisatie. Iedereen wil lekker zijn eigen ding doen. Ontzet van Leiden : leer het helemaal, inclusief details. Pacificatie van Gent : Leren! Let op: Spaanse Furie, plundering van Antwerpen in 1576 door niet-betaalde Spaanse huurlingen staat niet in het boek, wel belangrijk, want aan dat was de aanleiding tot de pacificatie (daarom sloten de zuidelijke gewesten het verbond met de noordelijke, namelijk om de plunderende Spaanse troepen weg te krijgen). 1578: Alteratie van Amsterdam - Nadat Oranje in Holland en Zeeland alle steden achter zich had gekregen, richtte hij zich als laatste op Amsterdam. - Oranje liet de handel blokkeren. (pijnlijk voor Amsterdam) - Grote aantallen calvinistische vluchtelingen terug

17 - Calvinisten zetten katholieke bestuurders af: thuis opgehaald, in boot gezet en vrijgelaten (itt Gorinchem) -> soort fluwele revolutie, monniken volgden... Belangrijk, want: - Amsterdam veel geld (voor Opstand) - Houding Amsterdamse regenten -> erg strategisch goed gelegen (?) Filips militair middelen >>>> die van de opstandelingen. Guerilla s winnen eigenlijk nooit van regulier leger. In 1577 verlieten de laatste Spaanse troepen de Republiek (geldgebrek), maar de Calvinisten hielden zich dus niet aan de Pacificatie van Gent. Toen Filips II in 1579 nieuwe troepen onder zijn neef Parma stuurde, sloten een aantal zuidelijke gewesten met hem de Unie van Atrecht. De noordelijke gewesten vormden hierop de Unie van Utrecht : - Ook Gent, Brugge en Antwerpen lid - Bedoeling: zelfstandig blijven, gewetensvrijheid leidraad, elk gewest moest eigen geloofszaken regelen. Probleem: Unie van Utrecht werd Calvinistisch verbond, katholieken verdreven. Reactie: Filips verklaarde Willem in 1580 vogelvrij. 1581: Acte van Verlatinge. Filips voor de Noordelijke Nederlanden niet langer de vorst, want de vorst was er voor het volk en niet omgekeerd! Afpakken privileges mocht niet, centralisatie had tot deze gebeurtenis geleid! Zeer revolutionair: inspiratie latere democratische revoluties. Rechtvaardiging: - Volgens Calvijn mocht je een vorst afzetten die de verkeerde godsdienst opdrong - Volgens middeleeuwse afspraken mocht een vorst niet privileges zomaar afpakken en meer belasting heffen. Maar let op!! Dit betekende niet dat we een Republiek waren! Overeenkomstig Calvijn moesten we op zoek naar een nieuwe vorst: - Oranje was ongeschikt: te laag. - Hertog van Anjou, broer Franse koning, wel geschikt! Hij werd tot soeverein vorst benoemd op initiatief van Oranje. Hoopte op steun uit Frankrijk. Echter: - Anjou bleek ongeschikt. Politiek onervaren maar wilde wel echte macht. Militair verliep de boel slecht: nadat Filips II 20 jaar lang tegen de Turken had gevochten, kwam die oorlog nu ten einde. Eindelijk had hij voldoende geld en troepen om de Nederlanden aan te pakken. Vanaf 1581 veroverde Parma in Vlaanderen en Brabant de ene na de andere stad, terwijl het onrustig was in de Unie van Utrecht. 1582: mislukte aanslag op het leven van Willem van Oranje. 1583: Anjou moest vertrekken vanwege wanbeleid. 1584: WvO vermoord. 1585: Antwerpen viel. Dwz: ingenomen door de Spanjaarden/verloren voor de opstand. Einde Antwerpen als handelsstad: Republiek sloot de Oosterschelde af (tot 1795!). 1585: Elisabeth kreeg de troon aangeboden, maar weigerde. Ze wilde geen koningstitel, beloofde wel protectie :

18 - Nieuwe landvoogd, namelijk de Graaf van Leicester ( ) vertrouweling van Elisabeth I. - Financiële steun die opstand overeind hield. Leicester kwam met 5000 man, maar - Is slecht militair leider. Verloor steden (oa Deventer) en veldslagen. - Britse militairen beticht van verraad: liten stellingen over aan de Spanjolen. - Leicester wilde vanuit Utrecht centraliseren, verzet gewesten! - Gerucht: Leicester zou in opdracht van Elisabeth onderhandelingen belegd hebben met Parma. Hoe idealistisch was de steun van de Engelsen? Met steun van de gewesten ontnam Oldenbarnevelt in 1587 Leicester het bevel van het leger en wordt hij gedwongen te vertrekken. 1588: De opstand leek verloren, nog slechts een kwestie van tijd voordat de Spanjaarden wonnen. Omdat Engeland op dat moment een groter probleem is, besluit Filips om de genadeklap later uit te delen. Parma moet zijn troepen uit de Noordelijke Nederlanden terugtrekken om ze in Vlaanderen te laten inschepen in de Onoverwinnelijke Armada die Engeland moest innemen. Idee: NL gedoe om te verslaan: - Moerassig - Guerilla s moet je per stad uitroeien - Groot leger nodig, duur Dan Engeland! Nog steeds veel katholieken. Laten we Engeland helemaal katholiek maken. Hoeveel kans heeft de republiek dan nog? Het lijkt hopeloos. Op niemand hebben we kunnen vertrouwen. In de Republiek besloten de Staten-Generaal maar verder te gaan als republiek. Er werd niet langer gezocht naar een soeverein/vorst. 1588: begin van de Republiek der zeven Verenigde Nederlanden dus. Deductie van Francken : Staten van Holland had de soevereiniteit (hoogste macht) ooit overgedragen aan de graaf van Holland en Filips II had dat nu als erfvorst verknald (op twee manieren: inbreuk privileges en volgens de Calvinisten verkeerde geloof). In plaats van op zoek te gaan naar een nieuwe vorst, kregen de staten van Holland de macht terug en was weer zoals het ooit begon (aan het begin van het tijdperk van steden en staten). Spanje kreeg ondertussen echter een probleem: doordat de Engelsen de Armada aanvielen en opstandelingen de havens blokkeerden konden de Spaanse troepen nooit aan boord komen en een aanval op Engeland uitvoeren. De Engelsen en de wind dreven de Armada naar het noorden en toen ze om Schotland en Ierland heen wilden varen werden ze verrast door een storm, waarbij een deel verging. 1588: Spaanse Armada Invencible (140 schepen) door kanaal om Engeland aan te vallen. Grootste vloot ooit, onoverwinnelijk! Maar het komt nooit tot een landing of zeeslag:

19 - Ongelukken, misverstanden en Engelse kanonnen richten schade aan, schepen verouderd. - Opstandelingen Nederlanden blokkeren Vlaamse havens, dus troepen niet aan boord voor landing - Verzwakte Armada door Engelsen en wind naar noorden gedreven, wil naar huis om Schotland en Ierland, en komt in enorme storm. De Gouden eeuw begint eigenlijk midden in de oorlog al. Het einde 1648 Vrede van Münster, Engelsen niet langer onze bondgenoot -> 4 Engelse zeeoorlogen. Slechts de helft van 140 schepen keert terug, vele voorgoed onbruikbaar. Eind Spaanse hegemonie ter zee, voor Engeland volgt onder Elisabeth een lange periode van rust (1603). Filips moet wel iets nuttigs doen.. FR is vijand! Laat ik me daarmee bemoeien. Filips zet zijn troepen in Vlaanderen tegen de hugenoten in Frankrijk, waar immers een burgeroorlog woedde (1589). Daar dreigde namelijk Hendrik van Navarra koning te worden, een calvinist. - Bloedbruiloft(?): Hugenoot Hendrik zou trouwen met de zus van de Franse koning, zou verzoening teweeg brengen. Veel belangrijke hugenoten in Parijs. Paus veto, alle hugenoten vermoord (bevel FR koning). Hendrik is al getrouwd, wordt gedwongen om katholiek te worden. Ontsnapt -> hugenotengebied, leidt opstand, wederbekeerte. Iedereen in aanmerking FR troon. Laatste die over is: hugenoot Hendrik! Blijkbaar wil van God. Filips wilde graag zijn dochter Isabella op de troon daar. Hij nam Parijs in (1590) maar de FR katholieken wilde niet een Spaanse koningin (nationale gevoelens liepen op). In plaats daarvan bekeerde Hendrik van Navarra zich tot het katholicisme, waarmee Frankrijk ten minste een Franse koning kreeg. Die graag de strijd voortzette tegen Spanje en Filips. Nationaal motief opeens > religieus motief!! Heel anders dan in de middeleeuwen. Al die tijd streden de troepen van Filips dus tegen Engeland en Frankrijk, terwijl de Republiek vanaf 1588 met Stadhouder Maurits van Oranje (zoon van wvo) het Noorden terugveroverde. 1596: opnieuw wilde Filips Engeland aanvallen. Hierop sloot de protestantse koningin Elisabeth met de eigenlijk-protestantse-maar-pas-katholiek-geworden Franse koning en de Republiek het Drievoudig Verbond, waarmee de Republiek voor het eerst door andere staten internationaal erkend werd. Toen Filips in 1598 overleed, had Spanje de mogelijkheid verspeeld om de Republiek te vernietigen. In het door oorlog verscheurde Europa had het stabiele Holland enorm veel geld verdiend met handel, wat ze militair onverslaanbaar maakte (huurlingen). In 1648 volgde met de Vrede van Münster algemene internationale erkenning van de Republiek Tot slot: op een aantal cruciale punten bleek het aantal oorlogen dat Filips voerde en het gebrek aan geld/middelen dat daaruit voortkwam doorslaggevend. - Leiden 1574: overleefde omdat Spaanse troepen niet betaald werden vanwege de strijd tegen de Turken.

20 - 1576: Spaanse Furie (plundering Antwerpen etc.) omdat troepen niet betaald werden (oorlog Turken), gevolg Pacificatie van Gent : Opstand leek verslagen, Filips wilde troepen weghalen uit de Nederlanden om protestants Engeland aan te vallen. - Als dat mislukt moeten troepen FR aanvallen om te voorkomen dat daar een protestantse koning komt. 1.3 Gouden Eeuw De Republiek was een unie van zeven zelfstandige gewesten. In elk gewest was het hoogste gezag in handen van de Staten, die de soevereiniteit van de vroegere landsheer hadden overgenomen. De Staten gingen over wetgeving, rechtspraak en belastingheffing. De adel en belangrijkste steden van het gewest waren meestal vertegenwoordigd. Sinds de Opstand geen geestelijkheid meer in de Staten. In Holland en Zeeland overheersten de steden. In de oostenlijke gewesten adel/steden meestal ongeveer even sterk. Conclusie: in de Republiek was de burgerij de sterkste groep, aangezien Holland het meeste geld binnenbracht gevolgd door Zeeland. Bestuurders Republiek: regenten, uit kleine groep invloedrijke burgerfamilies. Belangrijkste centrale instelling: Staten-Generaal. Vóór de Opstand nauwelijks bijeengeroepen, nu vergaderden ze het hele jaar in Den Haag. Verantwoordelijk buitenlandse en militaire politiek. - Besloten over oorlog en vrede - Sloten verdragen - Onderhielden contact met het buitenland - Ging over oorlogsvloot en Staatse leger (= leger van de Republiek) Kosten opgebracht door gewesten. Holland veruit rijkste gewest, nam grootste deel gemeenschappelijke uitgaven voor zijn rekening -> meeste invloed. Toch kon beslissing pas genomen worden als ieder gewest instemde. Als Statenvertegenwoordigers in de SG onderhandelden, moesten ze vaak terug naar hun gewest om ruggespraak te houden. Gevolg: trage besluitvorming. Lang hielden de SG zich vooral bezig met de oorlog tegen Spanje + overleg militair/buitenlands beleid. Later ook oprichting VOC (1602) en het besturen van de op Spanje veroverde delen van Brabant, Limburg en Vlaanderen -> Generaliteitslanden genoemd. Macht verdeeld over groot aantal regenten, maar twee staken erbovenuit. Stadhouder (Na dood WvO zijn zoon Maurits v.o., daarna werden steeds Oranjes weer gekozen.) In dienst van de Staten, in feite gewestelijk ambtenaar. Recht in sommige steden regenten te benoemen. Landsadvocaat of raadspensionaris Ook ambtenaar: adviseur in dienst van de Hollandse Staten. Eerste 30 jaar: Johan van Oldenbarnevelt. Voorzitter van de Staten. Vertegenwoordigde Holland in SG.

21 Opperbevelhebber Staatse leger. Daardoor in praktijk politiek leider v/d Repu. In de oorlog tegen Spanje verliep de samenwerking tussen Maurits en VOBV goed. VOBV bewonderde Maurits en wilde centraliseren ttv oorlog (Maurits had veel aanzien), had ervoor gezorgd dat SG hem stadhouder en opperbevelhebber maakten. Maurits goed militair, leidde leger. Oldenb deed politiek, verbeterde internationale handel en politiek. Al eerder verwijdering Maurits en Oldenbarnevelt: VOBV stuurt Maurits in 1600 met een leger naar Duinkerken om voor de handel gevaarlijke kapers uit te schakelen. Maurits kan maar net een groot Spaans leger verslaan. Slag bij Nieuwpoort, zware verliezen!! Maurits is veel troepen kwijt en voelt zich verraden. VOBV wil Twaalfjarig Bestand, want ENG/FR hebben vrede gesloten met Spanje dus daar valt financiële en militaire steun weg. Handel kan Republiek sterker maken. Hij hoeft Zuid-NL ook niet echt, want - Katholieken niet meer een kleine minderheid als Zuiden erbij komt, moeilijker te onderdrukken - Antwerpen: concurrentie tegen A dam - Bezetting zuiden kost geld - Goede buffer FR Maar Maurits wil doorvechten: - Oorlog verloopt goed - Ook goed voor handel (?) - Mede voor eigen roem/macht (zonder oorlog is stadhouder niet heel belangrijk/nodig) 1609: Spanje en de Republiek sluiten een wapenstilstand voor twaalf jaar (= Twaalfjarig Bestand ). Na oorlog sinds 1568 eindelijk een moment om op adem te komen, om naar het binnenland te kijken -> heftige politieke en religieuze tegenstellingen. Tegenstelling prot-kath al niet meer belangrijk, want katholieken hebben geen inspraak maar mogen wel in het geheim hun geloof belijden. Ze hoeven niet in opstand te komen, zijn rijk genoeg. Moeilijkheden komen binnen gereformeerde kerk tussen aanhangers v/d calvinistische Arminius en Gomarus. Calvijn Arminius (dood 1609) Gomarus God almachtig, alles voorbeschikt (overstijgt ruimte/tijd) Dus ook wie in de hemel/hel komt (= predestinatie). Alleen genade kan redding bieden aan zondige mens. Gevaar: waarom nog je best doen? Mens toch invloed op lot: Gods genade is een aanbod dat de mens kan aannemen of verwerpen. Geformuleerd in verweerschrift ( Remonstrantie ) Bovendien tegen bindende belijdenisgeschriften, interpretatie is aan mens zelf. Gevaar: goed doen -> hemel, lijkt op kath, aflaten op de loer. Calvinistisch Orthodoxe leer. God heeft al bij schepping uitgekozen wie hemel/hel. Uitverkorenen Gods krijgen het geloof en leven een vroom leven. Gevaar: strenge geloofswetten/vervolging slecht voor handel. Principes Calvijn =/= perfect, Genoemd: Arminianen, Genoemd: Gomaristen,

22 protestant moet zelf bijbel lezen. remonstranten, rekkelijken contra-remonstranten of preciezen. Gemoederen lopen hoog op: preken en pamletten, op straat en in de kroeg. Politiek: ook regenten kiezen partij: - In Holland meerderheid Arminianen - Gomaristen in andere gewesten het sterkst VOBV kiest voor Arminianen (sterkst in Holland), Maurits Gomaristen (zijn machtsbasis ligt in andere gewesten). Politieke keuze! Maurits van huis uit eerder Arminaan, tolerant. Wil gewoon tegen VOBV/Holland zijn. Alle gewesten behalve Arminiaans Holland willen een nationale synode bijeenroepen, een vergadering van alle kerken uit de zeven gewesten, om de kwestie te beslechten. Holland wil SG buiten kwestie houden, godsdienst is zaak van gewesten zelf (hebben soevereiniteit). Komt bovendien handelsbelang ten goede (diverse bevolking, handel baat bij rekkelijkheid. Zie gevaar Gomarus). SOEVEREINITEITSKWESTIE : Belangen afzonderlijke gewesten tov Republiek, of zelfs Belangen Holland tegenover SG. Bovendien een strategische overweging: - VOBV wil een sterke marine om het handelsbelang v/d Repu (Holland dus) te beschermen. Zorgde weer voor de rijkdom om in tijden van nood oorlog te voeren. - Maurits wil sterk leger, zo konden de belangen van de landgewesten, die hem hadden aangesteld, beschermd worden, inclusief veilige grenzen. Straatgeweld neemt toe, oa tegen Arminiaanse regenten. Staatse leger onder Maurits doet weinig -> op voorstel van VOBV nemen de Hollandse Staten de Scherpe Resolutie aan: - Nationale synode is in strijd met soevereiniteit van de gewesten - Steden krijgen toestemming troepen in te huren om de onrust de kop in te drukken - Die troepen gehoorzamen de Staten, dus Holland (VOBV), niet Maurits - Holland had zo al duizenden militairen in dienst genomen. Burgeroorlog dreigt tussen Holland (VOBV) en Staatse leger (Maurits)! Scherpe Resolutie is inbreuk op de macht van Maurits. 26 augustus 1618: Maurits laat VOBV arresteren, pakt belangrijkste vrienden ook op (staatsgreep). Troepen Maurits langs steden om Arminianen uit stadsbesturen te zetten. Nationale synode 6 mei 1619: opvattingen Arminianen zijn vals. 9 mei 1619: VOBV ter dood veroodeeld. Aanklachten: - Hij zou binnenlandse orde en rust in gevaar hebben gebracht (eigenlijk had Maurits dat gedaan, ingreep tegen rellen weigeren) - Hij zou het land aan een buitenlandse mogendheid hebben willen uitleveren (hij wilde vrede met Spanje). Nepproces, gewoon machtsvertoon. Buiten de macht om grijpt Maurits de macht. VOBV volgde wet (Deductie van Francken, zie 1.2). 13 mei wordt VOBV geëxecuteerd. Maurits hervat oorlog vanaf 1621, maar het levert weinig extra op. In 1648 wordt de vrede van Münster gesloten.

23 Economische groei De eerste jaren van de Opstand leiden Holland en Zeeland zwaar onder de oorlog. Maar in 1576 verplaatste het geweld zich naar het zuiden en het oosten. De Tachtigjarige Oorlog speelde zich af buiten Holland en Zeeland en in de Noordelijke Nederlanden begon een lange periode van economische groei en welvaart: de Gouden Eeuw. Enige continuïteit: er was in de zestiende eeuw een uitgebreide handel ontstaan tussen Holland en Oostzeegebied ( Moedernegotie ): Amsterdamse kooplieden kochten graan uit Riga, Gdansk en andere Oostzeehavens, sloegen het op in pakhuizen en verkochten het met winst aan Spanje en Italië. Ook werden uit Oostzeegebied steeds meer producten gehaald, oa hout en teer. In de Nederlandse zeegewesten waren boeren niet afhankelijk van de adel en konden ze hun producten verkopen in de vele steden. Dankzij goedkoop graan v/d Moedernegotie konden ze zich ook specialiseren in tuinbouw, vlees, zuivel of gewassen voor de nijverheid, zoals hennep (voor touw/zeildoek) en koolzaad (verf, zeep, lampolie). De bloei van de commerciële landbouw stimuleerde ook weer de handel en nijverheid.

24 Dit al voor de opstand, tijdens de opstand droeg nog iets anders bij aan welvaart: Vanaf de jaren 1580 profiteerden Holland en Zeeland van Spaanse veroveringen in Vlaanderen en Brabant: Sinds de middeleeuwen behoorden deze gewesten tot de rijkste/meest ontwikkelde gebieden van Europa. Textielnijverheid bloeide er, via de Antwerpse haven werden producten uit de hele wereld verhandeld. Omdat Antwerpen in de frontlinie lag (oa Spaanse Furie 1576), waren al veel handelaren vertrokken. Na de val van Antwerpen (1585: Antwerpen definitief verloren voor de Opstand) vluchtten veel kooplieden naar A dam. Door de blokkade op de Schelde (door Holland en Zeeland, omdat Antwerpen onder Spanjolen was) kon Antwerpen zich niet herstellen. Tienduizenden Vlaamse en Brabantse handwerkslieden vluchtten voor oorlog en geloofsvervolging naar het noorden -> grote stimulans voor Hollandse en Zeeuwse steden. Leiden werd dankzij deze immigranten de belangrijkste Europese textielstad. Economisch beleid In Spanje en de rest van Europa heersten vorsten die allereerst aan centralisatie dachten, wat betekende meer belastingen om oorlogen te financieren en meer oorlogen om belasting te heffen (aangezien steden en adel zich verzetten tegen het inperken van hun rechten). Handel was alleen nuttig om meer belasting uit te persen om zo belasting te heffen. Maar dan de Republiek: - Noodzaak om de oorlogsinspanningen te betalen woog (natuurlijk) zwaar (ging simpelweg om het overleven van de Republiek) - Maar tegelijkertijd stonden handelsbelangen voorop. Oorzaak: - Regenten hadden nauwe contacten met kooplieden, vaak familie - Geld nodig voor Opstand, belastingen uit steden, dus handel belangrijk. - Later: regenten hadden vaak zelf al een kapitaal verdiend met de handel en rentenierden met bijvoorbeeld aandelen van de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie, opgericht 1602). In de Nederlanden dus een dunne scheidslijn tussen bestuurders van de Republiek en de handelsbelangen. VB: Slagvaardig optreden bij het oprichten van de VOC! 1596: 1e Nederlander, Cornelis Houtman, naar Indië om handel te drijven. 1600: Nederlandse Compagnieën van Verre domineerden de specerijenhandel vanuit Azië. Probleem: door concurrentie daalden de winsten dramatisch.

