NOLLEN ~ KROCHTEN BLINKEN Duintoponiemen tussen Wijk aan Zee en Camperduin. Frits David Zeiler

Transcriptie

1 NOLLEN ~ KROCHTEN BLINKEN Duintoponiemen tussen Wijk aan Zee en Camperduin Frits David Zeiler 9 9 5

2 De kustduinen, een rijkvoorziene leemte De Nederlandse kustduinen vormen, historiografisch gezien, een terra incognita. Het lijkt wel of degenen, die zich bezig houden met de geschiedenis van dorpen, steden en landschappen in de buurt van de Noordzee al even weinig greep op deze zandheuvels kunnen krijgen als de tekstschrijver van het oude Burgerlijk Wetboek (). Het baanbrekende werk van De Cock over Kennemerland bijvoorbeeld behandelt de oude duinen, de strandvlakten en de veenontginningen vrijwel uitputtend, maar laat het jonge duinlandschap links liggen (). Nu moet te zijner verdediging worden gezegd, dat het geomorfologisch en bodemkundig onderzoek van de duinen op het moment dat hij zijn studie afrondde, nog maar net op gang was gekomen, en dat niemand nog maar de geringste voorstelling had van de omvang en dynamiek van de laatmiddeleeuwse duinvorming. Ook het eerste en tot dusverre enige boek dat aan de geschiedenis van de duinen zelf is gewijd, Jelles' historisch overzicht van het huidige Noordhollands Duinreservaat, moest over de periode vóór 600 noodzakelijkerwijs vaag _en algemeen blijven. Pas in 970 zou immers het basale artikel van Jelgersma c.s. worden gepubliceerd, waarin het proces van jonge duinvorming in grote lijnen kon worden weergegeven. Ook sedertdien is er overigens door beroeps- en amateurhistorici maar spaarzaam gebruik gemaakt van deze nieuwe kennis. Alleen Rentenaar heeft zich serieus met de vroege geschiedenis van de duinen als zelfstandige eenheid beziggehouden, maar tot zijn lang verbeide overzichtswerk is het uiteindelijk evenmin gekomen. De grootste kenner van de geschiedenis van het kustgebied, de geograaf Schoor!, heeft zich voornamelijk gericht op het Noordhollandse waddengebied, dat eertijds bij de Zijpe begon. Een vergelijkbare intensieve en ingenieuze speurtocht naar het wedervaren van het 'vasteland' is nog door niemand ondernomen. Een poging van de gerenommeerde amateurarcheoloog Diederik, om het werk van De Cock met de nieuwverworven inzichten van de laatste dertig jaar aan te vullen, is op een mislukking uitgelopen. Misschien kwam dit mede, omdat ook hij zich niet heeft willen inlaten met het gebied, dat na 00 door de zandstormen aan het zicht is onttrokken maar juist in de vroege middeleeuwen een integraal onderdeel vormde van een der kerngebieden van het graafschap 'Vriesland'. Merkwaardig genoeg laten ook waterstaatshistorici de duinen voor wat ze zijn, terwijl de aanwezigheid ervan als kustbarrière alsmede het feit, dat zij nogal wat kwel ( duinval) aan het achterland afgeven, voor de hydrografie van geheel Holland van essentieel belang moeten worden geacht. Vanuit de beroepsarcheologie lijkt de aarzeling wat te verminderen, getuige de onlangs gepubliceerde archeologische kaart van Holland's Noorderkwartier, waarop aanzetten tot een reconstructie worden gegeven van het vroegmiddeleeuwse kustlandschap vóór de grote verstuivingen. Met dat alles is het verzamelen van duintoponiemen een hachelijke zaak. In de eerste plaats is het pionierswerk van een aanzienlijke omvang. Verschillenden zijn eraan begonnen, maar niemand heeft het ooit afgemaakt, laat staan gepubliceerd. In de tweede plaats is het materiaal buitengewoon divers. Er zijn lijsten met 'uit de volksmond' opgetekende namen (inclusief volksetymologische verklaringen over zoekgeraakte bakkers), kaarten uit vrijwel alle perioden van de cartografie, veldnameninventarisaties en historisch-kadastrale gegevens met betrekking tot de binnenduinrand, losse gegevens uit transportakten, verpondingsregisters en molenboekjes, en last but not least de werkelijk oude toponiemen uit het kustgebied zoals die in het Lexicon van Künzel c.s. bijeen zijn gebracht. Hoe en wat te kiezen? Het verzoek van n.v. PWN waterleidingbedrijf Noord-Holland, om met dit verzamelen een begin te maken, heeft geleid tot het formuleren van een aantal uitgangspunten. Deze zijn tijdens het onderzoek hier en daar wat bijgesteld, maar niet wezenlijk veranderd. We zullen deze nu allereerst behandelen.

