Stad naast de stad?! Schalkwijk te kijk

Transcriptie

1 Hand-out bij 1,- ABC-wijk-te-kijk-tentoonstelling: Stad naast de stad?! Schalkwijk te kijk 20 februari t/m 10 april 2011 (ook bruikbaar bij gelijknamige fietstocht!) In deze hand-out zijn alle toelichtende teksten opgenomen die ook op de tentoonstelling in het ABC te lezen zijn. In sommige gevallen is enige aanvullende achtergrond informatie toegevoegd. Als extra service verwijzen bij circa veertig projectbeschrijvingen de nummers die geplaatst zijn tussen [.. ] naar de nummers zoals deze vermeld staan op de fietskaart Schalkwijk. Daardoor is deze hand-out ook voor de fietstocht bruikbaar. De fietskaart is eveneens als deze hand-out verkrijgbaar bij de balie van het ABC. Website: Pagina 1 van 15

2 Stad naast de stad?! Schalkwijk te kijk Op deze zogenoemde ABC-wijk-te-kijk-tentoonstelling staat Schalkwijk, een grote, bijzondere en dynamische uitbreidingswijk van Haarlem uit de jaren zestig in al haar facetten cent De nadruk op deze expositie, die door vrijwilligers van het ABC, wijkbewoners en direct betrokkenen is samengesteld, ligt bij de plannen voor vernieuwingen door de jaren heen. Aan de hand van onder meer foto s, knipsels en maquettes worden de projecten uit het verleden, van het heden én voor de toekomst getoond.raal. Op de expositie wordt een beeld gegeven van het perspectief waarmee Schalkwijk werd gerealiseerd. Er wordt getoond hoe de wijk zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld en wat het mogelijke perspectief is voor de nabije en de verdere toekomst. Schalkwijk bestaat 50 jaar. Het is een wijk die gekenmerkt wordt door een enorme verscheidenheid aan architecturen en stedenbouwkundige visies: van hoogbouw, strokenbouw en woonhoven tot villa s en patiowoningen; van grootstedelijk tot suburbaan. Vanuit architectuurhistorisch oogpunt maar ook uit oogpunt van de (sociale) geschiedenis heeft Schalkwijk een bijzonder interessant verleden, heden en toekomst. De wijk werd gebouwd als stad naast de stad, met eigen voorzieningen, eigen werkgelegenheid en door een groene zoom gescheiden van de oude stad en de omgeving. Toen echter in 1985 de laatste deelwijk was volgebouwd, bleek Schalkwijk toch niet klaar. Schalkwijk moest zich gaan vernieuwen. Door nieuwe projecten is de wijk nu steeds minder een aparte stad, maar is en wordt het een onlosmakelijk onderdeel van de bestaande stad Haarlem en het regionale netwerk. Website: Pagina 2 van 15

3 Schalkwijk tot 1985 Voorgeschiedenis: Van moeras tot weidegebied Toen Haarlem rond het jaar 900 ontstond was het gebied van Haarlem tot het Gooi één grote moerassige wildernis met een rijk gevarieerde flora en fauna. Om de stadsbevolking te voeden werd de wildernis ten zuidoosten van de Haarlem al in de tiende eeuw ontgonnen. Langs het Spaarne en de Liede kwamen lage dijken en dwars daarop sloten. Langs de dijken vestigden zich boeren. Door stormvloeden ontstonden in de twaalfde eeuw in de veengebieden verschillende meren, die door oeverafslag steeds groter werden. In de vijftiende eeuw maakten de eerste windmolens een betere afwatering mogelijk. Tot de drooglegging van de Haarlemmermeer in 1852 bleven de uitdijende meren een groot gevaar. Ondanks de nabijheid van de stad vormde polder Schalkwijk een aparte boerengemeenschap. Men had zijn eigen feesten, trouwde veel onderling en ging gezamenlijk naar de katholieke Spaarnekerk. Vooral langs het Spaarne vestigde zich ook allerlei bedrijvigheid. Herkomst van de naam Schalkwijk Over de precieze betekenis van de naam Schalkwijk bestaat geen zekerheid. In 1874 wijdde de historicus Allan in zijn Geschiedenis en beschrijving van Haarlem van de vroegste tijden tot op onze dagen enkele woorden aan de naam. Volgens hem kan de naam worden afgeleid van het Oudsaksische woord scalc, dat knecht betekent. Het woord scalc zou ook kunnen zijn afgeleid van het Keltische begrip scoloc (lijfeigene). Dit lijkt allemaal heel aannemelijk. Het hele gebied ten oosten van het Spaarne, waar Schalkwijk toe behoorde leverde immers de nodigde diensten en producten aan de stad Haarlem: brandstoffen als veen en hout, bouwmaterialen in de vorm van hout, riet en wilgentakken en voedsel zoals vlees, waterwild, vis en gevogelte. Er bestaat nog een andere verklaring voor de naam. Skalk zou uit het Oud-fries komen en deugniet of schelm betekenen. Schalkwijk was dan de benaming van een wijkplaats voor deugnieten en schelmen. Wijc, wijce of wike betekende in het Middelnederlands namelijk schuilhoek, wijkplaats of toevluchtsoord. Historicus Karsten brengt de naam Schalkwijk in verband met een adellijk geslacht. Deze verklaring van de naam is minder waarschijnlijk doordat de bodemgesteldheid en de wildernis ongeschikt waren om een kasteel of burcht op te bouwen. Structuurplan voor Haarlem In de eerste helft van de twintigste eeuw had Haarlem zich vooral in noordelijke richting sterk uitgebreid. Rond 1960 raakten de bouwmogelijkheden daar uitgeput. De stad had echter nog een enorme behoefte aan meer ruimte voor wonen en werken. Uitbreiding naar het westen kon niet want ook toen al wilde men de duinen als natuur- en recreatiegebied sparen en de nog resterende groene ruimten in de strook tussen de duinen en de stad behouden. De enige uitbreidingsmogelijkheden lagen aan de oostkant van Haarlem. In het structuurplan voor Haarlem werd de Waarderpolder bestemd voor nieuwe industrie en handel. Aan de zuidoostkant van de stad moest het polderland van Schalkwijk worden opgeofferd voor het wonen. Het was daarvoor een prima locatie, dichtbij Haarlem-centrum en met goede verkeersverbindingen met Amsterdam. Daarbij waren locaties op grotere afstand van de stad (Velserbroek, Hoofddorp, Nieuw Vennep) op dat moment politiek nog niet haalbaar. In het structuurplan waren randwegen ten westen en ten oosten van de stad opgenomen. Zo zou de Schipholweg via een nieuwe brug over het Spaarne dwars door de Zuiderhout naar de westelijke randweg moeten worden verlengd. Deze laatste weg is er nooit gekomen. Structuurplan voor Schalkwijk Eind jaren vijftig heeft de gemeente een structuurplan voor het nieuwe stadsdeel Schalkwijk opgesteld. De hoofdopzet van Schalkwijk stond van het begin af aan vast: vier woonwijken met een centraal gelegen centrumgebied en een Groene Zoom rond het gehele stadsdeel. Website: Pagina 3 van 15