25 Oplossing: SG grijpt in en liet alle Compagnieën opgaan in de nieuwe VOC die: - Een monopolie had - Soevereine rechten kreeg. Handelsbelangen overal aanwezig, ook in de stadbesturen. - Vanwege de economische voorspoed waren goedkope arbeidskrachten nodig, dus migranten lokken - Vb: Leiden. Kloosters en andere vroegere gebouwen van de katholieke kerk goedkoop beschikbaar voor textielarbeiders en ondernemers uit Vlaanderen. Andere faciliteiten voor migranten: religieuze vrijheden. Verplicht voorbeeld In de middeleeuwen veel joden op het Iberisch schiereiland, maar na het verdrijven van de Islamitische heersers (1492) zwaar vervolgd door de Katholiek Spanje. Vele Joden naar Portugal, maar daar: - Ook gedwongen tot bekeren - Om even later als valse bekeerling door de Inquisitie vervolgd te worden. Gevolg: rijke Iberische joden vluchtten naar Antwerpen om daar hun handelsactiviteiten voort te zetten, waaruit ze weer naar Amsterdam vluchtten nadat in 1585 Antwerpen voor de Spanjaarden viel. In Amsterdam werden de Portugees-Joodse kooplieden daarop ongekend welkom (itt Oost-Europese joden namen ze veel kapitaal, kennis en handelscontacten mee) en tolerant (voor die tijd) ontvangen. Joden mochten hun religie eerst alleen onopvallend beleven. In 1639 mochten ze zelfs de grootste synagoge van Europa bouwen op voorwaarde dat joden: - Geen Christenen probeerden te bekeren - Niet met Christelijke vrouwen trouwden Dat joden net als katholieken geen deel uit mochten maken van bestuursorganen sprak voor zich Centrum van de wereldhandel Mede dankzij de immigraten uit Zuid-NL werden Holland en Zeeland het centrum van de wereldhandel. Moedernegotie bleef groeien en als basis dienen voor handel met Azië, Afrika en Amerika. Verplicht voorbeeld. VOC werd grootste bedrijf in de wereld, eerste multinational inclusief aandelen. De leiding in Azië lag eerst bij rondvarende vloten, maar in 1619 vestigde

26 Jan Pieterzoon Coen een vast bestuurscentrum in Batavia, naar de bekende Batavieren (Civilis 69nC). De plek: voormalige havenstad Jakatra, die Coen veroverde op een overmacht aan Javaanse en Engelse troepen. Daarna - VOC-handelsposten gesticht op alle Aziatische kusten: VOC vervoerde niet alleen specerijen naar de Nederlanden, maar dreef ook handel binnen Azië (nam deel aan bestaande handel, ook met kusten Afrika) en zorgde dat het schip altijd vol was. - Batavia werd het aankomst en vertrekpunt voor alle schepen die tussen Azië en Europa voeren Luxegoederen Door bloei handel, landbouw en nijverheid werd Repu rijkste en meest welvarende land van Europa. Gevolg: in de commerciële economie v/d Republiek ontstond een markt voor luxegoederen. Veel vraag boeken en ander drukwerk, maar vooral schilderkunst! Door professionele schilders zijn in de Gouden Eeuw wel vijf miljoen schilderijen gemaakt. Uiteraard meesterwerken (Rembrandt) voor rijken, maar ook anonieme werken voor gewone mensen als bakkers (voor buitenlanders onvoorstelbaar)! Naast de opdrachten voor portretten, reli- en oudheidsthema s (bijvoorbeeld voor stadbesturen) ook veel schilderijen zonder opdrachtgever, bedoeld voor een vrije markt. Landschappen, stillevens en portretten in de Republiek als onderwerp. Einde Gouden Eeuw Rond 1648 (Vrede Münster) kwamen Engeland en Frankrijk als grote mogendheden op. Sterker door succesvolle centralisatie. Verzet tegen centralisatie was de oorzaak voor de opstand en het ontstaan van de Republiek. In eerste instantie was de decentralisatie, dwz macht bij de burgers/handelaren de oorzaak van het economische succes, maar daarna kan de Republiek niet alsnog overstappen op centralisatie Concreet enkele voorbeelden: : Engeland kondigde de Akte van Navigatie af, alleen goederen invoeren die afkomstig waren uit het land van de vervoerder óf die in bezit waren van mensen uit de Commonwealth/kolonies. Tegen de Republiek dus, waren rijk geworden door producten van land A in B te verkopen, zelf nauwelijks handelsgoederen op markt : drie dure Engels-Nederlandse Zeeoorlogen (handelsoorlogen), één onbeslist, twee gewonnen (volgens de Engelsen twee onbeslist, één gewonnen -pfff).

27 - 1672: rampjaar. Hoogtepunt Republiek: Frankrijk en Engeland (+ bisdommen Münster en Keulen) van het lijf gehouden, maar - Strijd tegen Frankrijk duurt 30 jaar. Republiek moet ook nog eens bondgenoten financieren, werd te duur, economie begon eronder te lijden Duitsland De eerste wereldoorlog Algemene oorzaken WOI: - Nationalisme en militarisme - Modern Imperialisme - Wapenwedloop - Bondgenootschappen DE AANLOOP (Internationale spanning/twee blokken/schot in Sarajevo) Agenda s landen 19e eeuw: FR: Na 1815 nog steeds sterkste land v/ Europa met landleger. Wilde dat zo houden. Veel kolonies Afr/Azië. GB: Sterke vloot, grootste koloniale macht, bezittingen Afr/Az. BOP OH: Dubbelmonarchie met veel nationaliteiten. Willen in tijd v. nationalisme & democratisering zelfstandigheid. RUSL: Zelfde probleem + moeilijkheden industrialiseren. Altijd op zoek naar warmwaterhavens. Otto.R.: Ook problemen nationaliteiten/modernisering (zieke man v. Europa). Vraag was niet of maar wanneer het zou instorten en wie de brokstukken krijgt. Drie culturen/religies v. O-H, Turkse en Russ. rijk door elkaar. kruitvat waar katholicisme/latijns schrift, islam/arab en slavische orthodoxie. Dld: Bestaat pas sinds 1871, daarvoor verdeeld koninkrijk(jes). Grootste: Pruisen. (Verslaat FR, eenheidsstaat getekend in Vers -> FR wil wraak voor dat + boete (grondgebied bezetten met natio. is onmogelijk. In ELZ is helft Duits, kan wel. Verlies je dus een oorlog -> boete. In 1871 voor FR niet heel erg) + Elzaslotharingen (strateg/grondstf)). Dld is te laat voor kolonies en moet die ook niet nastreven om ruzie GB te voorkomen. Gebeurtenissen 1815: Congres v Wenen. Pruisen krijgt linkeroever Rijn, buffer tg FR. OR deel N-Italië/N-Balkan, toegang zee. 1830: Servië wordt onafhankelijk van de Turken. 1853/54: Perry breekt Japan open voor handel in westen. Japan besluit tot snelle modernisering : Krimoorlog. Rusl tegen Turken, GB, FR en Sardinië. Rusl wilde Slavische broeders op Balkan bevrijden en warmwaterhavens veroveren (mislukt).

28 1861: Eenwording Italië. 1866: Pruisen verslaat Duitse rivaal O-H : Frans-Pruisische oorlog 1873: Driekeizerverbond Rusl/OH/Dld (conzervatieve keizers tegen revo. Fr) 1878: Turks-Russ. oorlog. Rusl verslaat Turken en wil Balkan/Centraal Azië inpikken Vinden andere landen niet leuk (mod. Imp!) dus Congres in Berlijn, Bismarck eerlijk makelaar. Besloten: 1. Turken zijn verloren gebieden kwijt 2. Russen verliezen deel net veroverde gebied (BOOOOOS!!!! Makelaarschap mislukt) 3. O-H krijgt Bosnië. 1882: Triple Alliantie: bondgenootschap Dld, O-H, Italië. Over Balkan, Rusl nog bozer! Dld kiest kant mede-duitsers O-H, wil Rusl niet te machtig laten worden (warmwaterhavens op Balkan). 1882: Einde driekeizerverbond dankzij Rusl 1888: Wilhelm II keizer in Dld. Wil Dld een plek onder zon geven, dus kolonies, dus vloot. Gevolg 1889: FR-Russ bondgenootsch 1890: Bismarck stapt op 1904: Entente Cordiale Bondgenootschap GB en FR Ondertussen wapenwedloop: GB hanteert Royal Navy altijd 2 machtigste concurr. vloten tgl verslaan. Ondertussen andere kant wereld: : Japans-Russ. oorlog over Mantsjoerie, P-A, Sachalin en Korea. Japan was na Perry snel geïndu en was een moderne oorlog. Door zware verliezen en vernedering ontstaat revolutie die de tsaar maar net overleeft -> geeft parlement meer macht. Loopt dus 100jr achter. 1907: situatie lijkt terug bij af. Lijkt goed te gaan met Rusl -> Entente Bondgenoots. RUS/GB/FR 1912: 1e Balkanoorlog. GR/Servië/Montenegro/Bulgarijen gooien Turken uit Europa. Tsaar bemiddelt. 1913: tweede Balkanoorlog: overwinnaars krijgen ruzie. 28 juni 1914: dood aartshertog/kroonprins Franz Ferdinand v. OH - In Sarajevo, Bosnië - Door Gavrillo Princip (slavische nationalist) v/d Zwarte Hand - Gesteund door Servische geh.dienst (wapens/vervoer) Doel: oorlog/opstand uitlokken waarmee het hele systeem (OH) ineenstort en Slavische eenwording (Groot-Servië) ontstaat. Indien de moord slaagt kan het niet mislukken: - Als OH niemand de oorlog verklaart lopen alle staten en volken eroverheen. Servië is een bedreiging, veel slavische volken willen bij Servië horen. Als keizer OH moord pikt, signaal zwakte -> Slavische volken in opstand. - Als OH oorlog verklaart: mulit-cultistaat kan oorlog niet aan (Slavische volken willen niet tg S) OH wil wraak en Servië vernietigen. OH weet echter (net als Servië) dat Slavische grote broer Rusl dit niet zou toestaan. -> vraagt Dld om steun en krijgen een Carte Blanche. DE hoopt zo dat Rusl buiten een oorlog blijft en er hooguit een derde Balkanoorlog uitbreekt. DE veronderstelt: OH wil eig geen oorlog, dan blijkt hoe zwak ze zijn OH stelt onmogelijk ultimatum op voor Servië : moet regeringsgebouwen openstellen voor onderzoek, wat opgeven zeflst. zou betekenen. Servië doet alsof het meewerkt, stelt een Internat. Hof van Arbitrage voor, maar gaat niet akkoord. 28 juli verklaart OH Servië de oorlog. Servië hoge staatsschuld bij FR: Leger gefinancierd door FR, die willen dat Servië OH en DE verslaat.

29 -> Rusland mobiliseert!! Dld schrikt: Rusl mobiliseert traag, maar als ze eenmaal klaar zijn voor oorlog zijn ze getalsmatig bijna onverslaanbaar. Bovendien zal FR, uit op wraak en in een pact met Rusl, snel aan andere kant volgen. Dld eist einde mobilisatie Rusl! (dreigt met oorlog). Die weigert! Dld dacht: na 1905 durft Rusl geen grote oorlog meer aan uit angst voor verlies/revo. Bovendien: Tsaar kan toch niet moodernaars van keizerkinderen te hulp komen. Probleem Tsaar echter: 1. Deed Rusl niets, zouden ook andere landen over Rusl heen lopen 2. Nationale minderheden konden in Rus wel eens in opstand komen Hij moest dus wel zijn land achter zich verenigen in een oorlog, met alle risico van dien. Gaat er overigens vanuit gemoderniseerd te zijn na de Rus-Jap oorlog. Nationalisme ook sterk! Slavische broeders kun je niet laten zitten, dreigt er revo. Rusland gaat door met mobiliseren. 1 aug: Dld verklaart Rusl en Fr de oorlog. Wil niet dat OH onderuit gaat, dan heb je Russen in de Balkan (hou ze in kooi - zwarte zee). Von Schlieffenplan: Dld valt eerst via BE Fr aan, in hoop snel FR te verslaan. Daarna meteen troepen -> Rusl om dat ook te verslaan voordat het volledig gemobiliseerd is. Problemen echter: 1. België weigert toegang, Engeland komt uit een oud bondgen. sinds de BE onafh. de oorlog joinen. Werk motief: Eng bang kolonies te verliezen aan Rusl + BOP. Meteen blokkade DE. 2. Rusl mobiliseert sneller dan gedacht: tweefrontenoorlog. Oplossing: terug naar strategische heuvels. Al heel veel doden. Een compromisvrede was voor niemand een optie. Steeds weer proberen de partijen met massale aanvallen om de patstelling in het front te veranderen. Steeds weer blijkt de verdedigende partij in het voordeel. Aan het front ontstaat een industriële dood: de vijand moet doodbloeden voordat de eigen partij dat doet. Om die mogelijk te maken, was het thuisfront cruciaal. Het was een Totale Oorlog: - Er kwam rantsoenering van alles ten gunste v het front - Het thuisfront prooduceerde de wapens, munitie etc, alles benodigd voor strijd. Groot deel van strijd dus daar beslist - Het dagelijks leven v/d burgers stond volledig in het teken v/d strijd, ook qua nieuwsvoorz Burgers lijden: hongersnood in Dld (blokkade) en Rusl, BE&FR bezet door DE! Westfront was 4 jaar lang een loopgraafoorlog. Zat vast, zware verliezen door futiele stormlopen. DE vs FR/GB/VS (v.a 1918). Bepaalt westerse beeld oorlog. In het zuiden: OH tegen Italië (va 1915 geallieerd): strijd in Alpen/N-Italië Oostfront: Centralen (OH en Dld) tegen Rusl. Bewegingsoorlog! Feb 1917: ongeïndus. en niet modern/democr bestuurd Rusl stort in (Dld voorspeld): - Te veel land en mensen verloren - Hongersnood - Oorzaak: slecht bestuur/beleid tsaar en adel -> Opstand! Als gevolg van een hongeropstand moet de Tsaar aftreden, voorlopige burgerregering die een democr grondw zouden maken. Dus van bijna feodaal -> burgerregering! Min of meer liberaal, zullen voor Rusl willen opkomen. Probleem : deze partijen waren nationalistisch en wilde vrede maar niet tkv delen Russ. rijk. Moesten dus oorlog voortzetten -> steeds minder populair. Marxistische Bolsjewieken (altijd al tegen oorlog, arbeiders zijn broeders) olv Lenin. Werd in de loop van 1917 steeds populairder! Tot 1917 kleine partij. Wilden revo voor arbeiders in de steden, maar in Rusl bijna enkel boeren! Erger nog: vertrouwde niet op meerderheid v. gewone arbeiders (duurt lang, bourgeoisie te slim/slecht), wilde revo laten maken door beroepsrevolutionair. = voorhoedgedachte.

30 Probleem : stel dat de voorhoede v/d arbeiders in Rusl de macht greep, soc revo, privébezit verbieden, zouden de 80% arme Russ boeren dan niet het hele land v/d verdreven adel als privébezit opeisen? In 1917 Bolsjewieken toch popu omdat ze vrede wilden tegen iedere p. Probleem: Lenin was zelf in ballingschap in het neutrale Zwitserland. Lenin geeft niets om gebied: grenzen zijn vals masker. Duitsers wilden gebied omdat ze met Oekraïne minder last v/d blokkade hadden, maar tijd is heel belangrijk. Importeer dus Lenin om voor vrede te zorgen. Eenmaal in Rusl gebruikte Lenin de leuze land, vrede, brood en riep boeren op om naar huis te gaan en nemen wat van hen was. Iedereen gelooft dat, verlaat leger, pakken land. Liegen, wil eig socialisme en geen priébezit. Gberuikt dit om macht tsaar/adel te breken -> terreur -> Dld helpt. Gevolg : het Russ leger stort in, evenals de burg. partijen. Oktober 1917: Lenin greep macht (okt.revo). Februari 1918: Du/Rus: Vrede van Brest-Litovsk, waarbij Rusl zeer veel gebied verloor. Dld kon nu de troepen v/h oostfront in het westfront inzetten en leek de oorlog te winnen. Reden dat Lenin de macht greep terwijl hij wist dat hij geen soc revo kon uitvoeren (boeren wilden gewoon land): WERELDREVOLUTIE. - In FR en DE lijdde de proletarische meerderheid - Zouden naar vb Rusl de nutteloosheid van de oorlog zien en in opstand komen - Fr volgt -> rest wereld volgt -> wereldbeeld - -> Duitse proletariaat zou Lenin aan macht houden en land industrialiseren tot er een meerderheid uit arbeiders bestond en iedereen rijk was! (Superontwikk.hulp) Duitsers waren bang dat Lenin broederschap die aan het front al zichtbaar was kwam verkopen aan DE. Rusl kan het namelijk niet alleen: - Theorietisch alle ingrediënten voor socialisme - maar het enige wat de boeren willen is land. - Om te indust moet je rijkdom bij boeren weghalen! Terreur voor nodig. Als je als arbeider van Rusl van bovenaf indus wil forceren, versneld: alle westerse ellende van 100jr in 10jr. Boeren draaien op voor indus. Aangezien de revo in Dld mislukte, brak Russische Burgeroorlog uit. Buitenlandse inmenging : - Lenin stapte uit bondgenootsch -> Fr deed mee met Rusl omdat Rusl. Servië te hulp wilde komen. Dus BOOS - Om het hele kapitalistische systeem in elkaar te laten sodemieteren: oorlogslen niet terugbetalen. FR BOOS! Had zelf veel schulden. -> Vallen Rusl binnen, sturen zelfs Tsjechië eropaf. Ondertussen proberen allerlei volken onafh te worden, alles door elkaar mln mensen sterven. Lenin wint de strijd, behalve vd boeren. Nieuwe politieke invoering: boeren krijgen vrijheid om land te bewerken (de NEP). Boerenbourgeoisie! In de VS: onrustig, geld uitgeleend aan FR/GB : Lisutania tot zinken gebracht - Passagiersschip GB met Amerikanen aan boord, geregistreerd als hulpkruiser en kon munitie vervoeren - Dld waarschuwt VS van tevoren maar zij negeren het. - Dld raakt het schip in de Ierse zee Amerikanen dood -> BOOOOS!!! ONZE AMERIKANEN Niet de reden noch de aanleiding dat VS deelnemen aan oorlog, maar bepaalt de stemming. Dld schrikt. Maar niet meer doen : Oorlog goed voor Dld, maar blokkade steeds wurgender. Plan : GB tot vrede dwingen. Manier : maart 1917 Onbeperkte Duikbootoorlog : Alle schepen onderweg naar GB torpederen, ook v/d VS -> band verbreken met VS. Zoals Engelse blokkade, wordt Atl. Oceaan dichtgegooid met onderzeeërs. Probleem: wat als VS boos werd (zoals Lisutania) en Dld de oorlog verklaarde?

31 Oplossing: Zimmerman Telegram (Dld aan Mex: als ^, willen jullie VS dan oorlog verkl? Wij betalen, jullie pakken Texas en New Mex). Probleem.Onderschept door Britten. VS: DE DUITSERS WILLEN ONS, NEUTRAAL VS DE OORLOG VERKLAREN?????? -> Onbeperkte duikbtoorlog maar vooral Zimmermantelegram = aanleiding voor VS om Dld oorlog te verklaren. Echte reden/oorzaak: $$ (zou weg zijn als oorlog verloren was, dus hebzucht en idealisme: laat Dld VS niet inpikken (wilden ze niet eens)) - Dld was als enige succesvol in de oorlog en toen kwam VS. Dld bezwijkt. - President Wilson kwam met 14 punten, oa democratie en zelfbesch (alsof Dld tegen was) - Va 1918 kwamen VS troepen -> Europa, Dld verloor, 11u wapenstilstand. - Voorwaarde VS: keizer weg. Duitse front stort in, overal revoluties (mede door honger). Ondertussen probeert Polen oost-dld in te nemen. Leek op Rusl MAAR had niet hetzelfde strategische voordeel als Rusl (grootte waardoor burgerregering kon doorvechten). Legerleiding bang en gaf macht aan sociaaldemocraten. Slepen een wapenstilstand eruit: - Linkeroever van de Rijn bezet door geallieerden - Elzas-Lotharingen kwijt - Duitse vloot en zware wapens kwijt, alleen nog kleine wapens tegen binnenlandse onrust - Blokkade (en dus honger) gaat door Uiteindelijk Vrede van Versailles Dld zwaar gestraft, vooral op Fr initiatief (wraak 1871) - Schuld oorlog als enige (vielen als eerste aan) - Zware boete -> eco stort in - Zware machines (ook locomotieven) -> overwinnaars man leger als soort politie voor intern gebruik (revo s) - Geen zware wapens/vliegtuigen - Geen kolonies - Rijnland gedemilitariseerd (zogenaamd om niet aan te vallen maar eigenlijk geen verdediging tegen FR) - Dld verloor ⅓ gebied, gedeeltelijk aan nieuw te vormen landen: Elzas-Loth -> Fr, Polen ontstond tkv DE/OH/Rusl! Ook gebied waar veel Duitsers wonen. Danzig wordt een vrije stad olv nieuw opgerichte Volkenbond (alle landen beh Dld). Sudetenland (strateg. belangr) -> Tsjechoslow (was Duits gebied). Democratie met Tsjechen als baas. OH viel volledig uit elkaar,wilde bij Dld, mocht niet (BOP). Zelfbeschikkingsrecht geldt dus niet voor Duitsers. Dld isoleren door bufferstaten (nieuwe staten) die economisch belangrijke Duitse gebieden krijgen. Eerst Dld in toom gehouden dmv Bondgen (dreiging 2frontenoorlog). Nu is Rusl weg. Ellende voor Dld enorm. Politiek instabiel, extreem links staat lijnrecht tov extreem rechts, midden zwak. Dolkstootlegende ontstaat bij extreem rechts: - Strijd aan het front zouden ze gewonnen hebben - Sociaal-democr, communisten, JODEN de schuld - Democraten hadden revo teweeggebracht -> Front stort in, grepen de macht (kregen van legerleiders) -> slechte vrede. De Weimarrepubliek Tegen de democratie was veel verzet van links en rechts. Spartakus-opstand Communistische opstand in Berlijn, twee weken voor de eerste verkiezingen - Spartakisten, naar ontsnapte slaaf Spartakus die Romeinse Rijk aan wankelen bracht - Wierpen barricades op, bezetten gebouwen, eisten macht in handen van raden van arbeiders en soldaten (in Rusland Sovjets genoemd) Dit was de wereldrevolutie waarvan Lenin droomde!