3 Tijd en ruimte De aanvankelijke opdracht sprak van veldnamen, d.w.z. namen van en in het terrein. Dit bleek om verschillende redenen een te beperkt begrip. In de eerste plaats is het vroege namenmateriaal dermate gering van omvang, dat elk toponiem iets over de vroegere landschappelijke situatie kan zeggen en dus van belang moet worden geacht. Als voorbeeld moge de plaatsnaam Arem dienen, die we volgens Rentenaar in het zuidwesten van de Egmonder duinen moeten localiseren en die door hem wordt afgeleid uit haar, begroeide heuvel. Deze naam is alleen uit een aantal schriftelijke bronnen bekend en zal, ook al zegt hij veel over de landschapsgeschiedenis, uit de twintigste-eeuwse volksmond niet meer worden gehoord. In de tweede plaats kunnen namen in hun onderlinge samenhang vaak veel beter worden begrepen. Een voorbeeld daarvan is de (water)naam Mare, die we zowel in historische bronnen als op de huidige topografische kaarten in allerlei gedaanten aantreffen in het gebied tussen Heemskerk en Castricum. Deze vermeldingen bieden zowel in hun samenhang als in combinatie met bodemkundige en historisch-geografische gegevens de mogelijkheid, het vroegmiddeleeuwse landschap ter plaatse op een redelijk betrouwbare wijze te reconstrueren. Daarmee is tegelijkertijd nog een derde reden gegeven om meer dan alleen pure veldnamen in het onderzoek te betrekken, nl. de relatie tussen duingebied en achterland. Wanneer we in ogenschouw nemen, dat de jonge duinvorming zich in historische tijd heeft afgespeeld, en dat ze een aanzienlijk deel van het bewoonde en bebouwde land uit de periode heeft overdekt, is het niet meer dan logisch om de binnenduinrand integraal bij het onderzoek te betrekken. Daarbij moeten wel enige beperkingen worden gesteld, zowel in ruimte als in tijd. Wat het duingebied betreft- globaal gesproken het Noordhollands Duinreservaat, inclusief de Duinen van Six en het duingedeelte van het Bergerbos, en de Staatsduinen - zijn in beginsel alle namen opgenomen. Daarbij is geen onderscheid gemaakt tussen oude en moderne namen en al evenmin tussen 'echte' namen en soortnamen als 'pompstation' en 'blinker'. De laatste kunnen immers op den duur tot toponiemen worden, of hun functie op de omgeving overdragen, zoals uit de vele 'kaapduinen' en 'baaknollen' wel zal blijken. De enige beperking is gemaakt waar het de bebouwde kommen van Egmond aan Zee en Bergen aan Zee betreft (Wijk aan Zee viel net buiten het onderzoeksgebied). Hiervan zijn alleen een paar zeer typerende terreinnamen zoals Torensduin en Engelse Veld opgenomen. Ten aanzien van de binnenduinrand zijn de criteria nog wat verscherpt. Alleen het Bergerbos is, als enig oud en omvangrijk bosgebied met tal van relatief ongeschonden landschapselementen, integraal behandeld. Voor het overige zijn opgenomen: alle toponiemen van vóór 00; alle namen van wegen en dijken zoals die vóór ca. 90 bestonden; alle nederzettings- en huisnamen, voorzover ze op de geraadpleegde kaarten werden aangetroffen; alle min of meer natuurlijke landschapselementen, zoals beken en duinrellen, bosjes, nollengrond, resten van veen- en broekland, percelen waarvan de naam wijst op een specifieke begroeiing (Elstweyd, Geylcroften) of gesteldheid (de Tichels, de Wiert); en tenslotte enkele grotere landschappelijke eenheden zoals polders. Dit namenmateriaal is steeds aan de hand van de algemene overzichtskaarten verzameld, echter met uitzondering van de Egmonden, waar dankbaar gebruik kon worden gemaakt van de heldere schetskaartjes uit het Historisch Kadaster van W.J. van den Berg. Als oostgrens zijn voor de verschillende gemeenten de volgende lijnen aangehouden: -in Heemskerk de Kuijckers Weg en de Neksloot; - in Egmond het Zuiderdijkje, de Hoge Dijk en de Lage of Krommedijk;