4 Volgens de eerste plannen zou aan de westkant van Schalkwijk een doorgaande weg naar de Haarlemmermeer worden aangelegd. In latere plannen lag deze weg aan de oostkant van Schalkwijk, om tenslotte helemaal te worden geschrapt. Ook andere plannen sneuvelden. Zo kwamen er in de oostelijke Groene Zoom geen bedrijventerrein, geen technische hogeschool, geen grote begraafplaatsen en kwam in de zuidwestpunt van de polder tegenover Cruquius geen woonwijkje. Om te kunnen bouwen moest een tot twee meter zand worden opgebracht. Oorspronkelijk hoorde de polder grotendeels tot de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. In 1963 kwam de hele polder bij de gemeente Haarlem. Breuk met vooroorlogse stedenbouw Schalkwijk heeft een heel andere stedenbouwkundige opzet dan de Haarlemse wijken van voor de tweede wereldoorlog. Om in de grote woningnood te voorzien moest er snel en efficiënt gewerkt worden. Niet alleen werd er minder ambachtelijk en meer industrieel gebouwd, er kwamen ook andere woningtypen. Bestonden de wijken uit de eerste helft van de twintigste eeuw nog vooral uit eengezinswoningen, nu bouwde men veel flats in middelhoog- en hoogbouw. Ook de verkaveling werd anders. In de Haarlemse buurten van voor de oorlog staan de huizen vaak nog keurig in gesloten rijen direct langs doorlopende straten. In Schalkwijk stonden de flatgebouwen vaak vrij van elkaar omgeven door openbaar groen. Deels los van de bebouwing kwam er in Schalkwijk ook een heel stelsel van wegen, voetpaden en parkeerterreinen. Geheel nieuw was ook het plan voor een Groene Zoom rondom het nieuwe stadsdeel. Voor de tweede wereldoorlog sloten nieuwbouwwijken vaak direct aan bij de oudere stadsdelen. Nu werd een Groene Zoom tussen de stad en Schalkwijk gepland. Ook het behoud van een Groene Zoom tussen het stadsdeel en het Spaarne was nieuw. Tot dan toe was in Haarlem altijd direct aan het Spaarne gebouwd. Nu kwam de nieuwbouwwijk los van het Spaarne te staan. De oude bebouwing langs de Noord- en Zuidschalkwijkerweg bleef hierdoor als onderdeel van de Groene Zoom behouden. Bouwen, bouwen, bouwen De meeste woningen in Schalkwijk zijn gebouwd tussen 1960 en Na de deelwijken Europawijk ( ) en Boerhaavewijk ( ) volgden Meerwijk ( ) en tenslotte Molenwijk ( ). In 1985 stonden er woningen in Schalkwijk en was Haarlem gegroeid van naar bijna woningen. Na de realisatie van Schalkwijk had Haarlem geen ruimte meer voor nieuwe grotere woonwijken. Vooral door verdichting, sloop en herbouw in heel de stad is het aantal woningen in Haarlem de afgelopen vijfentwintig jaar toch nog naar gegroeid. Schalkwijk telt nu circa woningen. Halve oplossing voor Haarlemse woningnood Net als overal in Nederland was de naoorlogse woningnood in Haarlem enorm groot. Veel gezinnen met kinderen woonden noodgedwongen bij hun ouders in. De bouw van Schalkwijk was voor veel woningzoekenden dan ook een uitkomst. Schalkwijk kon echter bij lange na niet alle Haarlemse woningzoekenden opvangen. Omdat ze geen woning in Schalkwijk konden krijgen verhuisden veel Haarlemmers noodgedwongen naar de Haarlemmermeer of naar de toenmalige overloopkernen Alkmaar en Heerhugowaard. Per saldo zijn er in 25 jaar meer mensen uit Haarlem weggetrokken dan er in Schalkwijk zijn gaan wonen. Als Haarlem vanaf 1960 alle woningzoekenden had willen opvangen dan had men tot 1985 nog minstens een tweede Schalkwijk moeten bouwen. Met een tweede Schalkwijk had Haarlem kunnen stijgen naar tot inwoners. Binnen de gemeentegrenzen ontbrak echter de ruimte voor een tweede Schalkwijk. Door de uitstroom van woningzoekenden liep het inwonertal van Haarlem - ondanks de woningbouw in Schalkwijk - terug van inwoners in 1960 naar in Vanaf 1985 schommelt het Website: Pagina 4 van 15