32 November 1918, net als Rusl februari 1917: burgerlijke revo waardoor keizer weg Spartakusopstand 1919 vgl oktoberrevolutie in Rusland. Waarom hier dan niet geslaagd: in Rusl werd de oorlog voortgezet, Spartakus was na vrede. Hierdoor Niet dezelfde antipathie van de bevolking jegens regering Konden Duitse autoriteiten zich ten volle richten op het bestrijden van communisme. Maargoed, de sociaal-democratische regering vroeg legertje een eind te maken aan de opstand. Omdat dit zo klein is, richtten extreemrechtse (paramilitaire, dus wetteloze) groepen Freikörper op. Zij martelden opstandleiders Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg en schoten ze dood. Gevolg: rellen in heel Dld, maandenlang duizenden doden (nog steeds onderdeel Spartakistenopstand) Mislukte dus -> Lenin kreeg geen hulp van Duitsland en Freikörper vochten naast commu.revo ook tegen Polen die hun eigen staat hadden opgericht en zo veel mogelijk Duits gebied wilden veroveren. Het Dawesplan 1923: de herstelbetalingen (boete van Versailles) leidden tot crisis. Economisch: Duitse economie liep vast/dld kon niet genoeg betalen Politiek gevolg: Franse en Belgische troepen trekken in 1923 Ruhrgebied binnen om betaling in natura te pikken. Enorme woede! Wapenstilstand was om verovering van Duits gebied te voorkomen en ze konden zich niet eens verdedigen door demilitarisering. Dus konden de Fr en Be recht het hart van Dld in lopen, Dld weerloos. Duitse regering moest iets doen, zeker om extreem-rechts tevreden te houden. Politiek: de Duitse regering riep bevolking op om te staken (dan werden er geen natura geproduceerd voor Fransen en Belgen die dit op kwamen eisen) Maar de stakers moeten wel iets verdienen, dus werden de geldpersen aangezet. Gevolg: enorme inflatie. Spaarders, middenstanders, iedereen met vermogen verloor alles. Werkloosheid recordhoogte (Economisch). Om een einde aan de chaos te maken, staakte de regering verzet tegen geallieerden. Gevolg: Extreemrechts woedend, al sinds de Dolkstoot boos op democratie. Hitler besloot naar Mussolini Mars op Rome. Met SA bestormde hij een grote bierkelder in München om op te roepen tot die mars (= Bierkellerputsch). In München al gearresteerd. Gebruikt rechtzaal als podium om nationale bekendheid te verwerven! Licht vonnis: jaar in gevangenis. Hier schreef hij MK. Wat hij opschreef deels feit: onrecht dat Dld was aangedaan met Vrede van Versailles. Fictie: Joods complot. Hitler besloot dan in Mein Kampf om ernaar te streven legaal aan de macht te komen, om democratie met democratie te vernietigen (staatsgreep bleek niet te hebben gewerkt). Tegen de tijd dat Hitler vrij kwam, was de crisis van Fr-Be inval opgelost. De bezetting was duur en de geallieerden zagen in dat economisch herstel van Duitsland in hun belang was. De VS zag de afbetaling van zijn leningen in gevaar komen en bood olv Dawes (VP) een oplossing ( Dawesplan ) Herstelbetalingen verlaagd Amerikaanse banken en bedrijven lenen Dld geld zodat Dld eigen eco kon stimuleren en zo boeten aan GB/FR/Be kon voldoen GB en FR konden zo leningen terugbetalen aan de VS. Kassa voor de VS! Bemoeien zich altijd pas zodra het om geld gaat. Vanaf 1924 groeide de eco van Dld ook weer enigszins. - Het leed viel mee voor de arbeiders, die hadden nooit veel bezit gehad en dus weinig verloren. Nu verdienden ze weer meer. - Het leed viel mee voor de adel (grootgrondbezitters) en grootindustriëlen die hun bedrijven behouden hadden. Onroerend goed steeg weer in waarde, fabrieken maakten weer winst. - De middenklasse leed! Spaargeld, soms door generaties opgebouwd, kwijt... Ondertussen probeerde de Duitse regering weer aanzien in Europa te krijgen.

33 1925 Verdrag van Locarno : Duitsland erkende de nieuwe grenzen met FR en Be inclusief Saarland en Rijnland Maar FR/Be mochten nooit meer zomaar binnenvallen à la 23 Mocht Dld Be/ Fr binnenvallen of andersom, zouden GB en It aangevallen partij bijstaan. Over de grenzen in het oosten (met veel Duitse minderheden in buitenland) geen afspraken, behalve dat Dld geen geweld zou gebruiken. Engelsen nemen hier al afstand van Versailles!! Volkenrechtelijk was de roofpartij in Oost-Dld niet ok : Duitsland mocht lid worden van de Volkenbond. Opkomst van Hitler Vanaf 1929 ging het mis: economische crisis in VS trok, door het terugtrekken van Dawesleningen en het wereldkapitalisme waarin alles samenhing, over de hele wereld. DE lijdt zwaar -> politieke chaos: - Grote geschillen over hoe de crisis op te lossen - Er kon geen meerderheidscoalitie gevormd worden - Extremen werden sterker: Communisten (KPD) en Nazi s - Veel straatgeweld zowel van links als rechts (SA -> Sturmabteilung) Hindenburg gebruikte zijn recht om minderheidskabinetten te benoemen die zonder goedkeuring van de Rijksdag besluiten konden doorvoeren. Had niet echt een alternatief. Naast KPD profiteerde dus ook Hitler van politieke chaos. Beloofde: - Een eind aan economische crisis (die mede door boete van Versailles kwam) - Dat Duitsland weer een plaats zou krijgen op het wereldtoneel, die het niet had door Versailles (oa Heim ins Reich en Lebensraum in het oosten door vernietiging SU (waar Engeland nooit mee akkoord kon gaan, zou blokkade geen zin meer hebben) - Dat Dld een krachtig leiderschap zou krijgen dat een einde maakte aan de zwakte en verdeeldheid van Weimardemocratie (intern en extern) - Einde straatgeweld Let op: Hitler wist: velen vinden antisemitisme onbeschaafd. Anti-joods propag. teruggeschroefd. Redenen voor succes: Hitler gaf de mensen wat ze het liefst wilden horen (populisme) Redenaarstalent Geoliede propagandamachine SA goed georganiseerd (maar ook niet-nazi s gebruikten straatgeweld) NSDAP werd zo in crisistijd een massapartij. Op 30 januari benoemde Hindenburg Hitler tot Rijkskanselier. De katholieke conservatief Von Papen vice-kanselier, geloofde ordinaire Hitler te kunnen controleren. De Rijksdagbrand Hitler zoekt conflict en laat zijn nieuwe kabinet al gauw bewust imploderen -> nieuwe verkiezingen 5 maart Nederlandse communist Rinus van der Lubbe had de Rijksdag in brand gestoken uit protest tegen Hitler en gebrek aan verzet tegen Hitler. Hoopte startsein te zijn voor tegenrevolutie. Volgens Hitler en de nazi s zaten de goed georganiseerde communisten erachter en stonden zij klaar voor revo. NOODSITUATIE! MAATREGELEN Hitler liet Hindenburg 28 februari een noodverordening afkondigen a. Grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vergadering weg b. Communisten en sociaal-democraten opgepakt en hun kranten verboden Bij de verkiezingen behaalde NSDAP toen 44% van de stemmen (communisten, enige echte oppositie, was uitgeschakeld).

34 Om grondwet op te schorten dmv een machtigingswet was echter ⅔ van de stemmen nodig. Hitler moest de steun van andere partijen krijgen. Linkse parlementsleden werden echter vervolgd en sowieso intimideerden de nazi s iedereen die het niet met hen eens was (dit kon door de noodverordening). Toen gestemd werd, zaten SPDers gevangengenomen of waren gevlucht. KPDers ook, of zelfs vermoord of ondergedoken. Zo werden er maar 538 stemmen uitgebracht, 109 afgevaardigden waren niet aanwezig. 444 stemmen vóór -> De Rijksdag zet zichzelf zo op 23 maart 1933 buiten spel en Hitler krijgt vrij spel. Alle parlementaire controle opgeschort. Hitler voor 99% macht in handen: alleen Hindenburg kan nog tegenzitten. Als hij in 1934 sterft hief Hitler de functie van president op, voortan Führer. Nu soeverein, kan Duitse officieren een eed aan zich laten zweren. (Die officieren waren overigens wel voor herbewapening, soldaten weer aan een baan.) Door de Rijksbrand en onbereidheid van zijn vijanden om samen te werken (SPD-KPD) had Hitler heel veel geluk. Of hij op een democratische wijze aan de macht is gekomen is discutabel, maar steun voor hem groeide in de jaren 30 alleen maar. Nazi-Duitsland ( ) 1. Binnenlandse politiek Na de machtsovername begonnen de nazi s met de opbouw van een totalitaire straat. Bij de nazificatie (iedereen nazi maken dmv de staat) gebruikte men terreur, censuur en propaganda. Meteen na de Rijksdagbrand werden grote aantallen communisten in geïmproviseerde gevangenissen (Wilde Kampen) gebracht, waar ze door de SA (burgerinstelling, hooligans) mishandeld werden. Duitsers houden echter niet zo van wetteloosheid, dus vanaf nu beter 1 georganiseerd. In 1933 eerste grote concentratiekamp : Dachau. - Heropvoedingskamp, geen vernietigingsk. Doel: herprogrammeren en terug in samenleving. - Viel buiten normale rechtsgang, maar wel binnen de SS. Soort staat in een staat. - Gevangenen rechteloos en met dwangarbeid uitgeput, soms vermoord - Himmler maakte het bestaan van Dachau op een persconferentie bekend om de burgers te intimideren zodat verzet verdween. 2 - Gestapo spoorde politieke tegenstanders (geen Joden, dat gebeurde later in het geheim want zou het grote publiek te veel kritiek op hebben) op en liet ze opsluiten. Hitler zou zorgen voor orde en het werkt: onrust en straatgeweld voorbij. Steun bevolking neemt toe! - Dachau zou voorbeeld worden voor vele concentratiekampen die volgden, ook onder SS - Er was een gevangenis en een crematorium (dood =/= bedoeling, maar foutje kan gebeuren en dan moet je wel van het lijk afkomen, anders komen er vragen over autopsie en mishandeling blabla..) - Relatief mild kamp: latere kampen moest men zich doodwerken (hyper-exploitatie). Verschil is dat in Dachau geen vernietigingsinstallaties (gaskamers) waren. Naast terreur van Dachau en de Gestapo in maart 1933 ook meteen een ministerie van propaganda. - Leider: dr. Joseph Goebbels - Eerste daad: boekverbrandingen September 1933: Rijkscultuurkamer opgericht. Alleen kunstenaars die er lid van waren mochten werken (en moesten uiteraard meewerken aan richtlijnen). Duizenden werkloos. Vanaf 1935 werkten in Duitse media en cultuur alleen nog nazi s en meelopers. Bovendien verbreidde propagandaministerie dmv radio s, massahotels, Autobahn het goede leven. 1 Kamp waar onder militaire dwang mensen (probleemgevallen) bijeen werden gebracht (geconcentreerd). Niet door de Duitsers uitgevonden!) 2 Geheime Staatspolizei, in 1933 opgericht

35 Wat Hitler verder populairder maakte: Economische herstel, mede doordat v.a herstelbetalingen genegeerd werden Werkloosheid verdween, meeste Duitsers kenden een welvaartsgroei V.a Versailles genegeerd met de herbewapening 1936: Olympische Spelen Berlijn groot succes. En dat in de jaren 30, de rest van de wereld in de crisis! Nadat politieke tegenstand onderdrukt was, groeiden de kampen door het streven van de Nazi s om mensen die niet pasten in de Volksgemeinschaft weg te pesten (niet uitroeien, straks wordt me nog de oorlog verklaard). Joden, Jehova s, homo s - Wegpesten door staatsterreur (van joden) is doel tot september joden gijzelaar, doel van beleid nog steeds verdrijven (Madagaskar/Siberië) maar lot verslechterde naarmate oorlog uitzichtlozer werd. - Vanaf begin 1942 uitroeiing. Hitler zag de Joden als valse rijkaards, nazisme werd ook socialisme voor domoren genoemd: tegen de rijken, vóór de arbeiders! Domoren: alle rijken zijn Joden. Na WOII zouden de joden achter de frontlinie de boel verknald hebben. Doel jodenster was dan ook voorkomen dat hun roddels serieus genomen werden. Wegpesten dmv verboden voor joden en rijbewijs inleveren werkten niet goed genoeg: omdat het lot voor joden in Polen veel erger was, nam het jodental toe. Bovendien: wie was eigenlijk joods? Neurenberger wetten, 1935, bestaande uit De Burgerschapswet (bepaalde wie Duits staatsburger was en wie niet) De Wet ter Bescherming van het Duitse Bloed en de Duitse eer (verbood seksuele relaties, huwelijken tussen duitsers en niet-duitsers) Duits bloed moest zuiver blijven. Vanaf 1933 alle ambtenaren ontslagen die niet aantonen dat ze vier Arische voorouders hadden 2. Buitenlandse politiek Opmerking: Hitler was uit op oorlog, maar niet één waaraan GB en VS meededen: dat kon hij niet winnen. Hitler deed in de jaren dertig alles om GB (en in zekere zin ook FR) buiten oorlog te houden. Doel Hitler buitenlandse politiek: - Duitsland weer een wereldmacht maken - Heim ins Reich (Duitse minderheden moesten in sommige gebieden gewoon naar het Duitse rijk vertrekken en grenzen dienden opnieuw getrokken te worden. Sloot het aan bij zelfbeschikkingsrecht van Wilson en Volkenbond, maar Duitsers waren uitgesloten. Zeker de Engelsen namen dit mee in hun Appeasementpolitiek ) - SU vernietigen (bedreiging voor wereld) en als Lebensraum, kon GB ook nooit meer dreigen met blokkade : Hitler stelt FR voor te ontwapenen (belofte: dan nemen wij geen nieuwe wapens). Fr weigert omdat in Mein Kampf al stond dat Hitler wraak wilde (Vrede van Versailles). Zelfde jaar: Stalin stelt Hitler een bondgenootschap voor en het opdelen van O-Europa. Voor Stalin zijn fascisme en democratie allebei even erg. Als Hitler grondstoffen en voedsel krijgt, hoeft hij SU niet te vernietigen -> handen vrij in het westen -> loopgravenoorlog -> comm. Revo. -> Stalin kan tzt met het Rode Leger in de rug aanvallen. Hitler vertrouwt S niet dus gaat niet akkoord. Hitler heeft blik naar het Oosten gericht. Pilsudski (Polen) wil met FR en GB meteen Dld aanvallen (willen ook levensruimte) maar GB en FR weigeren. Redenering GB: Streven naar Heim ins Reich is best oké. FR: Hekel aan Dld, maar oorlog kost geld. En wat moeten we daarna? Bezetten? Bovendien heeft FR een defensief leger. If you can t beat them, join them -> Polen wordt bondgenoot Dld.

36 1934 : Stalin begint Volksfrontpolitiek: communistische partijen wereldwijd moeten nu samenwerken met democratische partijen om het fascisme te bestrijden. Onverwacht, want fascisten zorgen ten minste nog voor röring, sociaal democraten doen, in Stalin s ogen, helemaal niets. Daarom was bovenstaande zijn eerste keuze : Hitler begint herbewapening. Neurenberger wetten opgesteld. Wie is Duits en wie niet, naar bloedlijn/ras. Even over Italië: begint oorlog in Abessinie (Oude christelijke staat. Muss wil het voor prestige, maar het lukt niet. Maakt zichzelf niet populair omdat hij gifgas gebruikte, niemand wilde vriendjes met hem zijn maar Hitler wil hem wel). Hitler houdt van Mussolini, maar dat is niet wederzijds. Hitler zal namelijk OR willen. Dan wordt Muss boos : Remilitarisering Rijnland door Duitsland. Schending Verdrag van Versailles, maar FR en GB doen niets om vrede te bewaren: Appeasement. Zo leert Hitler: als ik dreig met oorlog, krijg ik mijn zin. Hij betaalt namelijk boete niet én herbewapent én remilitariseert Rijnland. Ondertussen in SU: Zuiveringen (vermoorden van vermoedelijke tegenstanders van Stalin) ter voorbereiding op de komende oorlog. SU werd officieel socialistisch (volgens grondwet) en kon zo andere landen bevrijden en als model dienen. In hetzelfde jaar begint Spaanse Burgeroorlog (tot 1939). Stalin stuurde mil. Adviserurs en wapens aan Republikeinen, Hitler en Muss vervolgens ook aan de nationalisten van Franco plus soldaten. SBO proeftuin WOII: moderne wapens getest. Doordat fascisme en communisme elkaar direct bestreden in Spanje leek het alsof alleen Stalin tegen Hitler durfde op te treden, itt GB en Fr. Appeasment krijgt een slechte naam, zwak. Stalin durft het wel (iedereen is dan ook teleurgesteld in 1939, verdrag Stalin-Dld, omdat ze niet wisten van voorstel 1933). Dld en Japan sloten Anti-Kominternpact tegen streven SU om communisme te verspreiden. (Japan ontevreden winst WOI: NL oorlogswinstmakers, via NL-Indië wordt de blokkade een beetje verzacht. Japan wil deel NL-Indië. Hebben aan de goede kant gevochten. Maar Japan mag niet meedoen, imperialisme is blank.) 1937 : Italië bij bondgenootschap Duitsland en Japan (Anti-Kominternpakt). De As is een feit. Dan ligt weg open : maart Anschluss: OR komt bij Dld na toestemming Muss (koos toch maar vriendschap na internationaal isolement). Regering OR. Wilde tegenhouden, bevolking was massaal voor. Hitler vooral populair in Zuid-Dld (xenofobie, polarisatie, katholieke traditie) en OR (OH was mluticulti met spanningen en stereotyperingen tot gevolg). September : conferentie van München. Hitler wil Sudetenland van Tsjechoslowakije (woonden bijna alleen Duitsers) en dreigt binnen te vallen (met oorlog dus!). Hitler proeft de sfeer, heeft door dat ze bang zijn. Zorgt voor Nat.Soc. steun in Sudetenland, laat Duitsers zorgen voor onrust daar. Men gaat daar rellen. De Duitsers in Sudetenland willen bij Duitsland horen. In München komen GB, FR, Dld en It bijeen. SU (bedreiging, wil revo, onbetrouwbaar) en Tsjecho-Slowakije (staat op menu + kunstmatige staat) niet uitgenodigd. Groot succes voor Dld om één van de gerespecteerde machten van Europa te zijn. Resultaat : Dld krijgt Sudetenland, Tsjecho-Slowakije werd weerloos (daar stond verdedigingslinie en wapenfabrieken), als militaire macht uitgeschakeld. Hitler beloofde de rest van Tsjecho-Slowakije intact te laten. Hitler beloofde GB nooit oorlog te verklaren (vredesverdrag Dld-GB: diplomatieke overwinning voor Hitler, zijn grootste angst is oorlog met GB want VS). Stalin woedend: meende dat GB en FR Tsjecho-Slowakije aan Hitler hadden overgeleverd zodat Hitler s agressie zich in oostelijke richting, dus SU zou ontwikkelen. Draait zaken om: had zelf geprobeerd agressie naar westen te sturen, geeft geallieerden de schuld van buigen naar oosten.