4 -in Bergen de Duinvalsloot, het Wiertdijkje en het Verlengde Nesdijkje, de Meerweg-Maesdammerlaan-Renbaanlaan, het Van Reenenpark en de Vinkenkrocht, de Duinweg; -in Castricum en Schoor! zijn alleen de kernen van de buurschappen en de aan de duinvoet grenzende landschapselementen opgenomen. Verzameling en weergave van het materiaal Het namenmateriaal is in de eerste plaats verzameld vanaf een aantal overzichtskaarten. Hiervan moeten met name de kaart van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen (eerste druk 680, heruitgave 75) en de topografische kaarten (: uit 857, :5.000 uit 98) worden genoemd. Deze munten uit in nauwkeurigheid en gedetailleerdheid. De kaart van US is de eerste, die ook het Noordhollandse duingebied op een betrouwbare manier afbeeldt; eerdere kaarten van het Noorderkwartier, zoals die vansgrootenen Beeldsnijder, laten het als een conglomeraat van zandheuvels zien zonder enig verschil tussen zee- of binnenduin en tussen noord en zuid. Laatstgenoemde kaart levert overigens één duintoponiem op: het Swarte velt onder Schoor!. Deze algemene kaartbronnen kunnen op verschillende manieren worden aangevuld. Daarvan behoren de beide kaarten van het duingebied bij Heemskerk en Castricum tot de belangrijkste, temeer omdat ze relatief vroeg zijn en, misschien gebruikmakend van ouder materiaal, een glimp weergeven van het laatmiddeleeuwse landschap. De ene kaart is gesigneerd en gedateerd: G.T. Langendijck, 6, al gaat het om een laat-8de eeuwse copie waarop in de weergave van de namen nogal wat slordigheden voorkomen. De andere kaart is anoniem en oogt archaïscher, maar moet uit vrijwel dezelfde tijd dateren. We hebben hem gesteld op ca 6; terminus post quem is de nieuwe naam van het huis te Heemskerk, Marquette, terminus ante quem is de waarschijnlijk in 6 gegraven Hoepbeek Wat dit laatste betreft, zowel het feit dàt deze duinbeek van menselijke oorsprong is als de datering ervan, was een vermoeden dat al tijdens het vergelijken van de verschillende 7de eeuwse kaarten rees, maar pas door een toevallige ontdekking kon worden bevestigd (). De meeste andere dorpen zijn voorzien van wat jonger materiaal. Voor Castricum beschikken we over de kaart van Rollerus uit 77, fraai maar wat betreft de duinen niet zeer gedetailleerd. Wat Egmond aangaat geeft de kaart van Zoutman uit 665 voorallandschappelijke informatie over de binnenduinrand. Overigens is het historische materiaal van na 600 op voorbeeldige wijze door Van den Berg in zijn reeds genoemde kadaster bijeengebracht. De kaart van Dou, uitgegeven door Blaeu, van de heerlijkheid Bergen uit omstreeks 660 is ook nu weer een onuitputtelijke bron gebleken, zeker waar het gaat om reminiscenties aan situaties in het duin in de eeuwen daarvóór. Wat Schoor! betreft ontbreken helaas gedetailleerde kaarten van vóór 900. Het materiaal van nà die tijd is echter dermate overvloedig, dat ook dit noordelijkste deel van de duinen tussen Wijk aan Zee en Camperduin volop in de inventarisatie en interpretatie kon worden betrokken. Overigens