5 inwonertal van Haarlem tussen de en Het aantal inwoners van Schalkwijk is sinds 1985 teruggelopen van naar circa inwoners nu. Terugblik van ontwerper Ben Eerhart werkte als stedenbouwkundige tussen 1958 en 1972 bij de gemeente Haarlem. Hij was direct betrokken bij het maken van de plannen voor Schalkwijk en heeft met name het stedenbouwkundig plan van Meerwijk opgesteld. In een interview in het Haarlems Dagblad keek hij in 2000 kritisch terug op de periode dat hij aan Schalkwijk werkte. Enkele citaten: Zoveel hoogbouw als er nu staat had voor mij niet gehoeven. Maar het was voor een groot deel onvermijdelijk. Hoogbouw was toen gewoon in. Schalkwijk is gebouwd als staartje van de CIAMgedachte: veel lucht, licht en groen. Dat was een nogal starre doctrine. We wisten niet beter en konden niet dertig jaar vooruit kijken De hoogbouw langs de randen moest de grens tussen stad en platteland scherp markeren. Het werd verkocht als wonen aan de horizon. Dan kon je mooi ver weg kijken. Dat heb ik nooit begrepen. Ik vond het kwalijk om hoogbouw te zien als stedenbouwkundig accent. Je woont niet in accenten. Je moet vanuit het wonen denken. Uit het oogpunt van financiën en volkshuisvesting was gestapeld bouwen toen bijna bittere noodzaak. Het waren financieel andere tijden. Mensen waren blij met een galerijflat. De overheid stopte er een hoop subsidie in en zei tegelijkertijd wat er gebouwd moest worden. Als ontwerper had je heel weinig invloed. Je kon de woningen hooguit zo netjes mogelijk rangschikken. Er moest in de strijd tegen de woningbouw vooral snel gebouwd worden. De bouwondernemingen bepaalden veel, de gemeenten liepen er achteraan. Sommige architecten probeerden de hoogbouw nog wat kwaliteit te geven, andere trokken gewoon een la open. Wat ze in Rotterdam bouwden, bouwden ze hier ook. Lekker goedkoop, de onderdelen lagen al klaar. De draaicirkel van de bouwkraan bepaalde eigenlijk de verkaveling. Ik heb geprobeerd Meerwijk anders op te zetten als Europawijk en Boerhaavewijk. Ik wilde af van die rechte straatjes. Daarom heb ik in Meerwijk lusjes gemaakt, een beetje intiem. En geen opeenhoping van hoogbouw zoals in Europawijk, de ellende wilde ik een beetje spreiden. Maar ik ben nooit trots geweest op het eindresultaat, de oorspronkelijke ideeën zijn teveel afgelebberd. Schalkwijk is nooit bedoeld om op de monumentenlijst te komen. Ik ben er niet rouwig om dat er fors gesloopt gaat worden in deze wijk uit de vijftiger en zestiger jaren. Als maar goed gekeken wordt welke nieuwe kwaliteiten er voor terug komen. Groene Zoom Cultureel Erfgoed in Groene Zoom [ 12 ] In Schalkwijk zijn archeologische resten gevonden van prehistorische en middeleeuwse bewoning, zoals vuurstenen werktuigen, pijlpuntjes, een grote vuistbijl en middeleeuws aardewerk. Vooral in de Groene Zoom is de geschiedenis van het gebied nog zichtbaar aanwezig, bijvoorbeeld in de vorm van de drie molens De Eenhoorn, De Hommel en De Vijfhuis. De houtzaagmolen De Eenhoorn is gebouwd omstreeks 1640, de tijd van de V.O.C. In 1924 is de molen in onbruik geraakt. Tegenwoordig wordt deze gerestaureerde molen beheerd door de Stichting Molens Zuid-Kennemerland. De Hommel is als watermolen gebouwd in Halverwege de jaren zestig is het droogmalen overgenomen door modernere installaties. De molen heeft te kampen gehad met blikseminslag en verzakkingen. Inmiddels is ook deze molen gerestaureerd en zo is de fundering hersteld. Ook de derde molen, De Vijfhuis, is een gerestaureerde poldermolen. Parken van Schalkwijk [ 13 ] [ 24 ] In het begin van de jaren 70 was Nico Brink een jonge landschapsarchitect met vernieuwende ideeën die werkzaam was bij de gemeente Haarlem. Hij wilde af van aangeharkte parken met strenge rechtlijnige borders voorzien van sterk geurende oranje afrikaantjes. Website: Pagina 5 van 15

6 De natuur moest in de woonwijken komen was, zijn visie, zodat de mogelijkheid ontstond natuur in ons dagelijks leven te kunnen verweven. Kinderen moesten bijvoorbeeld op deze wijze kunnen ontdekken hoe de levenscyclus van een plant verloopt. Deze gedachten liggen ook ten grondslag aan de parken die in en rond Schalkwijk zijn gerealiseerd, zoals het Engelandpark, het Heempark, het Molenburgpark en het Molenpark. Nico Brink legde de basis voor een ecologisch beheer door op de droge grond in de wijk linden en eiken te laten planten. Op de natte gronden in de Groene Zoom werden elzen en wilgen geplant. In het begin zijn ook hoveniers opgeleid om het groen op een ecologische wijze te beheren. Veel van de ecologisch opgeleide hoveniers zijn echter inmiddels gepensioneerd en vervangen door aannemers, die niet ecologisch te werk gaan. Wel zetten twee vrijwilligersgroepen zich in voor het behoud van de natuurlijke bloemenstand in de wijk. Tuinieren in Groene Zoom [ 31 ] Voor de flatbewoners van Schalkwijk zijn in de Groene Zoom verscheidene tuincomplexen aangelegd voor recreatie en het kweken van eigen bloemen en groente. Vlak bij de Belgiëlaan ligt het biologisch dynamisch tuinbouwcomplex Vrij Waterland. Leerlingen van de Rudolf Steinerschool telen hier gewassen met alleen organische bemesting en gebruikmakend van de stand van de maan. De Poelbroek-doetuinen direct naast de Zuidtangent hebben ook tot doel de vele culturen in Schalkwijk met elkaar in contact te brengen. De tuin functioneert als ontmoetingsplaats voor een mengelmoes van nationaliteiten. Op de volkstuincomplexen Eigen Tuin en Ons Buiten ten noorden van de Boerhaavelaan wordt meer traditioneel getuinierd. In het volkstuinencomplex Poelpoldervreugd ligt het accent op bloemen. Dit tuinencomplex is van het begin af aan opgezet als uitloopgebied voor de wijk met brede paden met knot-essen. Natuurwaarde van Groene Zoom [ 19 ] In de Groene Zoom kunnen de inwoners van Schalkwijk kennismaken met een grote verscheidenheid aan flora en fauna. Op de natte gronden groeien elzen, wilgen en veel moerasbloemen. Er zijn tientallen soorten dagvlinders en libellen te vinden en in de weidegebieden knobbelzwanen, nijlgansen, grauwe ganzen en meerkoeten. Rond de zandwinputten en de bosaanleg neemt het aantal soorten aan insecten, waterdiertjes en bloeiende plantsoorten toe. De Meerwijkplas biedt biotoop voor wel 40 verschillende broedvogels. Soms gaan natuurwaarden echter verloren. Zo komen klassieke veenweidevogels als de grutto, tureluur en kievit in de Groene Zoom nauwelijks meer voor. De natuur langs de Ringvaart en het Spaarne maakt een essentieel onderdeel uit van de ecologische verbindingszone, waarlangs dieren migreren. Naar aanleiding van een prijsvraag van Elan Wonen is op het terrein van Amateur Tuinder Vereniging Ons Buiten aan de Boerhaavelaan een natuurinformatiecentrum gekomen. Vanuit dit centrum worden regelmatig activiteiten georganiseerd om de bewoners bij de natuur in hun omgeving te betrekken. Nieuwbouw in de wijken Schalkwijk is nooit klaar De woningnood na de oorlog was groot en de woningzoekenden hadden niet veel te besteden. Schalkwijk moest daarom snel en goedkoop worden gebouwd. Duurzaam bleek het allemaal echter niet te zijn en al snel kwamen allerlei technische gebreken aan het licht. Met de toenemende welvaart stegen vervolgens de eisen die bewoners aan hun woning stelden en daarnaast won gaandeweg energiebesparing aan belang. Daarbij veranderde ook langzamerhand de bevolkingsamenstelling. Zo nam het aantal allochtonen en ouderen toe en stelden ook zij andere en nieuwe wensen aan de woning en de woonomgeving. De afgelopen jaren zijn al veel woningen in Schalkwijk gerenoveerd. Soms was het nodig bestaande bebouwing te slopen om plaats te maken voor nieuwbouw. De corporaties Pré Wonen, Elan en Ymere hebben veel woningen in Schalkwijk in bezit en spelen bij de vernieuwingen in de wijk een heel belangrijke rol. Website: Pagina 6 van 15