37 Hitler zette zich tot dit moment neer als man van rede en vrede. Wilde gelijkberechtiging voor de Duitsers. Hitler was wel uit op oorlog, maar geen WO want die kon hij niet winnen. Beleid van FR (Daladier) en GB (Chamberlain) om oorlog te voorkomen (Hitler zin geven): Appeasement. Rationaliserende gedachten: Versailles had Dld te zwaar gestraft, was het verdedigen van deze onterechte vrede een nieuwe bloederige wereldoorlog waard? Was het niet beter om op Hitlers redelijke eisen in te gaan, Heim ins Reich? Misschien laat hij dan zijn minder redelijke plannen, Lebensraum, schieten. Bovendien zou, als discriminatie wegviel, steun voor Hitler misschien wegvallen.! München was achteraf het dieptepunt van de Appeasement: een compleet land werd ongewild opgeofferd (Hitler nam Tsjecho-Slowakije in maart 1939 alsnog in, makkelijk want Sudetenland was weg) en het was de laatste keer dat GB en FR met zich lieten sollen. GB en FR hadden overigens belofte gedaan Tsjecho-Slowakije te steunen als Hitler dreigt met oorlog, maar in plaats daarvan gaan ze met hem onderhandelen. Achteraf zeggen mensen dat dit het moment was dat Hitler tegengehouden kon worden. Maar dan: een kanselier met redelijke eisen afzetten? Bezetten? En in sept 1938 was GB niet bereid voor nieuwe oorlog. Destijds was Chamberlain overal een held, behalve bij de Tsjechen; oorlog was voorkomen! Tsjecho-Slowakije: Polen krijgt ook een deel, Teschen, historisch Pools gebied (woont nu geen Pool). Hongaren pakken ook een deel. Hitler wilde graag zeggen: zij doen het ook. Ondertussen 9-10 nov 1938: Kristallnacht in Dld. Joden uit Polen vluchtten naar Dld! Bedoeld om Joden te verjagen. Georganiseerd door Goebbels (min. Prop.), uitgevoerd door SA in burger om indruk te wekken dat Duitsers Joden haatten. Joden hebben tot dan toe nog geen onwelkom gevoel. Genoemd naar vele glasscherven: winkels, synagogen en Joden gingen eraan. (Doel was niet Joden dood). Hitler pest Joden misschien wel weg voor Joden zelf omdat er zoveel antisemitisme is! Eerste stap naar de Holocaust, eerste keer fysiek geweld. Laat ze maar naar Palestina gaan, hun geld hier achterlatend (immers niet eerlijk verdiend en eigenlijk van de Duitse gemeenschap) : januari, internationale spanningen nemen toe (Engelsen bewapenen). Hitler: Als de Joden de wereld opnieuw in oorlog storten, zal dit niet leiden tot de Bolsjewisering van Europese volken maar tot de vernietiging van Joden in Europa! Maart: Hitler pakt de rest van Tsjechoslowakije vanwege interne onrust. Slowakije wordt onafhankelijk. Echte inname nu: bevolking is niet blij. Hij breekt belofte van Müchen. GB en Fr gaan zich voorbereiden op oorlog: einde Appeasement. Hit. laat nu bovendien Polen weten dat dld Danzig terug wil (Duitse stad van Volkenbond, Poolse corridor, toegang tot zee. Dld in twee gehakt, werkt niet). wel biedt Hitler de Polen aan om samen Lebensraum te veroveren. Polen weigert, want Polen vindt dat DLD te sterk wordt. Kan ook, want A: De Polen denken dat ze in drie weken in Berlijn kunnen staan B: FR en GB zijn na Duitse bezetting van Tsjech.Slow. bereid om Polen te beschermen indien aangevallen. Doen een belofte en geven Polen een Carte Blanche. Theoretisch einde Appeasement want Hit. bleek niet te vertrouwen. Polen verandert van team. Hitler heeft een probleem: - Doet hij niets, komt hij Duitse minderheden niet te hulp. Laf, einde dictatuur. - Polen laten zich niet overhalen, willen geen brug/snelweg naar Danzig. Trotseren Hitler zelfs met douanemaatregelen. - Oorlogsindustrie GB en FR draait flink, Dld zal in 1940 niet meer tegen ze op kunnen - Als Hit. Polen aanvalt, dreigt oorlog met Stalin (komt Stalin ; Polen te hulp ) en krijgt hij ook oorlog met GB en Fr. - > Hitler vraagt Stalin alsnog een niet-aanvalsverdrag te tekenen. 24 augustus 1939: Molotov-Ribbentroppact. Niet-aanvalsverdrag; Stalin levert goedkoop grondstoffen (dan is Lebensraum in SU niet nodig); Oost-Europa in het geheim verdeeld. DOEL HITLER:

38 - Kan Polen nu aanvallen zonder ruzie SU (en volgens onderstaande redeneringen ook zonder ruzie GB en Fr); - Opnieuw wil hij GB en FR intimideren. Stalin wil ri. Westen. Als wij oorlog voeren, verplettert Stalin ons. Blijf hierbuiten. Stalin zal mij genoeg grondstoffen leveren om tegen jullie te vechten, maar daarna pakt hij ons allemaal met een communistische revo. Wil ze er natuurlijk buiten laten en alleen vechten in het Oosten. Na verslaan SU miss. ri. Westen, in 1940 nog niet het plan; - Waarom bij twee agressors alleen Dld oorlog verklaren? Dld + SU = te sterk; - GB en FR moeten nu agressie vd SU zien en kiezen voor Europees, beschaafd Dld; - Nadat GB en FR buiten de oorlog zijn gebleven, zal Dld vroeg of laat SU aanvallen voor Lebensraum. DOEL STALIN: - Directe oorlog SU-Dld afwenden; - Propaganda: agressie na München terug naar het Westen sturen én uitstel SU op oorlog voor te bereiden (was immers vreedzaam land ) - GB en FR de oorlog laten verklaren aan Dld (vertrouwde niet helemaal dat GB en FR belofte om Dld oorlog te verklaren over Polen na zouden komen als de SU als eerste met Dld in oorlog raakte); - Gevolg zou zijn: herhaling WOI -> Europa rijp voor revolutie -> Europa verzwakt militair -> Stalin bezet heel West-Europa/bevrijdt arbeiders. Monsterverbond! Twee machten die elkaar verketterden werden vrienden. Grote schok, vooral communisten buiten SU. Immers enige land dat gedurfd had tussen fascisme gewapend te bestrijden, oa ttv de Spaanse Burgeroorlog. Omdat GB en FR SU buiten onderhandelingen München hielden is dit Pact hun eigen schuld. 1 september 1939: Dld valt Polen binnen. Smoes: Polen had Duits radiostation aangevallen. Een reden voor FR en GB om onder hun belofte uit te komen, maar toch eisen ze Duitse terugtrekking. Generaals opgedragen gekregen: medogenloos te zijn en Polen te vernietigen. Na weigering van de bondgenoot om de Duitsers Heim ins Reich te brengen, wordt Polen onderdeel van het streven naar Lebensraum (soort kolonisering, moeilijk te verkopen). 3 september 1939: GB en FR verklaren Dld de oorlog ( praktisch einde Appeasement). Hitler schrikt: Wat nu? (dreigingen waren dus niet echt. Toenadering tot fr misschien toch wel). Stalin wachtte ondertussen af en toen de strijd beslist was, viel hij op 17 september de Polen in de rug aan om Oekraïense en Wit-Russische minderheden te hulp te komen. GB, FR en VS accepteren dit excuus. Stalin begint Poolse natie te vernietegen. Na WOII krijgt Dld de schuld. Hitler s fout: hij dacht dat geallieerden Dld én SU aanviel of geen van beiden. Hitler valt Polen vanuit het westen, Satlin vanuit het oosten. De mogelijke opties: 1. Fr en GB doen niets uit angst voor SU-Dld alliantie (opnieuw Appeasement) - Maar nu niet ingrijpen zou betekenen dat Dld het sterkste land van Europa werd: WOI was dan voor niets geweest - Als Dld ooit in nabije toekomst Lebensraum tkv SU kreeg, konden ze niets met blokkade - Waarbij bedacht moet worden dat dit machtige Dld geleid werd door onbetrouwbare man (zie inval 1939). Laat je niet vergaren waarmee ij de hele wereld kan veroveren. 2. Fr en GB verklaren Dld en SU de oorlog - Moreel zuiver, zowel Dld als SU vielen polen aan. Praktisch politiek en militair onhaalbaar. SU + Dld = te sterk. 3. Alleen Dld. Niet meest moreel zuivere, maar praktisch beste oplossing: - Voorkomen dat Dld sterkste land Europa werd, WOI niet voor niets - voorkomen dat Dld Lebensraum verovert tkv SU - We willen geen onbetrouwbare Hitler met middelen waarmee hij hele wereld kan veroveren - SU nauwelijks een bedreiging voor westen, ver in het oosten. Als Stalin expansie wilde, lag Dld in de weg

39 - Dld en SU zouden toch wel ooit in oorlog komen met elkaar, vanaf begin spanning in bondgenootschap, nam toe doordat Dld alleen oorlogsverklaring kreeg. Hitler moest nu SU extra wantrouwen, want SU kon ieder mmoment overlopen -> tweefrontenoorlog. Stalin op zijn beurt voelde zich vrij om ook Finland aan te vallen in 1939 zonder dat GB/FR/VS oorlog verklaarden. Doel/intentie Molotov-Ribbentroppact: Hitler wilde tweefrontenoorlog voorkomen. Pact zou zo een wereldoorlog voorkomen en de eenfrontoorlog beperken tot Polen! Maar voorkwam dit pact daadwerkelijk een tweefrontenoorlog voor Dld? Kort door de bocht: ja, SU deed niets en alleen GB en FR verklaarden oorlog. Maar Toen aan Hitler oorlog werd verklaard, was Duitse leger in oosten tegen Polen -> 2fronten Hitler wantrouwde Stalin, wist dat er een confrontatie aankwam. Zag met lede ogen toe hoe Stalin Finland aanviel zonder oorlogsverklaring van de geallieerden. Dus niet de situatie waar Hitler op had gehoopt, omdat oorlog tegen GB en FR feitelijk de onwinbare WO was. Hitlers eenfrontoorlog had in Polen moeten liggen, vooruitzichten niet goed Maar dit alles was voor Hitler ondergeschikt: Joden de schuld. Vanaf september 1939 mogen de Joden niet meer weg uit Duits gebied. Ze zijn gijzelaars geworden. Hoe meer Duitsers sterven, hoe slechter Joden behandeld worden. Het volk was te druk met eigen overleving om naar Joden te kijken. Winter : Stalin valt Finland aan dat zich goed verdedigt. Ondertussen tot april 1940 een Phonywar, Sitzkrieg of Spookoorlog in het westen. Legers liggen tegenover elkaar, Britse blokkade. April 1940: Dld valt Denemarken en Noorwegen aan 10 mei 1940: Dld valt NL, BE en FR aan. Nl capituleert na 5 dagen, FR na zes weken. I.t.t. Duitse bezettingen in Oost-Europa, werd in West-Europa samengewerkt met plaatselijke autoriteiten. Juni 1940: Stalin bezet officieel de Baltische staten. Zomer 1940: Hitler stelt nieuwe Britse leider Churchill voor om de Europese Joden naar Madagascar te sturen (en vrede te sluiten. GB mag dan Empire houden. Hitler was destijd op de hoogtepunt van zijn macht, lijkt onverslaanbaar en een kwestie van tijd voor ook GB eraan zou gaan. Redenen waarom GB weigert: - Hitler zal zich dan richten op SU, krijgt Lebensraum, blokkade geen zin meer, Hitler kan alles doen. - Volkenrechtelijk/moreel bezwaar: Joden zijn niet één volk, willen niet weg, uit huis gehaald en getransporteerd - Praktisch bezwaar: transport naar havens is al een probleem. Veewagens? En wat voor schepen? In vrachtschepen overleden ouderen en zwakkeren. - Stedelijke Europeanen op tropisch eiland -> recht van de sterkste zal gelden. Engelsen hebben dan humanitaire missie én de middelen om in te grijpen. - GB stond er veel beter voor dan je op basis van papier zal denken (Roosevelt laat al gauw weten dat hij VS vroeg of laat in oorlog wil hebben). Dld dreigt met een invasie (ondanks zwakke marine) en wil de RAF (sterke Britse luchtmacht) vernietigen: slag om Engeland, zomer Dld verliest. Churchill wil provoceren, stuurt bbommenwerpers naar Berlijn. Hitler wilde juist niet dat Duitse burgers last zouden hebben van oorlog (herhaling WOI). Goebbels had nou juist beloofd dat GB dit niet zou doen. Wraak: Britse steden bombarderen. Churchill wachtte af. Ondertussen in de VS

40 Roosevelt wil graag de VS in de oorlog betrekken (haat Hitler en Dld + binnenlandse motieven; New Deal werkte niet, gaat slecht met de economie). Lukt steeds meer, maar Amerikaanse bevolking en congres willen niet. September 1939: Cash and Carry act : wie als oorlogvoerend land met een schip aankomt in de VS en wapens wil kopen, mag dat. Dld kan dat natuurlijk niet, GB dat de wereldzeeën beheerst wel. Zou Amerikaanse neutraliteitswet (36/37) moeten omzeilen. September 1940: Destroy for Bases dea l. Neutrale VS geeft vijftig destroyers (oorlogsschepen waar Roosevelt zegt niets mee te doen) aan GB in ruil voor bases op strategisch belangrijke Britse kolonies (VS is antikoloniaal). Britse gebieden nu beschermd door de VS + wapens gekregen = geen ruil, gewoon dubbele steun (Dld kan bases nu niet aanvallen, dan vallen ze namelijk VS aan, en met destroyers zijn Britse schepen verdedigd). Maart 1941: Lend-lease act : VS leent wapens aan Groot-Brittanië (willen ze echt niet terug na gebruik). Opnieuw om Neutraliteitswetten van VS 1936/37 (VS mag geen geld lenen aan oorlogvoerende landen om wapens te kopen - moest herhaling WOI voorkomen). Probleem was nu dat het geld van GB op was en ze geen geld mochten lenen -> dan maar wapens lenen. Tegenprestatie: augustus 1941 tekenen GB en VS Atlantic Charter : als de nazi-tirannie verslagen was, zou er een internationale volkenorganisatie komen met als uitgangspunt het zelfbeschikkingsrecht der volkeren. Engeland legt zich zo vast te dekoloniseren (in WOI ook, zonder handtekening) en rest Europa moest volgen. Vooral de VS zou van de nieuwe wereldwijde vrijhandel profiteren. Hitler: ik bied ze in 1940 vrede aan, mochten ze rijk houden. Nu gaan ze met Roosevelt in zee, pikken ze kolonie af! Joden. December 1941: Roosevelt bedacht naam Verenigde Naties voor nieuwe volkerenorganisatie. Om krachteloosheid Wilsons Volkenbond te voorkomen, wenste Roosevelt de organisatie te laten leiden door de geallieerde machten: SU, GB, VS _ China (nationalistisch, niet commu). Geen rol Dld en Japan. Begin 1941 : Dld en SU bereiden zich allebei voor op een aanval. Wie is het eerste klaar? Hit: VS komt er sowieso bij. Dan is SU niet betrouwbaar genoeg in je rug. Bovendien Lebensraum nodig. Dus SU moet aangevallen worden. Stalin weet dat. 22 juni 1941 : Operatie Barbarossa. Dld viel als eerste aan. Militair voordeel Dld: - In tanks hadden Duitsers oortjes, contact met elkaar + thuisbasis. Konden heel snel beslissingen nemen. Bovendien waren soldaten getraind zelf te denken en beslissingen te nemen: Führersprincipe: hij die kan leiden, leidt. - SU: Na zuiveringen kon niemand echt meer zelf denken. Bovendien lagen ze in offensieve stelling aan de grens, kwetsbaar. -> grote verliezen SU. SU overleeft door - Stalins oorlogsvoorbereiding sinds 1929: veel industrie en wapens - Totalitaire staat zorgt ervoor dat enorme verliezen geleden kunnen worden door terreur en propaganda - Russische winter Vernietigingsoorlog, zeer wreed vanaf begin. Slavische Untermensch (Hitler is erg selectief in uitvoeren MK-ideeën: Japanners bv. Kroaten, Bosnische moslims: bondgenoten. Boslische moslims zelfs in SS divisie, wilden Jeruzalem beschermen). - Door de verrassing worden miljoenen Russen krijgsgevangenen. Als ze zich niet willen aansluiten bij Duitsers laten deze miljoenen van hen sterven (er is ook geen voedsel voor hen, kannibalisme) - Hitler geeft order comissarissen Rode Leger meteen dood te schieten - Stalin wil dat Duitsers op alle mogelijke manieren tegengehoude worden. Verschroeide aarde, ook eigenbevolking en krijgsgevangenen lijdden zwaar. Terugtrekken of overgeven

41 mocht niet, op straffe van de dood of maatregelen tegen familie. Patrizanen (moedertje Rusland, gebruikt opeens nationalisme) traden gruwelijk op tegen eigen bevolking en Duitsers, met gruwelijke tegenmaatregelen tov bevolking als gevolg. - Stalins truc: Duitsers misdaden laten begaan in Russische dorpen, bevolking gaat bezetters haten. Terug naar vervolging van de Joden Lend-Lease is grote nachtmerrie voor Hitler. Plan: als SU verslagen is, alle Joden naar Siberië. Probleem: transport. Was nodig voor oorlog + door verschroeide aarde waren spoorwegen in SU vernietigd. Oplossing: SS Einsatztruppen trokken Oost-Polen en de SU binnen om ter plaatse hele joodse gemeenschappen uit te roeien, vaak geholpen door de lokale bevolking die joden en communisten haatten. Hoofddoel: Joden moeten weg, maar ghettos waren een ramp. Uit sanitaire overwegingen moest bevolkingsdruk afnemen. Eerst ontmenselijken, dan experimenteren om efficiënte manieren te vinden. Reden : oorlog voor Duitsland steeds uitzichtlozer, betrokkenheid VS nam toe. V.a september 1941 escorteerden schepen van de VS konvooien naar GB en proberen ze duikboten van Dld. te zinken. Als de Duitsers terugschoten was dat een oorlogsdaad en hoopte Roosevelt dat de VS, net als in WOI, voor oorlog koos. Hitler geeft duikboten opdracht niet terug te schieten, tenzij hun overleven op het spel staat. Ook had ie aardig haast, wilde herhaling totale oorlog/dolkstootlegende voorkomen (?). Begin 1942: nu SU niet verslagen kan worden + VS in oorlog betrokken, Wannseeconferentie. SS besluit definitief de Europese Joden uit te moorden. Endlösung, wegjagen en transportplannen werkten immers niet. Er komen vernietigingskampen, zo veel mogelijk buiten Duitsland zodat bevolking onwetend was. Zwakkeren meteen gedood in oa gaskamers, sterken doodwerken. Sommigen: medische experimenten. Hitlers wraak op niet te winnen oorlog. Efficiënte gaskamers en ovens, heuze moordfabriek. Terug naar VS. 7 dec 1941 : Japan valt Pearl Harbor aan. Japan vocht sinds 1931 in China, vermoordde veel chinese burgers. In 1941 (pas) besloot Roosevelt Japan een olieboycot op te leggen als straf. Pijnlijk: als eiland hebben ze geen olie, economie loopt vast, eigenlijk oorlogsverklaring. Roosevelt hoopte dat Japan VS aan zou vallen, zodat VS ook in oorlog kon komen met Japans bondgenoot Dld. Dacht overigens de Japanners makkelijk aan te kunnen, viel tegen. 11 dec 1941 : Dld en It verklaren de VS de oorlog. Reden: Rainbow Five (rapport). In een geheim militair rapport stelt VS over 1.5jr klaar te zijn voor oorlog tegen Dld. Dat rapport wordt toevallig (?) vlak voor Pearl Harbor in de krant gepubliceerd Hitler: schrikt zich rot. Besluit niet te wachten tot VS klaar is voor oorlog. Verwacht dat Amerikaanse troepen nodig zijn tegen Japan nu Amerikaanse marine vernietigd is in de Pacific. Met duikboten hoopt hij de konvooien te zinken waarna GB vrede sluit en de VS niet in Europa kan landen. Gokt verkeerd: Hitler heeft meer dan genoeg mensen/indus.capaciteit om op korte termijn op twee fronten tegelijk te strijden en SU uitgebreid te steunen. Beleid VS: sowieso eerst Duitsland verslaan! In 1942 keert het tij voor AS. (?) Juni 1942 : slag bij Midway. Na aanvank. succes (oa NL-Indië, Filipijnen en Singapore veroverd) verliest Japan vier vliegdekschepen en daarmee initiatief (dwz: wordt verdedigende oorlog). 23 aug feb 1943 : Duitse soldaten raken omsingeld in Stalingrad, moeten zich overgeven (bijna niemand komt terug). Dld initiatief kwijt. Nov 1942 : met Amerikaanse tanks en brandstof dringen Britten Duitsers terug in Afrika. Nov 1942 : Amerikaanse troepen landen in Noord-Afrika om vluchtende Duitsers de pas af te snijden. Januari 1943 : in Casablanca besluiten Roosevelt en Churchill dat Dld zich onvoorwaardelijk moet overgeven. Stalin sluit zich daarbij aan. Geen (veiligheids)garanties voor Dld. Doel:

42 - Voorkomen dat Dld zoals na WOI zouden zeggen niet echt verloren te hebben - Voor zorgen dat Dld nooit meer een macht van betekenis zou worden, bvb door verlies land en industrie en boete (zie Morgenthauplan verderop) - Stalin te vriend houden (hij deed alles in die oorlog, als westen hem in de steek laat met voorwaardelijke overgave wordt hij gek) Direct gevolg: Duitse officieren die Hitler willen afzetten en vermoorden, doen dit niet als ze niet zeker weten dat er daarna over een redelijke vrede onderhandeld kan worden. Als geallieerden onvoorwaardelijke overgave hadden losgelaten, had de oorlog begin 1944 al beëindigd kunnen worden. 13 mei 1943 : Duitsers in Afrika capituleren. 10 juli 1943 : invasie Sicillië door geallieerden, verdedigd door Italië. 25 juli : Mussolini afgezet door koning, Italië uit de oorlog 3 sept 1943 : invasie Italiaans vasteland 4 juni 1944 : Rome bevrijd 6 juni : Landing geallieerden in Normandië/Fr (D-day), begin bevrijding van Europa. Als onderdeel van de Totale Oorlog worden Duitse steden platgebombardeerd, erger dan steden die Duitsers zelf gebombardeerd hadden. Oorlog is al gewonnen in 1945, dan enig doel: zo veel mogelijk Duitsers dood, nooit meer oorlog laten beginnen + Stalin laten zien wat ze kunnen. Enorm aantal slachtoffers Dresden, veel vluchtelingen voor het Rode Leger (misdroeg zich extreem in Oost-Pruisen) in de onverdedigde stad. Sept 1944 : bij conferentie in Quebec nemen Roosevelt en Churchill het Morgenthauplan aan als richtlijn voor wat te doen met naoorlogs Dld: - Dld verliest opnieuw veel gebied - Dld moest agrarische staat worden, alle industrie weg. Wilden Duitse natie vernietigen. Vond Churchill niet zo n goed idee, hele Europese economie zou instorten, maar stemt in omdat hij lening nodig had. Direct gevolg: Duitsers vochten zich vrijwillig dood, mede doordat Duitse propaganda dit natuurlijk uitbuitte. Nog meer Duitse doden, maar ook geallieerden Einde v/d oorlog worden vele Duitsers uit Tsjechoslowakije en Polen verdreven. Gebieden werden definitief Pools en Tsjechoslowaaks. Rode LEger verkrachtte/vermoordde vele Duitsers uit wraak + aangemoedigd door officiële propaganda. 8 mei 1945 : Duitsland gaf zich onvoorwaardelijk over. 15 augustus 1945 : Japanse onvoorwaardelijke overgave (keizer, in wiens naam vele oorlogsmisdaden gepleegd waren, mocht blijven). Gebeurde na twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Overigens waren veel Japanse steden al vernietigd met gewone bommen. Blokvorming in Europa ( ) Oude tegenstellingen De ideologische tegenstelling tussen de VS en SU ontstaat in 1917, Russische Revolutie. Klasseloze maatschappij/totalitaire dictatuur <-> Democratie/kapitalisme/individuele vrijheid. Na de oktoberrevolutie had Lenin niet alleen zijn geallieerde bondgenoten verraden door uit de oorlog te stappen, maar had hij ook geweigerd om alle buitenlandse schulden van het vorige regime af te betalen. VS: make the world safe for democracy! 1918 : Wilson stuurde 8000 militairen naar Rusland om de anticommunistische Russen te helpen in hun burgeroorlog tegen de communisten. Verloren daar en keerden snel terug. Interbellum: koude vijandigheid, wederzijds wantrouwen. SU bezig met creatie van een oorlogseconomie ter voorbereiding van een totale oorlog zoals WOI en zuiveringen om communisme aantrekkelijk genoeg te maken voor ideologische export.