7 Op dit moment vertraagt de economische crisis echter de verdere vernieuwing van Schalkwijk doordat de financiële armslag van bewoners, ontwikkelaars en corporaties is afgenomen. Sommige vernieuwingsplannen zijn daarom aangepast, worden gefaseerd uitgevoerd of zijn voorlopig in de ijskast gezet. Dat er in de toekomst vernieuwingen worden gerealiseerd is een feit, maar wanneer en hoe snel die zullen kunnen worden vervolmaakt is voor nu de vraag. Nieuwe tijden, nieuwe ideeën De oorspronkelijke ontwerpers van Schalkwijk gingen uit van een ruime opzet en een sterke scheiding van functies. De huidige plannenmakers willen meer menging en een intensiever ruimtegebruik. Dat is vooral te zien bij de vernieuwingsplannen voor de centrumgebieden. In het nieuwe Meerwijk-centrum zijn winkels, voorzieningen en wonen in een dichte pakking samengebracht. Ook de plannen voor de centrale zone van Schalkwijk gaan uit van een menging van functies en dubbel grondgebruik. In het huidige centrumgebied en de kantorenzone rond het belastingkantoor zijn weinig woningen te vinden. Volgens de plannen voor Schalkstad en Belcanto zullen er niet alleen meer winkels en meer kantoren komen dan nu, maar vooral ook andere voorzieningen en ruim extra woningen. Ook het denken over de Groene Zoom is veranderd. Volgens het structuurplan van vijftig jaar geleden moest een Groene Zoom Schalkwijk aan de noordkant scheiden van de stad. Langzamerhand is deze strook echter volgebouwd. Eerst kwamen er de Kruidenwijk en vervolgens de kantoren, het hotel en het zwembad langs de Schipholweg. In de nabije toekomst zal ook het zogenoemde 023-gebied bebouwd zijn. De Groene Zoom aan de west-, zuid- en oostkant van Schalkwijk is overigens wel grotendeels in tact gebleven. Schalkwijk De gemeente Haarlem wil Schalkwijk vernieuwen. De hoofdlijnen van de gewenste vernieuwing heeft de gemeente eind jaren negentig vastgelegd in het Uitvoeringsplan Schalkwijk Net als voor de andere Haarlemse wijken stelt de gemeente jaarlijks een zogenoemd Stadsdeeluitvoeringsprogramma voor Schalkwijk vast. Dit programma geeft een overzicht van wat er komende jaren in Schalkwijk gaat gebeuren. Centrumgebied Kennemer Gasthuis Zuid [ 38 ] [ 40 ] [ 41 ] Vierhonderd jaar was het gasthuis in de oude stad gesitueerd. In 1967 is het toenmalige Elisabeth Gasthuis verplaatst van de Gasthuisvest naar nieuwbouw in de centrumzone van Schalkwijk. De afgelopen tien jaar is er flink bijgebouwd. Aan de noordkant langs de Boerhaavelaan bouwde het Kennemer Gasthuis het Lab-gebouw, het dialysecentrum en het Boerhaavegebouw met onder meer de Bloedbank, de fysiotherapie en een orthopeed. Aan de zuidkant aan de Amerikaweg en Kennedylaan kwam de Zuiderpoort voor psychiatrie, het RIAGG en GGZ ingeest. Als alle tijdelijke bebouwing aan de westkant tegen de Europaweg is verdwenen zal één enorm parkeerterrein met meer dan parkeerplaatsen ontstaan. Belcanto [ 39 ] De gemeente en de woningcorporaties Pré Wonen, Elan Wonen en Ymere hebben het plan Belcanto ontwikkeld om het gebied tussen de Europaweg en de Amerikaweg te transformeren van een werknaar een woongebied. Op de plek van het voormalige belastingkantoor en de Renaultgarage heeft Rijnboutt Architecten woonblokken met grote balkons rond besloten binnenhoven ontworpen. In de plint van de woonblokken is ruimte voor werken en voorzieningen. Het geplande Belcanto-park strekt zich uit tot op het terrein van het Kennemer Gasthuis. De uitvoering van de plannen stagneert. Op dit moment verhuren de drie corporaties het voormalige belastingkantoor daarom tijdelijk voor relatief lage huurprijzen aan meer dan honderd kunstenaars, muzikanten, meubelmakers en andere creatieve ondernemers. Eén etage was omgebouwd tot ziekenhuis voor opnames van de tv-serie De coassistent. Schalkstad, het nieuwe hart van Schalkwijk [ 21 ] Schalkwijk krijgt een nieuw hart: Schalkstad. Volgens de plannen van architect Jo Coenen wordt het bestaande winkelcentrum omgebouwd en uitgebreid tot een aantrekkelijk en woon- werk- en Website: Pagina 7 van 15

8 winkelcentrum met allure. Er komen extra winkels en kantoren, honderden woningen, allerlei voorzieningen en grote parkeergarages. Mede doordat In 2009 de samenwerking tussen de gemeente Haarlem met ING Real Estate Development is beëindigd zal de realisatie van Schalkstad langer duren dan was voorzien en in deelprojecten worden opgeknipt. De gemeente Haarlem, de winkeliers en de vereniging van eigenaren hebben besloten het winkelcentrum wel snel een opknapbeurt te geven. Het oorspronkelijke winkelcentrum dateert uit 1969 en is gerealiseerd naar ontwerp van ir. Spruit. Het centrum was kleiner dan het tegenwoordig is, had geen overkappingen en slechts parkeervoorzieningen op maaiveld niveau. In1991 is het centrum voor de eerste keer fors vernieuwd en uitgebreid en kreeg het de overkappingen en een parkeergarage. De nu geplande tweede vernieuwingsslag is veel ingrijpender dan deze eerste. Boerhaavewijk Boerhaavewijk is de tweede wijk van Schalkwijk en is gebouwd tussen 1961 en In de wijk wonen in verhouding met heel Haarlem veel jongeren, ouderen, allochtonen en gezinnen. Er zijn veel flat- en huurwoningen. Hoogbouw bevindt zich vooral in stroken langs de zuidrand bij de Aziëweg en midden in de wijk langs de Floris van Adrichemlaan. De eengezinswoningen zijn opgenomen in een rechtlijnige blokverkaveling. Naast diverse voorzieningen met een wijkfunctie is de Boerhaavekliniek van bovenwijkse betekenis. Veel woningen zijn inmiddels gerenoveerd. Daarnaast vindt nieuwbouw plaats. Een voorbeeld daarvan is het project Doctorshof aan de Boerhaavelaan. Kerngegevens Boerhaavewijk Inwoners 0-19 jaar jaar jaar 65 jaar en ouder Boerhaavewijk % 33 % 24 % 18 % heel Haarlem % 36 % 27 % 15 % Allochtonen 25 % Huishoudens Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden Woningvoorraad Eengezinswoningen Flatwoningen Boven- en benedenwoningen Huur Koop Bron : Onderzoek en Statistiek Haarlem % 57 % % 59 % 2 % 67 % 33 % % 55 % % 19 % 48 % Kerk [ 36 ] en moskee [ 33 ] in Boerhaavewijk Bij het ontstaan van de wijk is in 1965 de R.K. Moeder van de Verlosserkerk gebouwd op de hoek van de prof. Eijkmanlaan en de Floris van Adrichemlaan. Deze kerk is een ontwerp van architect J.G. de Groot. De opvallende gevel met glas-in-lood ramen is een ontwerp van kunstenaar Egbert Dekkers. Van recente datum is de Dar As Salaam Moskee, een Marokkaanse moskee met een binnenhof en een tienhoekige gebedsruimte. Architect Gerard Rijnsdorp heeft de gebedsruimte in één keer overspannen met een vijfhoekige betonnen koepel. Website: Pagina 8 van 15

9 Doctorshof Boerhaavelaan [ 37 ] Aan de Boerhaavelaan ontwikkelt woningcorporatie Ymere het project Doctorshof met 55 eengezinswoningen. De kopers van de woningen hebben kunnen kiezen uit zes basistypen, die ze vervolgens nog verder kunnen aanpassen aan hun eigen smaak. Dit biedt mogelijkheden voor jong en oud, alleenstaand of samenwonend, met en zonder kinderen. Zo kan een diversiteit in bebouwing met een mix van mensen ontstaan. Het ontwerp van dit project is van architectenbureau Nunc. Meerwijk Meerwijk is de derde wijk van Schalkwijk en gebouwd tussen 1966 en In de wijk wonen in vergelijking met heel Haarlem zowel veel jongeren als veel ouderen, veel gezinnen en veel allochtonen. Net als in de andere wijken van Schalkwijk ligt het accent in Meerwijk op flat- en huurwoningen. Oorspronkelijk stonden flatgebouwen langs alle randen. Aan de oostkant zijn de flats al rond 1994 gesloopt, ondermeer omdat er concentratie van probleemgezinnen was ontstaan. Door de laagbouw, die er nu staat, is de aansluiting van de wijk op het groen van de Poelpolder verbeterd. Van het begin af aan hebben in het middengebied van de wijk vooral eengezinswoningen gestaan. De wijk is opgezet in een hovenverkaveling, waarbij hoekverdraaiingen voor variatie zorgen. De afgelopen jaren is het centrum van Meerwijk drastisch vernieuwd. Kerngegevens Meerwijk Inwoners 0-19 jaar jaar jaar 65 jaar en ouder Meerwijk % 33 % 25 % 19 % heel Haarlem % 36 % 27 % 15 % Allochtonen 46 % 25 % Huishoudens Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden Woningvoorraad Eengezinswoningen Flatwoningen Boven- en benedenwoningen Huur Koop Bron : Onderzoek en Statistiek Haarlem % 59 % % 59 % 5 % 84 % 16 % % 55 % % 19 % 48 % Gezondheidscentrum Schalkwijk [ 22 ] Toen Schalkwijk werd gebouwd waren er ook huisartsen nodig. Een aantal huisartsen besloot intensief samen te werken met ook andere zorgverleners; voor die tijd een zeer progressief idee. Samen vestigden ze zich in 1975 op de eerste verdieping van de flat aan de van Zutphenstraat. Met de samenstelling van de bevolking is ook de zorg veranderd. Lag eerst het accent op kinderen en gezinsproblematiek, nu zijn er veel allochtonen en ouderen met hun eigen zorgvragen. In 2005 heeft het Gezondheidscentrum Schalkwijk een nieuw gebouw betrokken aan de Briandlaan. Het gebouw is eigendom van Elan Wonen en ontworpen door De Koning en Vissers Architecten. Het gezondheidscentrum is aangebouwd aan een bestaand flatgebouw. Als gevelbedekking is de houtsoort Siberische Lariks gebruikt. Het gebouw heeft een systeem van warmte en koeling, waarbij de warmte en de kou uit de bodem worden gebruikt. Website: Pagina 9 van 15