43 Aanvaardde in 1939 Molotov-Ribbentroppact en valt met Dld Polen aan. Potsdam 1941: bondgenootschap VS-SU tegen de AS : Teheran, eerste ontmoeting Grote Drie (Stalin, Roosevelt, Churchill). Afspraak: - Tweede front (Sicilië) - Stalin eist en krijgt Baltische staten en Bessarabië als onderdeel SU. Gek, geallieerde oorlogsverklaring WOII was om onafh van Polen te beschermen. Maar Stalin beroept zich op oude belofte van Molotov-Ribbentrop, wil het graag, krijgt het. - Polen schuift 200 km op naar westen tkv Dld (Dld-Polen wordt Oder-Neissegrens, Curzonlijn Polen SU, wel nog geheim). Februari 1945 : Jalta (in Rusland), Grote Drie: wat te doen met Dld/Europa na overwinning? Stalin wil sowieso een bufferzone vanwege Sovjettrauma na Barbarossa. BS, want Dld wordt aardappelstaat, geen dreiging, en VS is bondgenoot. Eigenlijk invloedssfeer. Afspraak Jalta (Morgenthauplan zonder naam, niet openbaar) - Dld verdeeld in bezettingszones (VS, GB, FR (door GB erbijgehaald, stond zwak), SU). - SU schuift 200 km op naar westen tkv Polen, Polen 200 tkv Dld (uit Polen en Tsjechoslowakije worden zo n 12 miljoen Duitsers verdreven, meer dan miljoen dood/vermist. Pruisen vernietigd/ontvolkt, basis Duitse natie) - Berlijn verdeeld in bezettingszones - Dld geen herstelbetalingen, maar twv 22 miljard winnaars schadeloos stellen dmv ontmanteling industrie alsook dwangarbeid. - Oorlogscriminelen worden berecht. - Invloedssferen: in veroverde gebieden mag de veroveraar zijn invloed doen gelden. Stalin krijgt zijn bufferzone in Oost-Europa (vaag begrip, Levensgevaarlijk om het daar met Stalin over te hebben) - Stalin geeft toe aan Roosevelt dat democratie moet komen in bvb Polen! Opvallend na Warschau 1944 (Pools verzet tegen Rode leger, wil zichzelf bevrijden, onafh worden. Rode leger stopt precies bij Warschau, laat Duitsers Polen/verzet uitroeien) én aangezien er al een voorlopige sovjetregering was Stalin: Oost-Europa al gewonnen, wereldrevolutie in de pocket. - Stalin belooft Roosevelt twee a drie maanden na Duitse capitulatie SU in strijd met Japan te krijgen - Stalin zegt in Jalta toe mee te doen aan Verenigde Naties, geleid door Veiligheidsraad, waarin grote mogendheden zitting zullen nemen om conflicten in de wereld op te lossen. GB/SU/VS/China, later ook Fr. Dld en Japan niet. 7 mei 1945 : Dld geeft zich over. Stunde Null. Opnieuw wereldoorlog verloren, zware misdaden begaan, platgebombardeerd. Kan slechts hopen op mededogen voor nieuw begin. Zal het Morgenthauplan uitgevoerd worden? Inmiddels Roosevelt gestorven (12 april 1945), teleurgesteld in Stalin: Ome Joe had zich niet gehouden aan afspraken mbt Polen en Dld (maakte ze gewoon comm). Zelfs Roosevelt teleurgesteld in Stalin! De KO is al wel begonnen. Juni 1945 : Grote Drie in Potsdam, buiten Berlijn. Churchill heeft nieuwe pm GB Attlee (socialist) meegenomen. Nieuwe president VS Harry S. Truman (Eerst VP. Vlak voor zijn

44 dood moest Roosevelt erkennen dat Stalin al zijn afspraken van Jaltageschonden had en niet te vertrouwen was). Truman, Stalin wantrouwend, liet terloops weten dat VS een superbom had (om af te schrikken van landjepik enz of om gewoon een bondgenoot op de hoogte te stellen). Stalin: bewijs dat VS comm. wilde vernietigen. Maargoed, afspraken: - Hoe Dld in de praktijk verdeeld werd - Hoe schadeloosstelling geregeld werd - Vanuit Oost-Europa moesten overeenkomstig de nieuwe grenzen Duitsers op een humane wijze gerepatrieerd worden (= terugbrengen naar vaderland. Dit was Duits gebied, worden ze uitgeknikkerd (Sudetenland). Lijkt op evacueren naar oosten, lekker eufemisme). Grootste etnische zuivering van de geschiedenis, weinig humaan. Alle Duitse energie en grondstofplekken voor FR. Bijna kolonie: als staat is Dld volledig vernietigd. Ondertussen ging de oorlog dus door in Azië, waar Japan fanatiek weerstand bood aan de Amerikaanse opmars. In juni nam de VS Okinawa in, klein eiland, eerste deel van territoriaal Japan. Had veel soldaten gekost! Hoeveel zou heel Japan dan kosten? 6 aug 1945: atoombom Hiroshima om Japan tot capitulatie te dwingen - Reden officieel: Inname Japan zou wel eens een miljoen man kunnen kosten! - Officieus: Stalin had beloofd aan de strijd tegen Japan deel te nemen nadat Duitsland verslagen was, wat als hij Japan inpikt? (hem konden zware verliezen niets schelen). Door te laten capituleren is deelname SU overbodig. En inderdaad: 8 aug, Su verklaart Japan oorlog! Japan nog niet gecapituleerd. Rode Leger begon (en vocht tot 2 september door om) Mantsoerije, de Koerillen en Sachalin in te nemen. Truman: zie je?! Hij wil Japan! -> bom op Nagasaki, 9 augustus 15 aug onvoorwaardelijke overgave Japan (maar keizer, in wiens naam alle misdaden waren gepleegd mocht blijven. Alles opdat SU er niets van veroverde). Trumandoctrine en Marshallhulp Groot wantrouwen na Japan (Stalin had nu een indicatie hoe ver Truman wilde gaan om hem te stoppen). Probleem Stalin: SU had in WOII twintig a dertig miljoen mensen verloren. Leger moest met nieuwe lichtingen aangevuld worden voordat er een oorlog gevoerd kon worden, helemaal nu de VS een A-bom had. Hoe toch het communisme uit te breiden nu er geen militaire middelen waren? terwijl de VS demobiliseerde na WOII, bleven de tanks van het Rode Leger in het veroverde gebied staan. Onder invloed van deze Sovjetbezetting (pardon Sovjet-aanwezigheid ) werden in Polen, Tsjecho-Slowakije, Hongarije en Roemenië communisten aan de macht gebracht met behulp van de geheime dienst, terreur en propaganda. Ook daarna bleef het Rode Leger aanwezig in deze volksdemocratieën om gehoorzaamheid af te dwingen (en de communisten in het zadel te houden) Stalin had zo de afspraak van Jaltaom invloedsferen te creëren gebruikt om zijn totalitaire communistische systeem verder uit te breiden in de gebieden waar het Rode Leger stond.

45 De belofte van democratie had hij niet gehouden, maar tegelijkertijd hadden de westelijke geallieerden er ook niet tegen opgetreden. In 1947 veranderde dat echter: in Griekenland, dat niet bezet was door het Rode Leger en dat dus niet volledig in de invloedssfeer van de SU mocht vallen, voerden communisten een burgeroorlog tegen de pro-westerseregering. NB: bijna alle communisten in de hele wereld namen hun bevelen van Stalin, wat betekende dat Stalin dus uit was op een uitbreiding van zijn macht die verder ging dan alleen de invloedssferen. Maart 1947: Begin Trumandoctrine 3 Truman stelde (naar aanleiding van het zg Long Telegram van de diplomaat George Kennan) dat de strijd in Griekenland onderdeel was van de wereldwijde strijd tussen vrijheid en onderdrukking! VS moesten vrije volken helpen tegen de communistische dreiging 4 Deze Trumandoctrine leidde tot de containmentpolitiek : communisme moest ingedamd worden. Opmars moest dus tegengehouden worden Juni 1947: Amerikaanse minister van BuZa Marshall biedt Marshallplan aan: - VS boden Europa enorme hoeveelheden geld en (vaak door vrede overbodige) goederen aan. (minder vatbaar voor communisme) - Europese landen moesten wel Amerikaans toezicht accepteren - Voorwaarde was ook dat er een Europese eenwording begon: landen moesten samenwerken Naast het Koude Oorlogmotief uiteraard ook nog een andere overweging: met geleend geld kon Europa zichzelf opbouw met machines, voertuigen etc. besteld in de VS. Overgang oorlogseconomie naar consumptie-economie daardoor vergemakkelijkt (NB: na WOI tot grote problemen in de VS geleid). Marshall bood de hulp ook aan aan Stalin en de communistische satellietstaten: Stalin wees de hulp af (verwachtte Marshall ook, deed het als gebaar zodat het minder vijandig leek) en droeg zijn satellietstaten op hetzelfde te doen. In West-Europa werd de Marshallhulp een groot succes. - Begin Europese eenwording - Begin lange periode van welvaartsgroei - Communisme buiten de deur gehouden Maar het versterkte ook de blokvorming (ofwel het uitbreken van de Koude Oorlog. - Een Oostblok onder leiding van de SU (onderdrukt, arm en ongelukkig) - Het westen onder leiding van de VS (vrij, rijk en gelukkig) 3 Wikipedia: diplomatieke telegram uit Mosk ou, waarin Kennan het Sovjet-wereldbeeld beschreef. Aanbevolen beleid: het Sovjet-regime niet nodeloos te provoceren, maar slechts waar noodzakelijk lokaal tegenwicht te bieden tegen de permanente expansionistische Sovjet-politiek. => Containment 4 Wikipedia: Truman beloofde hulp aan alle landen die zich door de communistische expansie bedreigd voelden. Voortaan bestonden er twee werelden: de 'vrije wereld' en het communisme. Beschouwd als het begin van de Koude Oorlog. Directe praktische consequentie: financiële hulp aan Griekenland, en Turkije, waar de Russen invloed op wilden uitoefenen. De trumandoctrine leidde tot de containmentpolitiek.

46 Grens liep dwars door opgedeeld Duitsland, eveneens opgedeeld Berlijn werd in 1948 het brandpunt. 1948: onaangekondigd in Westelijk Duitsland een nieuwe munt, waarop Stalin feitelijk besloot om heel Berlijn te pakken door middel van een blokkade. Westerse machten zouden moeten vertrekken Tot dan toe had Stalin alleen landen comm gemaakt die volgens Jalta onder invloedssfeer vielen, met Griekenland ging SU verder en negeerde dus opnieuw de afspraken. VS gedemobiliseerd, had geen/weinig animo tegen Russ bondg. te vechten. NATO opgericht na Blokkade van Berlijn : omdat het door Marshallhulp beter ging in het westen, voert Stalin blokkade van Berlijn in. VS besluiten tot luchtbrug ( ), Stalin geeft na een jaar op. 1949: BRD opgericht, want VS nu enorm populair in Dld. Geen centrale Duitse staat, die was vernietigd voor de oorlog (1 sterk land met Pruisen als basis). In oosten DDR. Duitse politici nemen afstand van Oosten. Hereniging Oost-West uitgesloten. 1949: China wordt communistisch (alternatief model, boeren sneller comm dan arbeiders. Ziet SU/Stalin als superieur). Bovendien heeft Stalin A-bom -> VS schrikt! 1950: Stalin laat Noord-Korea Zuid-Korea binnenvallen. VN grijpen olv VS in. Chinezen ook betrokken. Let op: omdat de VS communistisch China buiten veiligheidsraad houdt ( echte regering gevlucht naar Taiwan), wil de SU de vergadering niet bezoeken. Zo kan ingegrepen worden. En het Morgenthauplan? In 1946/47 nog steeds hongernood in west-dld. Duitse krijgsgevangenen sterven, situatie was beter in de Sovjetzone. Ondanks Marshallplan in 1947 ontmanteling vd Duitse industrie verder. Kolen mocht gewonnen worden, maar vooral om naar FR vervoerd te worden. 1949: Kanselier Adenaur wijst op de onlogica van Marshallhulp in combinatie met economische afbraak. VS/GB: om commu tegen te houden moet West-Dld volwaardige economie worden. Afbraak industrie wordt minder, maar houdt aan tot 1951, mede omdat FR dat wil. 1951: FR en Dld sluiten Europese Gemeenschap Kolen en Staal. FR hiertoe gedwongen door VS (anders geen Marshallhulp). Dld weer zelfst economie maar moest kolen delen met FR. 1952: VS test H-bom (780x Hiroshima) 1953: SU test H-bom! 1953: Stalin dood, machtsstrijd om opvolging brak los 1954: De door de VS gesteunde Fransen verloren in Vietnam de oorlog tegen de communist Ho Chi Minh. Er ontstond daarop een communistisch Noord-Vietnam en een door de VS gesteund Zuid-Vietnam dat volgens president Eisenhouwer niet mocht vallen omdat anders andere landen in Zuid-Oost Azië ook zouden vallen: dominotheorie. 1955: BRD in NAVO! Partner tegen het communisme! 1955: Warschau-pact opgericht, mil. bondgenootschap SU-Oost-Europese landen nav. Duits toetreden tot de NAVO. 1955: Laatste beperkingen in productieniveau kolen en staal Dld opgeheven. 1957: Saargebied (kolen) teruggegeven aan Dld. Dan pas Morgenthauplan uitgewerkt! McCarthy

47 Eind 1949 werd de KO nog grimmiger toen de Sovjet-Unie een eigen atoombom testte en in China communisten aan de macht kwamen. De Amerikanen hadden zich onkwetsbaar gewaand, maar nu leek ook voor hen gevaar te dreigen. Leidde tot wapenwedloop. In de VS gebruikte de Republikeinse senator McCarthy de angst om de Democratische regering aan te vallen: redevoering 1950: hij beweerde dat op ministerie van BuZa honderden communisten werkten en dat de minister dat wist,m maar er niets tegen deed. Communistische inflitranten zouden ervoor hebben gezorgd dat Stalin de A-bom had en Amerika China zonder veel verzet opofferde. Kreeg veel media-aandacht. In die tijd werden ook Amerikanen opgepakt die echt voor de SU hadden gespioneerd. In de filmindustrie, het onderwijs en bij de overheid verloren honderden mensen hun baan wegens linkse sympathieën. Blokvorming in Azië en Afrika ( ) De Chinese revolutie Centrum Koude Oorlog tot 1949 in Europa: daar stonden de VS en de SU tegenover elkaar. Landen als Duitsland waren het veroveren waard vanwege hun industriële en militaire capaciteiten en bestonden volledig uit arbeidersbevolkingen die geschikt waren voor het socialisme zoals Marx dat voorzag. In Azië en Afrika waren de samenlevingen echter nog agrarisch, met boeren die onderdrukt werden door adel en kolonialisme. Liep historisch ver achter, nog lang niet klaar voor socialisme. Eén uitzondering uiteraard in Azië: Japan. Dat probeerde Stalin in handen te krijgen met zijn oorlogsverklaring van 8 augustus 1945, maar na de tweede Amerikaanse A-bom op Nakasaki capituleerde Japen en viste hij achter het net. Na Japan was Stalins belangstelling voor Azië minimaal: Stalin was bereid om wapens te leveren aan de daar overvloedig aanwezige communisten, maar het militaire zwaartepunt van het Rode Leger bleef in Europa liggen. 1945: Ho Chi Minh riep de Vietnamese onafhankelijkheid uit tov van Frankrijk (Ho kreeg wapens van de SU) 1945: na de strijd tegen Japan ging in China de burgeroorlog tussen de nationalisten van Tjang Kai Tjek en de communisten van Mao verder (met wapens van de SU). 1945: na 35 jaar Japanse bezetting verdeelden de VS en de SU Korea in invloedssferen: het noorden was van de SU, het zuiden van de VS. 1947: Zuid-Korea werd een onafhankelijke democratisch-kapitalistische staat, Noord-Korea werd onafhankelijke communistische Volksdemocratie olv Kim Il Sung(eerste erkende volksdemocratie in Azië, nog voor China!) 1949: Mao Zedong won met Sovjetwapens maar op eigen kracht de burgeroorlog in China en riep een communistische Volksrepubliek China uit. De nationalistische regering van Tsjang Kai Tjek vluchtte naar Taiwan. Tot dan toe maakte de VS zich geen zorgen over China: Stalins gevoelens over boerencommunisme waren bekend Een communistisch China zou de SU alleen maar last bezorgen;

48 De SU zou China nooit kunnen controleren, zouden de SU en China niet gaan bakkeleien over wie de baas was, wat het juiste communisme was? moest de SU als socialistisch land vanuit internationalistische overwegingen dure ontwikkelingshulp geven? Na de val van China en het feit dat de SU de A-bom had, veranderde de houding van de VS: vreesde nu een groot communistisch blok in Azië en zag in dat de ambities van Stalin mondiaal waren. Reactie: Binnenland: communistenjacht olv McCarthy Buitenland: containment nu ook noodzakelijk in Azië Korea Aanvankelijk vonden de VS en de SU Korea niet zo interessant: zoals gezegd werd het land in 1945 verdeeld in invloedsferen. 1948: Noord-en Zuid-Korea onafhankelijk, de VS en de SU trokken hun troepen terug. Minister VS liet ook weten dat het land het verdedigen niet waard was. 1948: met die terugtrekking vroeg de Noord-Koreaanse leider Kim IlSungStalin om toestemming Zuid-Korea te bevrijden. Stalin zei nee. 1949: China met Sovjetwapens communistisch, VS had niets gedaan 1950: Nu China onafhankelijk geworden was en de SU de A-bom had, gaf Stalin Kim alsnog toestemming/opdracht een aanval uit te voeren Stalins inschatting: de VS zou niet vechten, uit angst voor China en de A-bom van de SU. Bovendien zou de VS dan zijn krachten moeten verdelen tussen Azië en Europa Vocht de VS wel, dan kon nu communistisch China met zijn enorme mensenmassa dus bijspringen En terwijl de VS dan moest vechten in Azië tegen oa China, spaarde Stalin het Rode Leger en had hij zijn handen vrij in Europa! Echter.. VS liet meteen een resolutie in de VN-veiligheidsraad aannemen waarmee ingegrepen kan worden door een VN-macht. Internationale vlag dus, volkenrechtelijk legitiem! HIER MAAKTE STALIN EEN FOUT! Hij was welkom, immers lid VN en had Veto kunnen uitspreken. Kwam echter niet uit protest vanwege de Taiwan-kwestie : na de communistische machtsovername in China mochten nationalisten van Taiwan in de raad blijven zitten (Communistisch China dus ook geen stem). VN olv VS sloeg de commi s van Noord-Korea terug en naderde zelfs de China. Daarop vroeg Stalin China om in te grijpen, wat gebeurde, en VS werd de VS teruggedrongen. Oorlog duurde tot 53, daarna sloot men een wapenstilstand rond die grens, tot vandaag geen vrede! Gevolg Korea: oorlogsangst in VS en Europa neemt toe, Europa volgend slachtoffer? Geheime werkgroep regering VS in april 1950, nog voor aanval NK: Ziet wereldwijd communistisch complot vanuit Moskou (klopte dus feitelijk). Containmentmoet wereldwijd, Geen onderscheid vitaal en minder vitaal belang, want communisme slaat altijd over tot het vitaal belang raakt.