10 Meerwijk Centrum [ 28 ] Het centrum van Meerwijk is de afgelopen jaren drastisch vernieuwd. Het centrale plein heeft een ontmoetsingsfunctie. De winkels, een café met terras en de brede school met daarin het wijkcentrum liggen aan het plein en zorgen voor gezelligheid en activiteit. Door de parkeergarage kan het plein autovrij blijven. Boven en achter de brede school en de winkels zijn appartementen, maisonettes en penthouses gekomen. Dit complex is een ontwerp van Architectuurstudio HH (Herman Hertzberger). Brede School Meerwijk centrum [ 28 ] Architectenstudio Herman Hertzberger heeft twee basisscholen opgenomen in een groter geheel met een wijkcentrum en een dertigtal woningen. Het openbaar gebied, tevens speelterrein en toegang tot de woningen, bevindt zich op het dak van de gecombineerde scholen en het wijkcentrum. De scholen hebben aparte ingangen, maar delen één grote, door een vouwwand in tweeën te delen centrale ruimte. Deze ruimte staat ook open voor activiteiten van het wijkcentrum, waardoor de combinatie voor allen de mogelijkheden verruimt. Opdrachtgever van het in 2007 opgeleverde complex was de gemeente Haarlem. 28 stadswoningen [ 27 ] Als onderdeel van de vernieuwing van het centrum Meerwijk Centrum zijn aan de overkant van de Bernadottelaan 28 stadswoningen in drie en vier lagen gerealiseerd. Cees Nagelkerke trad op als supervisor en begeleidde in opdracht van de gemeente Haarlem en de Woonmaatschappij (nu Ymere) de architecten Angie Abbink, Micha de Haas, Elisabeth Falk, Paulien Bremmer, Marjan van Herpen, Pepijn Nolet en Ira Koers. Om de eenzijdige opbouw van de bestaande woningvoorraad te doorbreken kennen de stadswoningen een grote variatie in plattegrondopzet en verschijningsvorm. De raamvormen, ornamenten, balkons en erkers onderstrepen de individualiteit per woning. Door de collectief gebruikte materialen en het afstemmen van de goothoogten en de dakdetails is toch een samenhangende straatwand ontstaan. Aziëweg Ondanks de economische dip gaat de vernieuwing van Schalkwijk door. Pré Wonen en de Stichting St. Jacob zien nog volop kansen voor het project dat zij vanaf 2012 op twee locaties aan de Aziëweg willen realiseren. Het gaat om één locatie met 118 koopwoningen en één locatie met 46 huurwoningen en 108 zorgwoningen. De verkoop van de koopwoningen start komende zomer. De zes ronde torens, die VMX architecten in hun plan hebben opgenomen, vormen een sterk contrast met de bestaande bebouwing in de omgeving. De drie torens voor de kopersappartementen zijn vrijstaand gegroepeerd rond een open binnenplaats en boven de half verzonken parkeergarage. De andere drie torens zijn verbonden door bebouwing op de begane grond met gezamenlijke ruimten, kantoren, horeca en winkels. Website: Pagina 10 van 15

11 Molenwijk Molenwijk is de vierde wijk van Schalkwijk en gebouwd tussen 1969 en In vergelijking met de eerdere wijken heeft Molenwijk meer koopwoningen, minder jongeren en minder allochtonen. Aan de noordrand langs de Europaweg staan flatgebouwen. De verdere stedenbouwkundige opzet verschilt sterk van de andere wijken. Centraal in Molenwijk staat een groot flatcomplex met parkeeraccommodaties rond een wijkpark. Rond deze hoogbouw bevinden zich een aantal verkeersluwe woonbuurtjes in laagbouw. De laatste jaren zijn hier en daar nieuwbouwprojecten gerealiseerd. Aan de westrand zijn bij de Zwemmerslaan na het verdwijnen van het openluchtzwembad door een projectontwikkelaar eengezinswoningen en appartementen gebouwd. Kerngegevens Molenwijk Inwoners 0-19 jaar jaar jaar 65 jaar en ouder Molenwijk % 33 % 29 % 19 % Haarlem % 36 % 27 % 15 % Allochtonen 29 % 25 % Huishoudens Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden Woningvoorraad Eengezinswoningen Flatwoningen Boven- en benedenwoningen, overig Huur Koop Bron : Onderzoek en Statistiek Haarlem % 57 % % 57 % 4 % 47 % 53 % % 55 % % 19 % 48 % Apotheek en gezondheidscentrum [ 23 ] Een robuust kader van bijna zwarte natuursteen omgeeft een glazen doos die aan de voorzijde meer, en aan de achterzijde minder, naar buiten is geschoven. De behandelkamers van de artsen, de kantine en het werkgedeelte van deze apotheek met gezondheidscentrum aan de Frieslandlaan bevinden zich in de grotendeels gesloten achterzijde van het gebouw. De publieke ruimte van de apotheek zijn aan de voorzijde van het gebouw gesitueerd en hebben een transparante en naar de weg toe gekeerde gevel. Het ontwerp is van bureau Van der Haar & partners architecten (Oegstgeest) Europawijk Europawijk is de eerste wijk van Schalkwijk en is gebouwd tussen 1959 en In de wijk wonen verhoudingsgewijs veel ouderen, allochtonen en eenpersoonshuishoudens. Er zijn veel flat- en huurwoningen. Langs de randen van de wijk staan hoge flatgebouwen. Het middengebied bestaat vooral uit eengezinswoningen en etagewoningen in drie lagen. De hoogbouw langs de randen geeft de wijk een naar binnen gericht karakter. Aan de westrand sluiten de flats langs de Engelandlaan de wijk af van de achterliggende groenstrook. Aan de oostkant scheidt de Europaweg met zijn hoge bebouwing de wijk van het stadsdeelcentrum. Website: Pagina 11 van 15