49 Dekolonisatie Na WOII verloren de Europese mogendheden in hoog tempo hun koloniën. Oorzaken: Respect voor de blanke man was verdwenen toen de Japanners aantoonden dat Aziaten ook konden vechten en winnen. Na WOII ontstond in de voormalige koloniën een machtsvacuüm waarbij onafhankelijkheidsbewegingen makkelijk de macht konden grijpen Europa lag in puin, GB had zware schulden bij de VS en in ruil voor steun al in 1941 beloofd om te dekoloniseren (Atlantisch Handvest). Westen kon weinig uitrichten zonder steun van de VS. Rol van de nieuwe supermachten in de Koude Oorlog was dus beslissend. Beide waren voor dekolonisatie: SU Ideologisch : Bevrijder onderdrukte groepen en volkeren : hele wereld moest commu Economisch : hoe groter de commu gemeenschap, hoe groter kans succes Machtspolitiek : invloedssferen, liefst met warmwaterhavens. Wereldwijd conflict met het kapitalisme immers onvermijdelijk. VS Ideologisch : zelf kolonie geweest, andere onderdrukte volken bevrijden Economisch : dekolonisatie betekent vrije handel, profiteert ook VS van Complicatie: Als gedekoloniseerd gebied communistisch werd, kon de VS vrijhandel vergeten. + strategisch probleem in KO. Voorkomen dus! -> machtspolitieke dimensie, wat door de SU weer Amerikaans Imperialisme genoemd werd (geen echte kolonisatie zoals voor WOII, wel marionettenregeringen). In Vietnam zouden de VS zo aan de verkeerde kant van de geschiedenis terecht komen: Vietnam zou onder Ho Chi Minh communistisch worden VS steunde in 1950 de oude kolonisator Frankrijk, Vietnam zou zelfbeschikkingsrecht krijgen als zeker was dat de nieuwe staat democratisch en kapitalistisch zou zijn In 1954 waren de Fransen verslagen en ontstonden communistisch Noord-en kapitalistisch Zuid-Vietnam. Zuid-Vietnam werd ondemocratisch en corrupt geregeerd door de oude Vietnamese elite uit de Franse tijd (uit de katholieke minderheid in een boeddhistisch land), waarbij de VS dit bewind zou steunen tot het communisme kon weerstaan en echt democratisch was Tja 1945 : Ho Chi Minh riep de onafhankelijkheid uit Frankrijk legde zich daar niet bij neer en ging een koloniale oorlog aan, die uitliep op een bloedige guerrillastrijd.

50 - Na de Chinese Revolutie ging de Stalin zich ook met Vietnam bemoeien uit dezelfde overwegingen als de aanval van Noord-Korea. Als de VS ook in Azië moest strijden, zou ze dat verzwakken in Europa waar Stalin zijn zinnen op gezet had. - Stalin en Mao erkenden de Democratische Staat Vietnam (DSV) die Ho Chi Minh had uitgeroepen. - China en de SU leverden wapens en economische steun aan de communisten. - VS steunde met wapens en economische middelen (Marshallhulp) de Fransen. Begin 1954 betaalden de VS 80% van de Franse oorlogsinspanning! Frankrijk kreeg de guerrilla-oorlog echter niet onder controle en wilde eind 1953 vertrekken. Plan: Er zou een conferentie komen in 1954 in Geneve over de toekomst van Vietnam Om een gunstig uitgangspunt te verkrijgen daarvoor, zouden de Fransen de vijand nog één zware nederlaag toedienen! Fransen namen in een afgelegen bergvallei (!) vlakbij Chinese grens een fort in: Dien Bien Phu. Idee: Vietnamese Guerrilla s van Laos afsnijden en de confrontatie aangaan. Echter: grote nederlaag, FR smeekte VS om steun. VS wilden alleen als bondgenoten meededen, en GB was te bang voor oorlog SU/China. DBP valt op 6 mei 1954, dag voor het begin van de Conferentie van Geneve.: - VM (VietMinhNoord-Vietnameseguerrilla s) heeft grootste deel Vietnam in handen, rest zal spoedig volgen - Fr wil niet verder vechten Het leek een kwestie van tijd voor de communisten heel Vietnam in handen kregen. President Eisenhouwer (opvolger Truman) formuleerde tijdens een persconferentie op basis van de containmentpolitiek de dominotheorie : als Vietnam (of een ander land) viel, zou als dominostenen en de rest van de vrije wereld volgen. Geneefse Akkoorden van 1954 Vietnam voorlopig verdeeld langs 17ebreedtegraad Communistische guerrilla s (Vietminh) naar het noorden, Fransen en bondgenoten naar Zuiden Directe wapenstilstand Fransen binnen twee jaar weg Vietnam moest neutraal blijven: - twee delen niet in bondgenootschappen - Geen vreemde troepen binnen grenzen In juli 1956 nationale verkiezingen, waarna hereniging zou volgen! Internationale Commissie van Toezicht (Canada, Polen, India) zou hierop toezien Mager akkoord voor Ho: Vietnam niet verenigd/helemaal communistisch en levert vijfde van grondgebied in. Ging echter wel akkoord: Ho werd gedwongen door China en de SU omdat de VS met ingrijpen dreigde als het akkoord hen niet aanstond. NB: Stalin was in 1953 dood, Mao volgde de SU nog. Ho wilde wel door, maar mocht niet, had SU en China nodig voor steun/wapens.. Ho hoefde echter ook niet door te vechten, want hij wist dat hij de democratische verkiezingen in 56 zou winnen. Vietnam dan dus sowieso verenigd en communistisch.

51 Dus kwamen die verkiezingen er? VS verklaarden in te stemmen met de algemene principes van de Geneefse Akkoorden, maar weigeren ze te ondertekenen! Optreden VS daarna op gespannen voet met de Akkoorden: 17e breedtegraad mocht geen politieke grens zijn, geen buitenlandse inmenging. VS besloot in Zuid-Vietnam een anticommunistische natie op te bouwen. China en SU natuurlijk ook betrokken bij Noord-Vietnam: zij kunnen Ho immers alleen tot akkoord dwingen door te dreigen hem in toekomst geen hulp te geven Toen Noord-Vietnam in 1955 Zuid-Vietnam voorstelde om te praten over de afgesproken verkiezingen van 1956 voor heel Vietnam, verwierpen Zuid-Vietnam en de VS dit aanbod: De VS en Zuid-Vietnam hadden in Geneve immers niets ondertekend De communisten die Noord-Vietnam controleerden zouden de verkiezingen toch niet eerlijk laten verlopen, dus een communistische zege stond vast (net als eerder in Oost-Europa). Zuid-Vietnam werd zo vooral anticommunistisch en niet zozeer democratisch of kapitalistisch: agrarisch, ondemocratisch en corrupt geregeerd door de oude Vietnamese elite uit de Franse tijd, nog steeds gesteund door VS. De Amerikaanse nederlaag Na akkoorden van Geneve versterkte Ho communisme in Noord-Vietnam. In Zuid-Vietnam werd gepoogd commu uit te roeien, maar regime bleef gehaat : ruzie China/SU over leiderschap in communistische wereld. Mao verweet SU van angst jegens VS en voerde Grote Sprong Voorwaarts in (socio-eco revo die boerenland in een keer een echte commu samenleving moest maken!). SU had zich nu ook aan eigen communisten te bewijzen. 1960: Castro maakt Cuba communistisch. Ondertussen liet Noord-Viet in Zuid-Viet de Vietcong een opstand beginnen tegen door VS gesteunde bewind. SU en China steunen Noord-Vietnam, willen zich beiden bewijzen. Kennedy, opvolger Eisenhouwer, hield vast aan dominotheorie: - Stuurde eerste VS militairen die de opstand moesten helpen onderdrukken - Stuurde helikopters voor efficiënte anti-guerillatactiek 5 - Stuurde agent Orange om de jungle te ontbladeren en guerilla s te vinden... Kennedy vermoord in Opvolger Johnson voerde geweld verder op. Cruciaal hierbij: Tonkinincident en de Tonkinresolutie. -In 1964 viel Noord-Viet in internationale wateren (achteraf Noord-Viet wateren en oorlogshandeling was betrokken!) bij de golf van Tonkineen Amerikaanse torpedobootjager aan ( Tonkinincident ). Hierop nam het Amerikaanse congres de Tonkinresolutie aan: congres gaf de president toestemming om zonder oorlogsverklaring alles te doen om de oorlog winnen: leugens en onbeperkt geweld waren gerechtvaardigd en het Congres had zichzelf buitenspel gezet. Na de Tonkinresolutie liet Johnson het geweld escaleren (dominotheorie) - Geen aanval op Noord-Vietnam omdat hij geen (kern)oorlog met China wilde, maar 5 Douche van chemicaliën

52 - Johnson liet wel Noord-Vietnam zwaar bombarderen - Waren er in Amerikaanse soldaten in Zuid-Vietnam actief! Alles ging daarbij fout!!!! Vietcong leek in 1968 verslagen, maar toen: een guerillaoffensief, wel onderdrukt door VS, maar toonde aan dat de oorlog voor de VS op het platteland niet te winnen was Culturele revolutie in westen onder dienstplichtigen: jongerencultuur, protestgeneratie. Vonden het een onrechtvaardige oorlog en konden op tv oorlogsmisdaden zien. Grote protesten door jongeren maar ook van en door bondgenoten Johnson stelde zich niet meer verkiesbaar en republikein Nixon won verkiezingen. Zijn gezochte uitweg: peace with honour! Manier: kracht tonen (Noord-Viet nog zwaarder bombarderen) en bereidheid tot onderhandelen (minister BuZa met Noord-Viet, China en SU!) Hoopte zo goede relaties aan te knopen met China en SU, tegen elkaar uitspelen, waarbij ze hun invloed zouden aanwenden om Noord-Viet onder druk te zetten. Driehoekdiplomatie met als hoogtepunt Nixons bezoek aan China in Drie maanden later zelfs in Moskou! Doel: Mao moest Vietnam overhalen om vrede te sluiten, de beloning zou een betere relatie met de VS zijn en in zekere zin steun tegen de SU! 1973: Parijse Vredesakkoorden : - VS trok zich terug, maar - Zuid-Viet zou als staat voortbestaan. Toen de militairen VS vertrokken waren en regime in Zuid-Viet verder verzwakt, viel Noord-Vietnam Zuid-Vietnam alsnog aan met een regulier leger. De laatste Amerikanen en bondgenoten moesten vluchten. Vrede in Vietnam dus, maar nederlaag voor VS: - Hun oorlog was verloren - Gezien als onderdrukker, ook door bondgenoten - Had een bondgenoot laten vallen - Economie was in een crisis geraakt! Burgeroorlog in Angola In 1961 begonnen twee onafhankelijkheidsbeewgingen, MPLA en FNLA, een guerillaoorlog tegen de Portugezen. Probleem: - MPLA gesteund door SU - FNLA anticommu, gesteund door Zuid-Afr en in geheim VS. Geheim, want foute Zuid-Afr apartheidsregime getolereerd als bondgenoot tegen commu - Uit FNLA ontstond een derde beweging: UNITA, ook door westen gesteund 1975: Portugal liet Angola alsnog onafhankelijk worden. - Terwijl Portugezen vertrokken, barstte burgeroorlog los waarbij - Cuba en Zuid-Afr troepen stuurde - MPLA Met hulp van Cubanen Luande veroverde en Volksrepubliek Angola uitriep - FLNA, UNITA en Zuid-Afrikaanse troepen hadden echter de rest van het land Burgeroorlog duurde jaren, pas met einde KO kwamen er in 1988 vredesbesprekingen en het vertrek van Cubaanse en Zuid-Afrikaanse troepen. MPLA bleef aan de macht maar

53 voerde democratie in en nam afstand van communisme. Kwam in praktijk niets van terecht -> nieuwe burgeroorlog. In 2002 definitief voorbij, Angola was een volkomen verwoest land... Confrontatie en co-existentie ( ) Marshallhulp, Stalin A-bom, China commu, EGKS opgericht. 1953: conferentie in Londen. Schulden Duitsland nav WOII kwijtgescholden, simpelweg omdat deze te groot waren om te voldoen (+ Duitse tol al flink betaald). VS dreigde landen die niet meededen af te snijden van Marshallhulp. Doel: alleen zo kon Duitsland economisch herstellen en de rest van Europa economisch overeind houden in de KO. 1953: Stalin heeft H-bom én sterft 1954: Fransen verloren in Vietnam de oorlog en trokken zich terug. 1955: Toetreding BRD in NAVO en Warschaupact. Daarmee waren twee sociaaleconomische, politieke en militaire blokken in Europa een feit. Grote vraag: hoe stabiel was de situatie? Ofwel: bleef men vanaf nu deze invloedssferen (Jalta) respecteren? De Hongaarse Opstand 1953: Na dood van Stalin einde ergste onderdrukking. Opvolginsstrijd uitgebroken. 1956: Opvolger: Nikita Chroesjtsjov. Beleid van Destalinisatie : Stalin was een tiran die terreur gebruikte een had SU bovendien niet op Duitse aanval voorbereid. Voortaan geloofde SU niet langer in onvermijdelijke confrontatie commu-kapi, voortaan konden de ideologieën naast elkaar bestaan zonder elkaar te vernietigen: Vreedzame Coëxistentie. Een schok! Stalin moest tot dan toe vereerd worden. In Oost-Europa nu hoop op vrijheid. In Boedapest (Hongaarse hoofdstad, traditioneel westers georiënteerd als erfgenaam OH) demonstreerden studenten voor democratie en vrijheid van meningsuiting en trokken daarbij een standbeeld van Stalin omver. Leider Nagy beloofde onderhandelingen ipv straf!! Daarop volgden in het hele land demonstraties van arbeiders en studenten Waarop Nagy beloofde een einde te maken aan het machtsmonopolie van de communistische partij. Er zou een democratie komen met meer partijen! Sovjettroepen zouden verdwijnen Hongarije zou uit het Warschaupact stappen en voortaan neutraal zijn (net als Oostenrijk)! De invloedssferen van Jalta zouden dus verleden tijd zijn. Vraag natuurlijk wel: aangezien heel Oost-Europa door de Russen bezet en onderdrukt werd Welk land zou volgen? Chroesjtjov kon/wilde de situatie niet accepteren: Rode Leger viel aan en herstelde de orde in Boedapest. Nagy riep het volk per radio op tot verzet, waarna felle en bloedige straatgevechten uitbraken. Na drie dagen hadden de tanks van het Rode Leger overwonnen. Nagy kreeg een vrijgeleide naar Joegoslavië maar werd toch opgepakt. Na marteling en een geheim proces werd hij in 1958 met andere opstandelingen vermoord. In heel West-Europa was sympathie voor de opstandelingen groot (grote rol TV). Anti-communistische gevoelens liepen op, commu instituten zoals boekwinkels aangevallen.

54 Nozems in A dam verzamelden zich bij gebouw Felix Meritis, hoofdkwartier Communistische Partij Nederland en partijkrant De Waarheid. Jongeren trokken stenen uit de straat en gingen ermee gooien, andere bestormden het gebouw en probeerden het in brand te steken. Geweld ook van CPN met stokken en staven. Politie trad terughoudend op. Rond middernacht keerde de rust weer. CPN bedreigde Amsterdamse burgermeester met brandstichting van de Telegraaf: politie had harder op moeten treden. Maakte indruk, politie veegde de gracht voor Felix Meritis schoon. Vreedzame co-existentie Hongaarse opstandelingen hadden hoop op Westerse hulp. VS had echter geheime beslissing genomen dat er geen militaire interventie zou komen: risico op kernoorlog te groot. SU mocht in de eigen invloedssfeer doen wat ze wilde Sloot aan bij vreedz. Coex. Berlijnse Muur : ruzie Mao/SU. 1960: Cuba commu. Regering Eisenhouwer liet een invasie plannen door Cubaanse bannelingen gesteund door CIA en leger VS. Kennedy liet dit begin 1961 doorgaan met beperkte middelen. - Chroesjtsjov meende dat de VS zwak was, daagde uit tot meer acties - Kon echter ook tetteren dat VS een democratische revolutie onderdrukten en ze niet zouden stoppen tot Castro verdreven was. SU moest Cuba dus steunen. 1961: hoogopgeleide Oost-Duitsers liepen in Berlijn over naar westen -> spanning loopt op. Chroesjtsjov eist dat westerse troepen Berlijn verlieten. Kennedy gaf niet toe. 13 aug 1961: van de ene op de andere dag werd de Muur gebouwd. Zogenaamd Anti-fascistische beschermingsmuur. Kennedy opgelucht! Muur beter dan oorlog, beter dan opgeven Berlijn. VS deed dus niets, West-Duitsers teleurgesteld en vreesden alsnog dat commu Berlijn zouden inpikken. Begin 1962 dus: Het westen onder Kennedy leek overal te verliezen. Echter! In 1962 overspeelde Chroesjtsjov zijn hand. Hij wilde kernraketten installeren op Cuba. Zijn formele overwegingen: de invasie in de Varkensbaai van 1961 zou aangetoond hebben dat de VS Castro nooit met rust zou laten en alleen kernraketten hem konden beschermen De VS had kernraketten in Turkije, met raketten in Sovjet raketten op Cuba zou de situatie gelijkwaardig zijn. Nu reageerde Kennedy wel adequaat: omdat het Kremlin nauwelijks communiceerde, verscheen Kennedy op televisie om openlijk te verklaren dat als de Sovjetschepen met kernraketten onderweg naar Cuba niet omkeerden, de VS ze gewapenderhand tegen zouden houden ongeacht de gevolgen. 13 dagen lang dreigde de totale vernietiging van de mensheid, toen keerden de Sovjetschepen om. Chroesjtsjov had geëist dat Kennedy Castro met rust liet en de Amerikaanse raketten uit Turkije terugtrok. Het eerste wilde Kennedy openlijk beloven, het tweede niet. Kennedy leek zo de winnaar toen de Sovjetschepen omkeerden, maar in werkelijkheid zouden niet veel later de Amerikaanse raketten uit Turkije ook

55 teruggetrokken worden overeenkomstig geheime afspraken(overigens formeel omdat deze verouderd waren). Er stond nogal wat op het spel: v.a jaren 60 heet de situatie MAD: Mutually Assured Destruction. Ook al voert ene partij een succesvolle verrassingsaanval uit, dan heeft de tegenstander altijd nog genoeg wapens om de aanvaller alsnog te vernietigen (ondergang mensheid gevolg). Begin 1963 waren de Duitsers vanwege Berlijn nog steeds erg depressief. Nadat Kennedy echter gewonnen leek te hebben met betrekking tot de Cubacrisis, besloot hij de BDR een hart onder riem te steken. Juni 1963 naar Berlijn, hield een toespraak waarin hij verzekerde dat hij Berlijn niet in de steek zou laten (zoals eerder Hongarije in de Sovjet-invloedssfeer en Cuba in eigen invloedssfeer). Berlijn was volgens Kennedy het symbool voor Westerse vrijheid! Ich bin ein Berliner Ontspanning ( ) Wapenbeperking Gevolgen Cubacrisis: 1964: Chroesjtsjov vervangen door conservatieve Stalinist Brezjnev. Chroesjtsjov zou de Cubacrisis verloren hebben. Na en door de Cubacrisis verbeterde de verhouding tussen de VS en de SU echter wel: Leiders beseften dat ze dicht bij een nucleaire holocaust waren geweest. Eén van de oorzaken daarvan was een slechte communicatie. (natuurlijk essentieel in een Koude Oorlog), Crisisbeheersing werd verbeterd door betere communicatie: hotline tussen Washington en Kremlin, president en partijsecretaris. Als gevolg hiervan begon een periode van ontspanning of detente. Met MAD op de achtergrond door nieuwe techniek. De Praagse Lente - jongerencultuur en culturele revo. - ontspanning Net als in 1956 (Hongarije) leidde die ontspanning tot misverstanden. Januari 1968: nieuwe generatie communisten aan de macht in Tsjecho-Slowakije olv Alexander Dubcek. Plan: democratisch communisme met vrijheid van meningsuiting en vrije verkiezingen. Daarmee begon Praagse Lente: korte periode van hervormingen en optimisme binnen het communisme zelf. Vooral studenten en intellectuelen enthousiast over socialisme met een menselijk gezicht. Hierdoor aangemoedigd voerde Dubcek veel sneller dan hij van plan was veranderingen door. (Oudere) leiders van de andere oostbloklanden bezorgd over besmettingsgevaar. Vroegen SU om op te treden!

56 Brezjnevdoctrine: Als een land dreigde af te glijden naar het kapitalisme (deed TsjecSlow dat?), moest SU ingrijpen! Augustus 1968 werd TsjechSlow binnengevallen, soldaten verrast dat er daar geen Duitse en Amerikaanse invallers waren. Verschil met Hongarije 1956: - Alle Warschaupactlanden deden mee, niet alleen SU - Geen executies: wie afstand nam van progressieve opvattingen mocht baan behouden. Wie weigerde, moest naar een uithoek van het land. Intellectuelen werden glazenwasser of stoker, Dubcek werd boswachter! - Verzet Tsjech-Slow vreedzaam, geweld had toch geen zin: - Overmacht te groot - Hulp door westen uitgesloten (dreiging kernoorlog/ontspanning koesteren) Eindresultaat net als in Hongarije: totalitaire communistische partijdictatuur hersteld. Dat de VS de invloedssfeer van de SU hier respecteerde, kwam de Ontspanning ten goede: V.a 1969: onderhandelingen over atoomwapens en wapenbeheersing. Strategic Arms Limitation Talks leidde tot SALT1 verdrag 1972, getekend door Nixon en Brezjnev: Niet meer raketten bouwen Niet verder werken aan luchtverdedigingssysteem die kernraketten uit de lucht konden schieten Vietnam Echter ook spanningen. V.a 1964 raakte de VS in Vietnamoorlog en verloor deze definitief in Hoogtepunten: - Ho Chi Minh versterkt in jr 50 commu en steunt Vietcong, commu guerilla s in Zuid-V - Schokkende beelden op de TV - Tonkinincident - Dienstplichtigen VS naar Vietnam gestuurd 1968: Tet-offensief losbarstte. Vietcong viel belangrijke doelen aan in de Zuid-Viet steden! Door VS de kop ingedrukt, maar oorlog bleek niet meer te winnen. Vietcong in de jungle niet te verslaan en culturele revolutie in VS. Nixon aan de macht, Dien Bien Phu, lees maar na. 1973: Egypte, bondgenoot SU, viel met hulp SU Amerikaanse bondgenoot Israël aan (Jom Kippoeroorlog)! Ondanks ontspanning! SU zag ontspanning gewoon als westerse zwakte, hield zich nergens aan. Gevolg: eco.crisis in westen erger (geen olie geleverd door Arabische landen-> oliecrisis) 1975: Noord-V nam Zuid-V in, laatste Amerikanen gevlucht. Opnieuw hadden de commu afspraken en ontspanning genegeerd. 1974: Militaire dictatuur in Portugal gevallen 1975: kolonie Angola onafhankelijk. Cuba stuurt met instemming SU geld en wapens -> MPLA Een nieuwe wapenwedloop

57 Dus rond 1975: commu zag westen en vooral VS als decadent/zwak. Na Vietnam kroop VS in schulp: - Was het land nog wel de kampioen van vrijheid zoals in WOII? - Land was zwaar vernederd en gefrustreerd door Vietnam, zeker doordat commu afspraken geschonden hadden ondanks ontspanning. - Was de VS nog wel bereid (mentaal) of in staat (economisch) om te vechten voor bondgenoten, ook in West-Europa? Na 1975 neemt spanning KO weer toe. SU daagt Westen uit. Vraag: zou VS blijven voorhouden dat er ontspanning was? : SU plaatst middellange afstandsraketten die Europa konden raken - SU/Cuba probeerde Angola in commu invloedssfeer te brengen - Reactie VS: NATO plaatst honderden middellange afstandsrak. In West-Eur, op verzoek westerse regeringsleiders. Ontspanning ten einde (was eigenlijk al die tijd een westers fantoom) Linkse deel van Europese bevolking had VS nooit als bevrijder gezien, maar als onderdrukker van Vietnam. Wilde VS niet Europa het nieuwe slagveld laten maken! Na anti-vietnamdemonstraties nu demonstraties tegen de Amerikaanse kernwapens waar West-Europese regeringsleiders zelf om gevraagd hadden (1981) Grote rol CPN (Commu partij NL), regering gaf betogers niet hun zin. Één v/d redenen dat links NL zo fel optrad: aan de macht komen van Reagan in Noemde SU Evil Empire en wilde Strategic Defense Initiative (SDI: Star Wars!) Harde koers dus na schulp Probleem voor SU die al wat problemen had: 1979: in Afghanistan strijd tussen commu.regering gesteund SU <-> Taliban gesteund VS 1982: Brezjnev dood, gevolgd door zwakke Andropov (oude man, maar 1jr aan de macht) en andere oude man Tsjernenko, ook maar 1 jaar) 1985: jonge opvolger Mikail Gorbatsjov 1987: kernramp Tsjernobyl, Oekraïne (onderdeel SU). SU probeerde eerst geheim te houden. Maar Gorbatsjov moet constateren: Economie communistisch blok stagneerde, niemand geloofde meer in commu Oorlog in Afg viel niet te winnen voor SU, kosten sloopten de economie Tsjernobyl toonde aan hoe slecht het SUsysteem werkte De nieuwe bewapeningsronde kon niet door Sovjeteco betaald worden. Geld voor nieuwe raketten ontbrak, antwoord op SDI helemaal. Wat te doen? Om het communisme te redden was Gorbatsjov bereid: - Met Reagan te praten over ontwapening. 1987: sensationeel akkoord: kernwapens laten vernietigen. Doel: terugbrengen kosten wapenwedloop. - Glasnost (openheid) invoeren: open praten, tegen corruptie/partijbelang/geheimhouding zoals na Tsjernobyl - Perestrojka (hervorming): economie moet veranderen, gereorganiseerd worden Resultaat: 0. Commu systeem om mensen gelijk te belonen ongeacht inzet of talent kon niet werken

58 Economie zonder vraag en aanbod kon niet bestaan. Gebrek aan concurrentie -> geen reden tot technische verbetering. 1989: 80% van de sovjetindustrie produceerde bijna gratis wapens voor Sovjetsatellietstaten. Systeem vroeg altijd hard werken voor eindoverwinning. Niemand geloofde daar meer in, men wilde gewoon overstappen... Het einde van het Oostblok 1988: zich bewust van de zwakte liet Gorbie de Brezjnevdoctrine los! SU niet langer bereid/in staat Oostbloklanden binnen communisme te houden, alle volkeren mochten een eigen keuze maken! - Commu ging in ene na de andere bezette dag ten onder: - Vrije verkiezingen in Polen -> niet-commu regering - Commu partij in Hongarije hief zichzelf op, liet hek met OOR doorknippen. Veel Oost-Duitsers gingen naar Hongarije op vakantie om naar westen te ontsnappen. - In DDR demonstraties steeds massaler, partijtop durfde niets te doen zonder sovjetsteun. Op zei hoge functionaris (min of meer per ongeluk) dat de grens overgestoken mocht worden. -> Run op de muur, werd gesloopt! - Gorbatsjov stemde daarna in met de opheffing van de DDR en toetreding tot BRD (voorwaarde: NATO en EU zich niet in oostelijke richting uitbreiden) - Estl, Letl en Litouwen scheiden zich in 1991 af, ondanks poging tot onderdrukking. - Reactie op zwakte Gorbie: 1991 staatsgreep in SU door Stalinisten. Verzet daartegen geleid door Jeltsin, leider Sovjetrepubliek Rusland, nu Gorbie van het politieke toneel verdwenen was. Toen de staatsgreep verslagen was, bleek Jeltsin de nieuwe baas en niet Gorb. Hij zorgde ervoor dat Gorbatsjov werd afgezet, SU opgeheven werden Oekraïne en Georgië ea werden onafhankelijk Communistische partij, kern van de mislukte staatsgreep, verboden Europese samenwerking Einde KO leidde tot nieuwe kansen voor Europese samenwerking: - FR en andere Europese landen (m.n NL) niet blij met Duitse hereniging. Vrees dat een groot en sterk Duitsland opnieuw zou proberen rest van Europa te overheersen. - Oplossing: nauwere Europese samenwerking. Dld moest als prijs voor eenwording - Oostelijke grenzen erkennen - Leger beperken tot man voor eeuwig - Beloven nooit kernwapens te nemen - D-mark inruilen voor Euro. Geen Duits Europa, maar een Europees Duitsland: Dld zou Europese eenwording betalen. Geheel vastgelegd in het Verdrag van Maastricht (1992) waarmee EU en Euro werden opgericht. V.a 2004 nog een groot aantal Oost-Europese staten bij EU. 4.1 De Verlichting

59 Door de verlichting ( ) kwamen oude inzichten ter discussie te staan: In de middeleeuwen was het denken ondergeschikt aan geloof en traditie. Maar vanaf 1650 werden oude inzichten steeds meer ter discussie gesteld. De verlichting begint in Nederland met Spinoza, zwaartepunt verschuift later naar FR. Focus verlichting: tegen intolerantie, dwang, machtsmisbruik van kerk en staat en voor onpartijdige rechtspraak inclusief een einde aan de standenmaatschappij (dit laatste is per definitie intolerant en nodigt uit tot machtsmisbruik. Als verlichtingsdenker wil je min of meer uit die standenmaatschappij). Filosoof Immanuel Kant ( ): De bevrijding van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen je verstand zonder leiding van anderen te gebruiken. Deze onmondigheid is je eigen schuld als je genoeg verstand hebt,

60 maar niet de moed om er zelfstandig gebruik van te maken. Durf te weten, heb de moed je eigen verstand te gebruiken, is dus het motto van de verlichting. Dit in een tijd dat vorsten juist hun centralisatiestreven doortrokken naar absolutisme. Lodewijk XIV rechtvaardigde deze machtsuitbreiding bv met droit divin : macht van God gekregen, alleen God kon over koningen oordelen -> geen verantwoording schuldig aan mensen en onbeperkte macht. Betekent overigens ook dat wat hij doet het beste is voor het volk volgens God. Trouwens: Lodewijk XIV zag de adel (trauma: Fronde,1653) als zijn voornaamste vijand en gebruikte de burgerij als bondgenoot bij zijn centralisatie (bureaucratie). Bijproduct: verlichting groeit. Maar repressie ook, Lodewijk XVI geeft de adel weer meer macht. Verlichte denkers hadden andere ideeën over soevereiniteit, en over de relatie tussen vorst en onderdaan en tussen staat en burger. Engelse filosoof John Locke ( ): Alle mensen (vrouwen ook mensen? Anders dan blank ook?) zijn vrij geboren Volk heeft in alle vrijheid besloten een samenleving te vormen. Er is geen contract waarin staat dat de vorst over het volk mag heersen. De soevereiniteit ligt bij het volk. Alle mensen zijn gelijk geboren 6 Hebben recht hun leven, gezondheid, vrijheid en bezit te verdedigen Macht van de staat was gebaseerd op een sociaal contract. Afspraak: 6 Heel anders dan Rousseau!

61 Mensen staan deel van hun vrijheid af aan de overheid. In ruil Beschermt de overheid leven, bezit en vrijheid Bij conflict is overheid neutraal rechter Doet een regering dit niet, dan mogen de regering de tiran afzetten en een nieuwe regering installeren. Gebeurde in 1688 toen Willem III door het Engelse parlement uitgenodigd werd om Jacobus II te verdrijven en zo de Glorious Revolution plaatsvond. Even daarover: Willem verdreef Jacobus II (katholiek in de kast) onder voorwaarde dat hij rechten van het parlement respecteerde en dat er geen duurzame unie NL-ENG was. Continuïteit: net als Magna Charta, rechten parlement beschermd. Verandering: constitutionele monarchie, ook koning moest zich aan de wet houden! Was Locke groot voorstander van. Frans-Zwitserse denker Jean Jacques Rousseau ( ) : Mensen sluiten een sociaal contract waarbij ze hun vrijheid overdroegen aan de staat Volk was soeverein 7 Staat moest algemene wil wil van de samenleving vertegenwoordigen Mensen mochten niet hun eigen belangen voortzetten, maar moesten zich onderwerpen aan wetten die in overeenstemming waren met de algemene wil! Machtige overheid die inbreuk doet in het persoonlijke leven van de burger. Een kleine minderheid die niet mee wil werken = vijand algemene wil. Dus een rijke minderheid: Locke zegt: bescherm bezit. Rousseau: ontneem het, algemene wil. Gevaar: wat is algemene wil? Wat als je in verzet komt? Risico uitbuiting minderheden. Kort door de bocht Locke zou ten grondslag liggen aan de VS, Rousseau aan de SU. Maak niet de fout te denken dat verlichting = democratie/gelijkheid. Voltaire haatte het volk. Gematigde denkers in zekere zin wel voor standenmaatschappij, minus willekeur en dwang. Scheiding van kerk en staat Veel discussie onder verlichte denker over de rol van God in het dagelijks leven: Voor 1650: God deed alles inclusief wonderen, ondoorgrondelijke wegen. Door natuurwetten echter twijfel Baruch Spinoza ( ) (Nederlands-Joodse filosoof, heel radicaal): Natuur niet gemaakt door God, maar de natuur was God. Geloof in wonderen kwam door onwetendheid Geloof in strijd met de Rede was onzin, want de natuur was rationeel de God dus ook! 7 Bijv sterkste schouders dragen de zwaarste lasten. Wil je zelf niet, moet wel.

62 Mens moest dus niet gehoorzamen aan God (geloof, kerk, thora, bijbel etc.), maar vertrouwen op het eigen verstand! Voltaire ( ) (veel minder radicaal, erg beschaafd): Natuurwetten bewezen dat God de wereld ingenieus gemaakt had: wereld ontwikkelde zich volgens Gods plan, maar geen bemoeienis meer (handen afgetrokken). =deïsme Kerk eigenlijk onzin, behalve om het domme volk (90%) te controleren, daarom handhaven (arrogant). Als het volk wil zingen, liever in de kerk dan in de kroeg. Angst voor boze god leidt tot stabiele samenleving, zonden tegengehouden. Let op: verlichting begon aan het einde van een eeuw van godsdienstoorlogen en religieuze onderdrukking. Verlichte denkers benadrukten (daarom) meestal het belang van individuele 8 vrijheid en tolerantie (uitzondering bijv. Rousseau ). Locke bijv. pleitte voor een scheiding tussen kerk en staat, want de staat kon niet uitmaken wat het ware geloof was. Mens moest immers zelf(standig) denken. Gematigde en radicale verlichting Vanaf 1750 hingen bijna alle verlichte denkers de vooruitgangsgedachte (= rationeel optimisme ) aan (daarvoor dus niet): Door de rede was er meer vrijheid en tolerantie en er waren verbetering zichtbaar op allerlei terreinen, van techniek tot medische wetenschap tot economie en rechtspraak. Verlichte denkers meenden dat ook de maatschappij door het gebruik van de rede verbeterd kon worden. Tegelijk: tegenstellingen tussen verlichte denkers onderling zichtbaar. 2 hoofdstromingen: - Gematigde verlichtingsdenkers zochten evenwicht tussen rede en traditie. Sommigen meenden dat de mogelijkheden van het verstand en de rede beperkt waren, het consequent doorvoeren van verlichte ideeën kon gevaarlijk zijn. 8 Kritiek kan niet, wie ben jij om te bepalen wat klopt? Houd je mond en werk mee algemene wil!

63 - Radicale verlichtingsdenkers die wilden breken met traditie en een compleet nieuwe maatschappij wilden. Voltaire (gematigd): God had de wereld geschapen, daar hoorde ongelijkheid van de standenmaatschappij gewoon bij. Meeste mensen moesten zwoegen om te overleven en dat was goed, dan geen tijd voor ongelukkig zijn/opstand. Kerk en geloof cruciaal om peupel in toom te houden. Staat mocht deze gewone mensen dus niet verlichten, was gevaarlijk! Leidde tot immoraliteit en misdaad (geen rechtssysteem zoals nu, god=motivatie) Kant (gematigd): Puur rationalisme kon leiden tot waanideeën en immoreel gedrag. Dus de rede moest aangevuld worden met ervaring en morele normen. Er is een universele morele wet waaraan iedereen verplicht was te gehoorzamen. Mensen moesten zelf voldoen aan regels waarvan ze ook wilden dat die voor hen golden (en dus de basis zouden kunnen zijn voor universele wet). Overweging: stelen moet je niet doen, want als dat de algemene regel wordt, leidt dat tot een wereld die niemand wil. Kant vindt de Bijbel beetje opnieuw uit. 9 Spinoza ( grote inspiratiebron radicale verlichting!): Alle mensen hadden dezelfde behoefte Moesten zelfde rechten hebben (ook vrouwen, zwarten, katholieken) Standenmaatschappij, voorrechten adel, geestelijkheid en erfelijkheid koning gingen tegen de rede in (erfelijk =/= geschikt/kwalitatief) Iedereen had het recht het eigen geluk na te jagen Iedereen moest dus volledig vrij zijn Inclusief vrijheid van meningsuiting Allemaal onmogelijk in een standenmaatschappij, moest dus weg (typisch voor de radicale verlichting) 10 In plaats daarvan democratie Politieke cultuur Sommige Europese heersers lieten zich door de verlichtingsideeën beïnvloeden: - Pruisische koning Frederik II ( ) - Oostenrijkse keizer Jozef II ( ) Zij geloofden niet dat ze hun macht van God gekregen hadden, maar beschouwden zichzelf als dienaren van het algemeen belang. Vanuit dat algemeen belang: 9 Echt een kind van zijn tijd. Nederlanden; burgerregering en geen standenmaatsch. Joods (al kotste die gemeenschap deze criticus snel uit). Amsterdam: Joden en denkers vrij. 10 Noem de Republiek asjeblieft nooit een democratie!

64 - Vergrootten ze persvrijheid (je mag de koning afkraken. Toch geen democratie. Heerser kan maatschappelijke problemen n.a.v pers op verlichte wijze rechtzetten) - Werkten aan meer tolerantie (iemand als Frederik II liet bijv een boeddhistische tempel bouwen!! Geloofsvrijheid!) Bestreden bijgeloof (duiveluitdrijving, spoken) en godsdienstig fanatisme (staatsgodsdienst en onderdrukking) Maar ze hielden ook vast aan hun absolute macht en de standenmaatschappij. Alleen zij namen de (wel-geïnformeerde) beslissingen, adel voerde ze mede uit (ze konden ook niet anders, conflict met de adel konden ze zich niet veroorloven) Alles voor het volk, niets door het volk. Verlicht Absolutisme dus! Franse koningen echter anders: - Hielden verspreiden radicale ideeën in de gaten en probeerden critici monddood te maken, honderden boeken verboden! - Zo ook Voltaires boek Lettres Philosophiques verboden en verbrand, want hierin werd de Britse monarchie als voorbeeld gesteld. - En Rousseau s Emile ou De l éducation, want daarin stond dat alle godsdiensten gelijkwaardig waren alsook een ontkenning dat Jezus de zoon van God was! - Schrijvers moesten vluchten, maar - Hun boeken werden gedrukt in de Republiek en driftig ingevoerd en gelezen in Frankrijk, want eenmaal verboden dubbel zo spannend en populair Censuur was dus niet erg effectief, eerder tegenovergestelde! Radicale ideeën wonnen terrein en vormden een belangrijke oorzaak voor de democratische revoluties die eind 18e

65 eeuw uitbraken. Verlichtingsfilosofen werden door weinig mensen gelezen, maar hun ideeën raakten wel wijdverbreid. Door de verlichting veranderde de politieke cultuur: was eerst iets voor koningen, hoge adel en geestelijkheid. Werd door de verlichting besproken in kranten en pamfletten. Mensen spraken erover in salons, koffiehuizen etc. Vorsten moesten opeens rekening houden met de publieke opinie! Maar let op! Boek is hier kort door de bocht! Want was het alleen de verlichting die deze verandering tot stand bracht? - Burgerij was door handelskapitalisme sterk geworden en deelde niet in de politieke macht: - Zij laten de verlichtingsliteratuur, ook de spotprenten en pamfletten drukken - Meer mensen konden lezen Zo kwam er kort voor de Franse Revolutie een enorme stroom aan opruiende pamfletten. Meest beroemde abbé Sieyes: Wat is de Derde Stand? Antwoord: alles! Maar geen politieke invloed! Standen moesten worden afgeschaft en de oude Staten-Generaal moest een Nationale Vergadering worden waarin ieders stem even zwaar woog. 4.2 De Franse Revolutie(s) De Franse Revolutie(s) ( ) Eerste revo: , Frankrijk werd een constitutionele monarchie. Gematigd verlicht. Tweede revo: , Frankrijk werd een democratische republiek. Radicaal verlicht! Onder Lodewijk XVI, die regeerde vanaf 1774, kwam FR in een sociaal-economische crisis terecht. Even over Lodewijk: Lodewijk XIV maakte gebruik van de burgers voor zijn macht, want centralisatie is in essentie concurrentie tegen andere vorsten. De nood aan geld leverde Lodewijk XVI uit aan de willekeur van de Parlementen (adel), die de belastingen moesten goedkeuren, maar die tegenstander waren van moderniseringen en hervormingen. Zolang de koning geld nodig had, bleef alles bij het oude. Buitenlandse dreiging - de voortdurende geldverslindende oorlogen met Engeland - maakten de politieke blokkade 11 vrijwel permanent. Ondanks pogingen tot onderdrukking (of dankzij! Onderdrukking leidt eigenlijk nooit tot afname kritiek) nam de verlichte kritiek steeds meer toe. Des te gevaarlijker voor de koning omdat de onvrede in de maatschappij groeide. 11 Bron:

66 ( de koning moest belastingen heffen of nieuwe schulden aangaan via het Parlement doen. Een fiscale hervorming die de adel en geestelijkheid zou doen bijdragen in de kosten van de Staat werd vaker voorgesteld, maar was onrealiseerbaar omdat wetshervormingen moesten passeren via de adellijke Parlementen, die de Staat verlamden.) Rijke burgers (bourgeoisie) Arme burgers/boeren/arbeiders Boos over gebrek aan invloed Wilden gewoon een beter bestaan: - Groot deel was ondervoed - Regelmatig regionale opstanden van boeren die geen herendiensten meer wilden en een eerlijke verdeling van de grond eisten - Belastingstelsel benadeelde vooral de armen: adel en geestelijkheid konden de belasting, vooral accijns op voedsel (primaire levensbehoefte) bepalen en betaalden zelf niets. Grootste deel v/d staatsinkomsten kwam uit belastingen op voedsel en andere goederen. Gevolg: voedsel heel duur, terwijl de staat toch niet genoeg geld kreeg. Bovendien oorlogen in 1787 was meer dan de helft van de staatsuitgaven nodig om alleen maar de rente op de schuld te betalen. Om uit de crisis te komen besloot Lodewijk XVI de Staten-Generaal bijeen te roepen om concessies in de absolute macht te ruilen voor verlichting van de staatsschuld. Reden: als hij alleen de belasting zou verhogen bovenop de al heersende ontevredenheid onder de derde stand, leek hem niet verstandig. Bijeenroepen sinds 1614 al niet meer gebeurd! Concessie jegens adel en geestelijkheid, die het hardst leden onder absolutisme. Concessie in absolute macht dus. Feitelijk begin FR Revolutie! Bouwwerk begint nu in elkaar te storten, hierop volgden twee revoluties met nog meer concessies. Revo begint bij de adel, maar deze raakt de controle gauw kwijt aan de Derde Stand. Verplicht voorbeeld Cahiers de doléances De verkiezingen voor de Staten-Generaal leidden tot felle discussies. Adel en geestelijkheid (2% v/d bevolking) wilden dat alle standen evenveel vertegenwoordigers kregen, maar na heftig protest gaf Lodewijk de burgerij evenveel vertegenwoordigers als adel en kerk bij elkaar. Uiteindelijke beslissing/doorslag lag nog steeds bij de koning, dit was slechts een adviesorgaan, maar met al die ontevredenheid kan de koning beter even luisteren naar de mening van de ontevreden bevolking, dwz Staten-Generaal. Van februari tot en met april 1789 werden de verkiezingen gehouden. In alle districten kozen de standen hun vertegenwoordigers voor de SG. Bij de derde stand ging dat in stappen: In de steden kozen eerst wijken afgevaardigden voor de kiesvergadering van de stad. Deze stuurde afgevaardigden naar de regiovergadering Die uiteindelijk leden van de Staten-Generaal afvaardigde.