12 In de jaren tachtig is de Europawijk aan de noordkant uitgebreid met de Kruidenbuurt. Aan de westkant is op het oude Paswerk-terrein nieuwbouw gekomen in het Schoolenaer-gebied. Als oudste wijk is Europawijk ook het meest vernieuwd. Flats zijn gerenoveerd of gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Kerngegevens Europawijk Inwoners 0-19 jaar jaar jaar 65 jaar en ouder Europawijk % 35 % 25 % 20 % heel Haarlem % 36 % 27 % 15 % Allochtonen 41 % 25 % Huishoudens Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden Woningvoorraad Eengezinswoningen Flatwoningen Boven- en benedenwoningen Huur Koop Bron : Onderzoek en Statistiek Haarlem % 49 % % 70 % 3 % 66 % 34 % % 55 % % 19 % 48 % Laan van Berlijn [ 20 ] Dit project van Pré Wonen bevat 48 huurappartementen. In het gebouw heeft een woongemeenschap een plaats gekregen met een gezamenlijke ruimte aan het plein. Op de begane grond bevindt zich een eigen kantoor van Pré Wonen. Het gebouw ligt in de binnenbocht van de Europaweg. De bedoeling van Roeleveld-Sikkes Architecten was op deze belangrijke plek een sterk markeringspunt te realiseren in de vorm van een volume dat werkt als een hoekschanier. De grote bocht wordt benadrukt door de hoogte en de gekantelde geveldelen. De vormgeving, een krachtige baksteensculptuur, vormt een contrast met de monotone cellenopbouw van de bouwblokken uit jaren zestig in de omgeving. Vilniusstraat [ 18 ] Pré Wonen heeft aan de Vilniusstraat een wooncomplex gebouwd voor de Stichting Indische Ouderen Haarlem (SIOH). Het architectenbureau HVDN uit Amsterdam maakte, in samenspraak met de SIOH, het ontwerp. Dit betreft een U-vormig gebouw van drie etages met 27 appartementen dat tezamen met de bestaande portiekflat een binnentuin omsluit. Vanaf de vier meter brede galerij hebben de bewoners zicht op deze binnentuin die in Indische stijl wordt ingericht. In het complex is ook een ontmoetingsruimte in koloniale sfeer opgenomen. Daar organiseren de Indische ouderen regelmatig activiteiten voor alle leden van de SIOH. Moskou-, Warschau-, Zagreb- en Milaanstraat Als onderdeel van de herstructurering van Europawijk-Zuid heeft woningcorporatie Pré Wonen, voor zowel de huur- als de koopsector, een complex met in totaal 34 eengezinswoningen gerealiseerd. HVDN Architecten zijn verantwoordelijk voor het ontwerp en hebben de woningen verbonden met tuinmuren, waardoor een gesloten eenheid met een duidelijke overgang naar de openbare ruimte ontstaat. Horizontale betonbanden en verticaal gemetselde muurvlakken zorgen voor een rijke uitstraling. Website: Pagina 12 van 15

13 Brusselstraat [ 15 ] In dit project combineert Pré Wonen 12 zorgappartementen met 6 eengezinswoningen in de dure huur. KPG architecten (Heemstede) hebben de eengezinswoningen en zorgappartementen aan weerszijden van de entree gesitueerd. Voor de zorgappartementen en onderbouw van de eengezinswoningen is ruw oranje metselwerk gebruikt. Op de verdiepingen van de eengezinswoningen wordt dezelfde steen in een contrasterende gladde uitvoering toegepast. Turkse Ouderen Brusselstraat [ 16 ] De appartementen in dit gebouw zijn bestemd voor Turkse ouderen. Binnen de Nederlandse samenleving heeft deze groep een eigen manier van samenleven met als karakteristieken: betrokken op elkaar en met oog voor de wereld om hen heen. DP6 architectenstudio uit Delft heeft het gebouw ontworpen. Het wooncomplex is voorzien van een omhullend metselwerk, dat zich in de omgeving voegt. De trap naar het terras leidt naar de wereld daarbinnen, die door middel van kleur en lichtheid een warme, mediterrane sfeer uitstraalt. Paswerk en Schoolenaer [ 11 ] Om mannen met een verstandelijke handicap te laten werken in een tuingroep stichtte de gemeente Haarlem in 1949 aan de Noord Schalkwijkerweg een kwekerij. In de jaren vijftig kwamen er meer afdelingen bij, zoals een werkplaats voor het maken van deur- en rietmatten, een timmerafdeling, een boekbinderij en een houtbewerkingafdeling. Ook in de jaren daarna werd er regelmatig bijgebouwd om meer mensen op te kunnen vangen. Het terrein raakte daardoor steeds voller. In 1972 werden de activiteiten ondergebracht in het Werkvoorzieningschap Zuid-Kennemerland, dat in 1988 de naam Paswerk kreeg. In 1999 verhuisden alle activiteiten van Paswerk naar nieuwbouw aan de Kruisweg in Cruquius. Na het vertrek van Paswerk naar Cruquius kreeg het terrein aan de Noord Schalkwijkerweg een woonbestemming. Uit de voorstellen van drie projectontwikkelaars koos de gemeente voor Eurowoningen met Herman Hertzberger als architect. In 2005 zijn de 119 woningen opgeleverd. Er zijn grofweg twee typen woningen; patiobungalows en rijenwoningen, alle met een mos sedumdak en in clusters in de parkachtige structuur geplaatst. De auto s van de eigenaren staan onder de eigen woning. Er is veel aandacht besteed aan duurzaam bouwen en energiezuinig wonen, zoals vloerverwarming, warmtepomp, zonnepanelen en gebruik van regenwater. De Drie Hoven aan het Monacopad [ 14 ] Het project De Drie Hoven aan het Monacopad is een ontwerp van Marco Henssen. In het jaar 2000 won deze architect de door Haarlemveste (nu Elan Wonen) uitgeschreven prijsvraag. Het ontwerp van Henssen kreeg de voorkeur omdat in het ingediende voorstel de bestaande hovenstructuur werd gehandhaafd en de casco s hergebruikt. Twee hoven met 112 kleine 2-kamer bejaardenwoningen maakten plaats voor een senioren- en een gezinshof. Voor 40 seniorenappartementen zijn steeds twee naast elkaar gelegen bejaardenwoningen bij elkaar getrokken. Bij de 36 eengezinswoningen zijn de boven elkaar gelegen bejaardenwoningen bij elkaar gevoegd. Op de plek van de groene leerwerkplaats werd een derde hof gemaakt met 12 maisonnettes, 8 appartementen voor begeleid wonen, een dagopvang voor verstandelijk gehandicapten en een kinderdagverblijf. Veel woningen worden via de hoven ontsloten. De achterom ligt aan de straat. Nederlandlaan [ 6 ] De portiek- en seniorenwoningen langs de Nederlandlaan waren verouderd en zijn gesloopt. In 2010 zijn door Elan Wonen op deze locatie in totaal 81 appartementen in de sociale en de vrij sector opgeleverd, verdeeld over twee gebouwen in combinatie met een zorgsteunpunt. In opdracht van Pré Wonen zijn bovendien 9 eengezinswoningen gebouwd. Duurzaamheid is het sleutelwoord bij dit project. De grootste energieslag wordt gemaakt door toepassing van warmtekoudeopslag. Van een diepte van 130 meter wordt water opgepompt. In de winter kan men daarmee de vloeren verwarmen en in de zomer koelen. Een CV-ketel en radiatoren zijn daarom in de woningen niet nodig. De bewoners huren een parkeerplek in de garage onder het gebouw en kunnen die binnendoor bereiken. Voor Kokon Architecten bestond de ontwerpopgave bij dit project uit het zoeken naar geleding, afwisseling, ritmiek en uitstraling op met name het straatniveau, waar de afzonderlijke entrees van de parterrewoningen zich bevinden. Website: Pagina 13 van 15

14 Mega Wattproject [ 5 ] Negen flatgebouwen met 382 woningen van drie verschillende corporaties tussen de Nederlandlaan en de Belgiëlaan waren destijds aangesloten op één centraal ketelhuis dat rond 2000 aan vervanging toe was. Besloten werd de vervanging van de technische installatie en de hele renovatie van de flats duurzaam op te pakken. De woningen werden goed geïsoleerd en op de daken zijn zonnecollectoren geplaatst. De warmte uit de collectoren, die niet direct nodig is voor tapwater, wordt s zomers op 110 meter diepte in de bodem opgeslagen. In de winter, wanneer de vraag naar warmte en warm water hoger is, wordt dat warme water weer opgepompt. Kruidenbuurt [ 3 ] [ 4 ] De Kruidenbuurt in de Romolenpolder is één van de oudste milieuwijken in Nederland. Rond 1990 kwam het tot stand dankzij de intensieve inzet van groepen bewoners en de stichting Mens- en Milieuvriendelijk Wonen en Werken (MW2). Eén van de onderdelen van de wijk is een Centraal- Wonen project. De bewoners van 46 woningen maken daarbij gebruik van zowel gemeenschappelijke ruimten als gemeenschappelijke tuin. Het Anton Pieck-hofje in deze buurt is een kleinschalige woonzorgvoorziening voor 36 ouderen met dementie. Veel woningen zijn milieuvriendelijk gebouwd. De woningen aan de buitenkant hebben een vegetatiedak waardoor ze visueel een geheel vormen met de geluidswal langs de Europaweg. Een opvallend gebouw middenin de Kruidenbuurt is het kinderdagverblijf Boris Buitelaar naar het ontwerp van ONX Architecten. Het kinderdagverblijf is gesitueerd in een groenstrook van een woonwijk. Het paviljoenachtige gebouw met een zogenoemde blob-structuur nestelt zich in het geaccentueerde terrein. De ronde vorm en de structuur met houten, met zinken huid omtrokken spanten geven het gebouw haar ruimtelijkheid en geborgenheid. Zo leidt de structuur in de visie van de ontwerpers in het interieur tot zachte vormen en geborgenheid. In de nissen zijn slaapplekken gerealiseerd. Sportpaviljoen SV Olympia [ 1 ] Sportvereniging Olympia Haarlem is in 2008 ontstaan na een fusie van TYBB, DSC 74 en DCO. Sportcomplex Nol Houtkamp is volledig opnieuw ingericht en vormt de thuisbasis voor de nieuwe vereniging. Architectuurcentrale Thijs Asselbergs ontwierp een nieuw sportpaviljoen. Op de begane grond bevinden zich de kleedruimten, de werkplaats en de technische ruimten. De begane grond is grotendeels gesloten en daarmee hufterproof. De kantine bovenop dit basement is daarentegen licht en extrovert vormgegeven. Twee volledig glazen wanden en de langgerekte veranda geven vanuit de kantine zicht op de sportvelden voor voetbal, honkbal en softbal. De nieuwe centrale entreehal verbindt het nieuwe paviljoen met de bestaande sporthal. Nieuwbouw Haarlem College [ 42 ] Tot afgelopen zomer (2010) was het Haarlem College (het vroegere Lourens Janszoon Coster College) gevestigd in verouderde gebouwen, verspreid over vijf locaties in Haarlem. Aan het begin van dit schoolseizoen zijn de leerlingen en 150 personeelsleden verhuisd naar een nieuwe, moderne vestiging direct naast zwembad Boerhaavebad aan de Schipholweg. Het gebouw is ruim opgezet en de verschillende afdelingen van de vmbo-school hebben hun eigen ruimten. De nieuwbouw maakt onderdeel uit van het project O23 voor het naastgelegen lege gebied tussen de Boerhaavelaan en de Schipholweg. Het oorspronkelijke plan om hier het stadskantoor voor de gemeente te vestigen ging niet door. Nu wil de gemeente er een mix van kantoren en wonen realiseren. Als entree voor Haarlem moet het een visitekaartje voor de stad gaan worden. Website: Pagina 14 van 15

15 Stad naast de stad?! Schalkwijk te kijk Deze zogenoemde ABC-wijk-te-kijk-tentoonstelling is tot stand gekomen door de steun en inzet van velen. Zo heeft het ABC voor het organiseren en samenstellen van deze expositie financiële bijdragen mogen ontvangen van: Gemeente Haarlem Stimuleringsfonds voor Architectuur Provincie Noord-Holland Elan Wonen Pré Wonen Ymere Daarnaast hebben verscheidene instellingen en bedrijven deze expositie in natura gesponsord. Zo hebben IKEA Haarlem (lijsten), De Mooiste Muren (behang), Beerendz. (rekwisieten) en verscheidene architectenbureaus en fotografen tentoonstellingsmateriaal vervaardigd en ter beschikking gesteld. Ook hebben meerdere bruikleengevers het ABC in staat gesteld archief- en beeldmaterieel te tonen, zoals mevr. A. de Nobel (plakboeken), Marcel Bulte, Jos Fielmich, Dick Barends, Chris Hoefsmit en het Noord-Hollands Archief (o.m. foto s). Stad naast de stad?! Schalkwijk te kijk Colofon Samenstelling, ondersteuning en uitvoering: Rolf Baron, Robert Blom, Henny Brakel, Walther Eigeman, Tineke van den Essen, Bert Harmsen, Corry Hogeveen, Renate Kooijmans, Minke Krings, Anneke de Nobel, Truus Penaat, John van Rooijen, Els Toeset, Ko van der Veldt, Cocky van Wees, Gerry van Zeggelaar Organisatie en vormgeving: Erica van Brussel, Bernadette Traïdia Teksten: Bert Harmsen, Gabriël Verheggen (eindredactie) Adviezen en uitvoering deelprojecten: Claartje Janssen (assistent programmamanager Schalkwijk, gemeente Haarlem) Met dank aan: Leerlingen Teylers College Haarlem en vele anderen. - NB. Bij het samenstellen van de expositie is zorgvuldigheid betracht. Zo is er geprobeerd namen van fotografen etc. zoveel mogelijk te achterhalen en te vermelden. Omissies kunnen worden gemeld bij het ABC. - Website: Pagina 15 van 15