67 Tijdens de kiesvergaderingen werden ook cahiers de doléances (klaagbrieven) opgesteld. Deze brieven werden meegenomen naar de Staten-Generaal, wij in deze gemeente hebben deze klachten. Elk van de drie standen had het recht requesten in te dienen en klachten op te voeren van hun achterban. Hiervan zijn zo n bewaard gebleven. De koning had hierom gevraagd om te laten zien dat hij concessies wilde doen. Risico: geef je een vinger, raak je een hele hand kwijt. Hij wilde weten wat onder het volk leefde (zie hier het probleem van absolute macht zonder vrijheid van meningsuiting!). Waren de brieven representatief? Nee Alleen mannen vanaf 25 jaar mochten meedoen die belasting betaalden. Armen, ongeletterde boeren en arbeiders werden geweerd. Klaagbrieven opgesteld door de bourgeoisie, dus vooral gericht op hun wensen. Hoe dan ook, in de cahiers: - Mensen wilden een grondwet die de macht van de koning beperkte - Ze wilden een nationaal parlement met wetgevende en controlerende bevoegdheden (zo burgerlijk, Engels model. Daar draaide de economie lekker) - Burgerlijke vrijheden als vrijheid van meningsuiting en godsdienst - Afschaffen voorrechten adel en geestelijkheid (minder Engels) (sluit aan afschaffing standenmaatschappij. Niet alleen absolutisme moest er aan, ook standenmaatschappij! Als 50% van de kiezers hierom vraagt, heb je probleem) - Verklaring van de rechten van de mens De eerste revolutie 5 mei 1789: de ruim duizend leden van de SG kwamen voor het eerst bijeen. De koning wilde de drie standen elk één stem geven (3e stand genaaid: mag wel met 500 man opdagen, toch maar 1 stem) en in aparte ruimtes laten vergaderen onder leiding van ambtenaren van de koning die de agenda hadden opgesteld. Hij had het echter niet in de hand: de derde stand wilde een gemeenschappelijke vergadering met stemmen per hoofd. Derde stand kreeg zin niet -> stapte uit Staten-Generaal, riep zichzelf uit tot Nationale 12 Vergadering en gaf zichzelf de taak en grondwet op te stellen. 12 Nationale vergadering: vertegenwoordigen dus de natie, het land, het volk!! Begin nationalisme. Vgl Akte van Verlatinge.

68 De koning weigerde de Nationale Vergadering te erkennen, maar gaf alsnog toe toen tientallen geestelijken en edelen (die zelf zich in een burgerlijk milieu bevonden of die aan het verarmen waren en nieuwe kansen wilden) zich erbij aansloten. Koning erkende nu dus de NV, de zaak escaleert. Niet reageren betekent dat de vijand cruciale vooruitgang kan boeken om jou te vernietigen. Dus na de erkenning van de NV trok Lodewijk soldaten bijeen voor Parijs (om veilig te zijn, voelde zich bedreigd). Vrees nam toe dat die zouden aanvallen, wilde geruchten. Nog steeds hongersnood en demonstraties in Parijs. Adel en geestelijkheid kregen de schuld, Nationale Vergadering zou alles goedmaken. Probleem : koning verving drie hervormingsgezinde ministers door haviken (= ministers die voor keihard optreden zijn). Mensenmassa bestormde daarop in Parijs een wapendepot, geweren en kanonnen buitgemaakt. 14 juli 1789: op zoek naar munitie werd de onneembaar geachte gevangenis de Bastille ingenomen. Formeel begin FR revolutie. Leuze: liberté, égalité, fraternité Revolutie sloeg over naar de rest van het land. - In steden namen revolutionaire comités ((rijke) burgers die contact hebben tussen steden) de macht over - Op het platteland honderden kloosters, kastelen en landhuizen in brand gestoken, adellijke families mishandeld, aangerand en soms vermoord. - Koninklijk leger desintegreerde in de chaos. (landadel in leger kan niet overal tegelijk zijn en wil eigen kasteeltje/gezin beschermen) Verplicht voorbeeld: Wet Le Chapelier. Vanaf hier inleiding. NV schrok van de gebeurtenissen, ook de derde stand! Zij wilden geen chaos of revolutie, gewoon verandering op de minst gewelddadige manier. Bourgeoisie: vrede is goed voor de handel. Er moest iets gebeuren om de gemoederen tot bedaren te brengen. 4-5 augustus 1789: privileges adel en geestelijkheid opgeven. (zou de bourgeoisie dit niet doen, zou het gepeupel tegen iedereen met geld keren!) NV nam Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger aan. Vervolgens werden kerkelijke landerijen in beslag genomen en verkocht om met de opbrengst de staatsschuld af te lossen. Deze maatregelen leken enigszins tegemoet te komen aan de algemene eisen om de onrust te sussen, maar waren in essentie toch vooral een programma van de bourgeoisie:

69 - Belang van de Franse staat, waar de bourgeoisie nu feitelijk controle over had gekregen, stond voorop. Kerkelijke bezittingen losten de staatsschuld af. Niet om aan de armen te geven dus, gepeupel :( - Kleine boeren (meerderheid van de bevolking) moesten hun verplichtingen aan hun heren afkopen. Sommige leden van de bourgeoisie hadden nu ook horigachtige relaties met boeren. Wil je er van af? Betalen. Bourgeoisie wil een eind aan standenmaatschappij en absolutisme, maar niet aan welvaartsverschillen. Rijke burgers profiteerden: - Ze kwamen nu in aanmerking voor overheidsfuncties - De bescherming van bezit/eigendom (Locke!) werd één van de belangrijkste staatstaken volgens de Verklaring van de Rechten. Roof van bezit was onmogelijk tenzij openbare noodzakelijkheid, wettelijk vastgelegd, dit vereist onder voorwaarde van een van te voren vast te stellen schadeloosstelling (beetje Rousseau) -> rechtvaardiging onteigening kerk + als je in de toekomst ook opeens meer wilt, moet je wel héél goede argumenten hebben. Wet Le Chapelier : Toen timmerlieden in Parijs staakten voor meer loon, stelde advocaat Le Chepalier voor om alle gilden, vakbonden en stakingen te verbieden. NV nam de wet aan om (volgens boek) de vrijheid van ondernemers belangrijker vond dan de vrijheid van vereniging en vergadering van de arbeiders. Hoewel de wet de bourgeoisie bevoordeelde en de uitwerking alleen maar erger werd in de 19e eeuw toen de uitbuiting van arbeiders toenam, moet ook gezegd worden dat een deel van le Chepalier wel degelijk een oprecht revolutionair doel behelsde, nml vrijheid en in zekere zin ook gelijkheid. Voor 1791 was het namelijk zo dat om een bepaald beroep uit te oefenen, men lid moest zijn van een gilde of vakvereniging en gedwongen werd te staken ten tijde van algemene staking. Een gilde had een monopoliepositie binnen een stad. Voordelen afschaffing: - Vrije markt - Effectief produceren - Mensen niet tegengehouden door gilde - Prijsdalingen Verplicht voorbeeld: proces burger Capet. Vanaf hier inleiding. De vlucht van de koning

70 Met hun typische bourgeoisieprogramma wilde NV Frankrijk een constitutionele monarchie maken met Lodewijk XVI als koning, naar vb Engeland. Probleem: armen zijn niet klaar om te stoppen/genoegen te nemen met wat dan ook. Willen meer (van alles) en de koning wenste geen beperking van zijn macht. Oktober 1789: Lodewijk XVI door een hongerige menigte verdreven van Versailles naar het Tuilerieënpaleis in Parijs, waar het volk hem beter in de gaten kon houden. Lodewijk voelde zich er gevangen. In 1791 besloot hij te vluchten met zijn vrouw Marie-Antoinette, zus van de Oostenrijkse keizer. Hun doel: de Zuidelijke Nederlanden, onderdeel van Oostenrijk. Lodewijk hoopte met een leger van zijn Oostenrijkse zwager en bondgenoten binnen FR de situatie te kunnen terugdraaien. Plant een tegenrevolutie met NV als tegenstander. Landverraad! Probleem: de koets van Lodewijk en Marie-Antoinette werd vlak voor de grens, bij Varennes, tegengehouden. Lodewijk gearresteerd en teruggebracht naar Parijs. Voor het Franse volk was de schok groot: veel hadden nog vertrouwen gehad in de koning en dat was nu geschokt. Echter!!!! In de NV bleven de meesten voor een constitutionele monarchie omdat ze de zaak niet wilden laten escaleren richting echte invloed van het volk. Zo stemde NV in 1791 voor een grondwet Waarin de koning de uitvoerende macht behield en dus de regering vormde Waarbij de koning gecontroleerd werd door een Wetgevende Vergadering (ipv Nationale Vergadering) Waarbij deze WV gekozen was met censuskiesrecht. Opvallend: positie van de koning versterkt. Immers blijkt dat hij zo erg nodig is, dat hij zelfs met landverraad wegkomt. Gevaar: het volk! Koning vertrouwt op zijn positie tov NV, NV heeft probleem met het volk. De tweede revolutie Wetgevende vergadering die op 1 oktober 1791 aantrad: - Bestond vooral uit ontwikkelde burgers - Arbeiders en boeren nauwelijks vertegenwoordigd door censuskiesrecht - Maar was toch zeer verdeeld. Oorzaak: er waren sinds 1789 allerlei politieke clubjes met afdelingen in het hele land. Daar gaat het gisten NV niet meer 1 front. Grootste politieke club: de Jacobijnen. Na de vlucht van de koning streefde deze groep naar een tweede revolutie:

71 Hun invloed nam samen met het wantrouwen in de koning toe nadat de koning niet meewerkte en zijn veto gebruikte. Toen in 1792 FR in oorlog raakte met Oost/Pruisen werd de positie van de koning onhoudbaar (koning is voor de vijand, wilde Oost. leger leiden) en begon de tweede revolutie. Hield in dat: - De Jacobijnen het stadsbestuur van Parijs overnamen - Wapens uitdeelden aan de menigte - Die het Tulerieënpaleis bestorde, waarbij honderden verdedigers om het leven kwamen - En de koning werd gearresteerd. - Volk werd door de Jacobijnen opgehitst tot meer geweld, vijanden van de revolutie gruwelijk afgeslacht. - In de WV durfden alleen nog Jacobijnen te komen en de WV hief zichzelf op, waarna - Door algemeen mannenkiesrecht(!) een nieuw parlement gekozen werd: de Nationale Conventie. Bourgeoisie controle kwijt. Nationale Conventie riep op 21 september 1792 de Republiek uit: koning dus weg/niet langer soeverein/geen uitvoerende macht meer Parlement had nu dus wetgevende en uitvoerende macht in handen Groep parlementsleden, Comité van Algemeen Welzijn, vormde de regering Adellijke titels vervielen, iedereen was burger (Citoyen), ook de koning Nav brieven gevonden in het Tuilerieënpaleis, begon een rechtszaak voor de Nationale Conventie tegen Lodewijk XVI, nu citoyen Capet, met de beschuldiging van landverraad (had buitenlandse hulp gezocht).

72 Girondijnen en Napoleon De revolutie werd nog steeds radicaler en volgde een eigen logica van hysterie en fanatisme: gematigde Jacabijnen, Girondijnen genaamd, werd uit de Jacobijnenclub gezet met behulp van tienduizenden gewapende burgers. - Comité van Algemeen Welzijn kwam onder leiding van de radicaal Robbespiere, een bewonderaar van Rousseau. (gevaar: algemene wil opleggen) - Robbespiere gaf revolutionaire rechtbanken de opdracht alle vijanden van de algemene wil ter dood te brengen! - Tienduizenden volksvijanden stierven onder guillotine, ook radicalen die Robbespiere niet vertrouwde (omdat ze het niet helemaal met hem eens waren): de revolutie verslond haar eigen kinderen ( Grote Terreur ). - Uiteindelijk werd Robbespiere zelf opgepakt en onthoofd. Een alliantie van rijke burgers en adelen nam hem te grazen Na zijn dood namen de Girondijnen de macht over. Ze maakten een einde aan het schrikbewind en brachten in 1795 een grondwet tot stand die de democratie berperkte. - Het parlement ging bestaan uit twee kamers, gekozen door censuskiesrecht. Uitvoerende macht in handen van vijf directeuren: Directoire. Benoemd door parlement. Onrust en chaos hielden echter toch aan en in 1799 greep generaal Napoleon de macht door een militaire staatsgreep. 1804: Napoleon kroonde zichzelf tot keizer, maar hield wel vast aan veel ideeën van de verlichting. Toen Napoleon na 1804 grote delen van Europa veroverde, werden de Napoleontische wetboeken ook daar ingevoerd Heeft Napoleon de revolutie gedood?

73 Zijn grootste steun kwam uit burgers. Misschien bracht hij het terug naar de 1e revo: constitutionele monarchie. 4.3 Na Napoleon ( ) Congres van Wenen Sinds 1792 hadden revolutionaire en Napoleontische oorlogen chaos en verwoesting gebracht. Er was grote behoefte aan stabiliteit. Gedachte van velen en het Congres van Wenen: dat nooit meer! Rusland, Pruisen, 13 Oostenrijk, GB en Frankrijk creëerden een stabiele orde die leidde tot de meest vreedzame eeuw in de Europese geschiedenis (twijfelachtig: revoluties, opstanden, krimoorlog, pruis-oost oorlog, fr-pruis, pruis-deens, industrialisatie/ellende arbeidersklasse. Naast 20e eeuw is het heel vreedzaam.). Het onderstrepen van dezelfde idealen was/is cruciaal om samen te kunnen werken. Het is hoe dan ook erg moeilijk en kan niet permanent. De stabiele orde werd gevormd door de situatie van voor de Franse Revolutie zo veel mogelijk te herstellen ( burgers die zichzelf besturen is een recept voor rampspoed ) en de politieke gevolgen van de verlichting zo veel mogelijk ongedaan te maken. Hoe? In FR weer een Bourbon op de troon, broer Lodewijk XVI. Nog wel een constitutionele monarchie (1e revo!) met parlement en godsdienst- en persvrijheid, maar vrijheden beperkt. FR parlement had weinig macht en adel/geestelijkheid zwaar oververtegenwoordigd (past bij situatie vóór 1e revo). Bestond uit een kamer van bisschoppen en edelen die door koning waren benoemd, en een Huis van Afgevaardigden dat met zeer beperkt kiesrecht was gekozen. Bovendien werd er stabiliteit bevorderd door een machtsevenwicht te creeëren. FR werd teruggebracht tot de grenzen van 1792 Gebieden Franse grenzen naar sterke staten om buffer te vormen Oostenrijk kreeg Noord-Italië Pruisen het Rijnland (vanaf dan richt Pruisen zich op westen, daarvoor Ostpolitik) Het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden kreeg de Zuidelijke Nederlanden (was Frans geweest sinds Wilde NL niet: buffer FR + 13 Ook wel concert van Europa, in harmonie samenwerken, internationale samenwerking, goed op elkaar afgestemd.

74 katholiek/franssprekend (moet je onderdrukken, zouden vast liever bij FR horen). Conclusie hier: deze verdeling zou natuurlijk volstrekt onhoudbaar blijken in het tijdperk van 14 het nationalisme (maar men wist nog niet dat dat kwam). Congres van Verona GB, Pruisen, Oostenrijk en Rusland spraken af samen de orde in Europa te handhaven, desnoods met militair geweld. Vanaf 1818 deed ook FR mee met het Concert van Europa (immers was er nu een Bourbon op de troon en de privileges van adel/geest. hersteld). De vijf mogendheden kwamen geregeld bijeen om internationale kwesties (crises) met elkaar te regelen met overleg of zelfs militair ingrijpen als middel om harmonie te waarborgen (ze konden niet de hele tijd samen zijn, dus congressen gehouden) : Congres van Verona. Het vijfde congres sinds Wenen. Belangrijkste onderwerp: de situatie in Spanje. Een Spaans parlement had tijdens de opstand tegen de Franse bezetting in 1812 een grondwet ingesteld die voorzag in persvrijheid en afschaffing van de privileges van adel en geestelijkheid. Toen de koning na de nederlaag van Napoleon in 1814 terugkeerde (heel Europa blij), beloofde hij zich aan de grondwet te houden, maar al snel herstelde hij het absolutisme en de standenstaat. In 1820 dwongen muitende militairen hem opnieuw de grondwet te aanvaarden. In Verona waren FR/Rus/Oost/Pruisen het erover eens dat er moest worden ingegrepen. Tsaar noemde Spanje het hoofdkwartier van het jacobinisme dat heel Europa bedreigt. Hij bood aan Russische militairen in Noord-Italië te legeren, van daaruit zouden ze overal kunnen optreden waar de orde gevaar liep. FR wilde geen Russische troepen in West-Europa (in FR leefden verlichtingsidealen nog sterk + FR militair nog steeds grootste). Afspraak: FR zal zelf de Spaanse kwestie oplossen. RUS/OOS/PRUIS zouden diplomatieke steun geven. Probleem: GB werkte niet mee. Had geen bezwaar tegen de Spaanse constitutionele monarchie (duh). 14 Na revolutie valt verlichting uiteen in 3 stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme. De eerste twee verwant, staan lijnrecht tegenover socialisme. 15 Bonusje: er zou gezegd kunnen worden dat de Staten-Generaal de eerste vorm is van internationale samenwerking. Gewesten met soevereiniteit komen allen samen in de SG. Repu is meer een unie dan een nationaal geheel. Als je alle gewesten ziet als onafhankelijke landen, internationale samenwerking.

75 Maakte bovendien bekend dat ze de onafhankelijkheid zou erkennen van de nieuwe staten in Zuid- en Midden-Amerika, die zich hadden losgemaakt van Spanje. Reden: GB was bang dat het anders zijn handel met deze landen zou verliezen aan de VS, die de nieuwe staten al hadden erkend. Let op! GB diende hier dus een nationaal belang: - Zij hadden als enige grootmacht al een constitutionele monarchie met een sterk parlement - GB was afhankelijk van handel, meer dan de andere grootmachten. Andere grote mogendheden waren het niet eens, vonden dat Spanje de Amerikaanse kolonies moest terugkrijgen. Spanje slaagde er niet in de kolonies te heroveren, maar de absolute macht van de Spaanse koning in Spanje zelf werd wel hersteld. 1823: Een groot Frans leger trekt Spanje binnen en verlaat de troepen van de Spaanse regering. De koning nam op gruwelijke wijze wraak op zijn tegenstanders. De meesten vluchtten naar GB of Amerika, de anderen werden opgehangen. Na deze Franse invasie in Spanje publiceerde een Britse krant het geheime verdrag van Verona, waarin stond dat FR/RUS/OOS/PRUIS hadden afgesproken om in heel Europa (dus ook GB!!) een einde te maken aan - persvrijheid - regeringen die steunden op een volksvertegenwoordiging (GB dus) - Bovendien zouden de landen samen met de paus in heel Europa de macht van de kerk willen versterken. (zouden ze GB weer katholiek willen maken????) Het was een verzinsel, maar werd door veel kranten overgenomen en droeg bij aan het verzet tegen de restauratie. Je ziet dat met verdrag Verona/Wenen heel Europa eindelijk verenigd is. Bekeken vanuit een machtspolitiek oogpunt: GB altijd (continuïteit) uit op Balance of Power, nu bleek conservatief Europa veel te verenigd. Intern verzwakken dus Liberalen, socialisten en nationalisten Liberalen Nadruk op vrijheid, zowel van volk als van individu! Socialisten Nadruk op gelijkheidsideaal Wilden constitutionele monarchie met persvrijheid,

76 vrijheid van godsdienst en andere burgerlijke vrijheden Voor volkssoevereiniteit, maar wilden kiesrecht beperken tot ontwikkelde burgers: als de bezitloze massa mocht meebeslissen zou er alleen maar chaos van komen, konden zichzelf niet eens redden, laat staan meebeslissen over gecompliceerde staatszaken. Bovendien: wie betaalde de overheid staat nu eigenlijk? Gelijke rechten voor iedereen, maar Nadruk op de vrijheid van het individu (de ondernemer => Smith s onzichtbare hand), die beschermd moest worden tegen de regelzucht van de staat. Volkssoevereiniteit was voor socialisten een republiek met algemeen mannenkiesrecht (wat volgens Marx nooit zou gebeuren, daarom was een revolutie onvermijdelijk) Niet alleen gelijke rechten voor iedereen, maar Ook sociaaleconomische gelijkheid. Voor een sterke staat die bestaanszekerheid garandeerde en verschillen in bezit en inkomen verkleinde (staat gebruikt dwang om zich het geld van de rijken toe te eigenen en te herverdelen => tegen vrijheid dus) Het denken over volkssoevereiniteit leidde ook tot nationalisme : het idee dat burgers die samen het soevereine volk waren, verbonden waren door taal, cultuur en verleden. Nationalisten wilden eenheid van het volk versterken, bijvoorbeeld door de nationale taal ipv streektalen te bevorderen of historische gebeurtenissen te verheerlijken. Nationalisten streefden naar een natiestaat, waarin het volk verenigd was in één staat. Als landen een natiestaat hadden, konden machtshebbers nationalisme gebruiken om de eensgezindheid onder het volk te vergroten (benadrukken buitenlandse dreiging versterkte eenheid en vergemakkelijkte regeren, want kritiek en verdeeldheid maakte zwak en bevoordeelde de vijand) Bij volkeren die nog geen eigen staat hadden of over veel staten waren verdeeld, leidde nationalisme tot verzet tegen de restauratie. Duitse nationalisten wilden een einde maken aan de tientallen staten en staatjes waarover door het Congres van Wenen hun volk opnieuw verdeeld was. Zo verdeeld konden ze immers nooit de natiestaat Frankrijk weerstaan Let op: liberale bourgeoisie die de nadruk legde op volkssoevereiniteit gaf in eerste instantie de aanzet tot het nationalisme, want het was de burgerlijke bovenlaag met geld en tijd die bepaalde wat de cultuur van het volk was en die de staat controleerde (bijvoorbeeld algemeen onderwijs, dienstplicht etc). Tegelijkertijd voelde echter ook het volk, de arbeiders, een grote aantrekkingskracht tot het nationalisme. Volk is één grote verbeelde familie met dezelfde belangen, weergegeven in een natiestaat. Als het slecht gaat, komt dat door externe factoren. Had ook te maken industrialisatie/urbanisatie ofwel met het verdwijnen van lokale