bewezen ook de vroege toeristenkaarten van de Berger duinen goede diensten. Het verzamelde materiaal is vervolgens aangevuld met gegevens uit de regionaalhistorische literatuur en informatie van verschillende terzake kundigen. Onder hen moet allereerst de reeds genoemde R. Rentenaar te Amsterdam worden vermeld, die niet alleen wees op een aantal moeilijk vindbare vakpublicaties, maar ook zijn eigen fichemateriaal ter beschikking stelde en zijn deskundig licht liet schijnen over de voorlopige namenlijsten en

5 de daarbij opgevoerde interpretaties. Voorts werd belangrijk aanvullend materiaal ontvangen van de heren H. Kranendonk over Heemskerk, E. Mooij (via R. Roos) over Castricum, F. Zeiler over Bergen enk. van Lienen (en via hem H.J. Snip) over Schoorl. Daarmee is voor deze gemeenten ook een groot deel van de nog in de volksmond bekende namen vastgelegd. Het materiaal is als volgt verwerkt. Elk van de vijf gemeenten is verdeeld in twee paragrafen: a waarin het eigenlijke duingebied wordt behandeld, b waarin de namen van de binnenduinrand worden_ gegeven. De volgorde is alfabetisch in lexicografische zin, wat inhoudt dat de letter ij als i + j wordt beschouwd en dus onder de i is te vinden. Er is niet gestreefd naar een uniformering van de spelling. -Daarvoor bleken de verschillen te groot en in sommige gevallen te veelzeggend. Niet alleen de H-inde vroegste vermeldingen van de naam Arem kan ons op een spoor brengen! Er is evenwel één uitzondering gemaakt, nl. bij de spelling van de veelvuldig voorkomend bijvoeglijke naamwoorden, afgeleid van toponiemen op -urn. Hierover bestaat onder regionaalhistorisch geïnteresseerden al jaren discussie. De vraag is kortweg, of men Bakkumer of Bakkummer dient te schrijven. Het eerste is in Noord-Holland gebruikelijk, maar wordt op rijksniveau - bijvoorbeeld bij de Topografische Dienst -niet nagevolgd. In feite gaat het om een schrijfwijze zoals die ook in Friesland wordt gebezigd en die lijkt te zijn ingegeven door de weergave van de Friese uitspraak, al ligt het probleem ingewikkelder dan het hier kan worden geschetst (). In dit rapport is over het algemeen de traditionele Noordhollandse spelling met één m aangehouden. Achter ieder toponiem in de lijsten zijn in beginsel vier soorten gegevens vermeld. Onder vindt men de relevante vermeldingen, vaak de oudste en altijd de varianten. De bronnen zijn daarbij verkort weergegeven; de volledige verwijzing is te vinden in de lijst van kaartbronnen of in de algemene lij st van afkortingen. Onder vindt men de omschrijving van de ligging van de zo genoemde plek. Onder wordt een interpretatie gegeven of een poging daartoe gedaan. Voorzover niet naar specifieke literatuur wordt verwezen of zegslieden worden aangehaald, zijn deze interpretaties voor verantwoording van de samensteller. Deze literatuur en eventuele andere bijzonderheden vindt men tenslotte onder de. Er is naar gestreefd zoveel mogelijk kruisverwijzingen op te nemen, zodat niet alleen verschillende namen van eenzelfde complex (zoals de herinneringen aan de Mare) maar ook overeenkomstige namen (zoals de Russenbergen en andere herinneringen aan 799) met elkaar kunnen worden vergeleken. Zeer afwijkende spellingen (De Caeg - De Kaag) zijn beide in de lijst opgenomen en verwijzen eveneens naar elkaar. Interpretatie van het materiaal Wanneer men de meer dan 00 (5) verzamelde namen overziet, vallen zowel de overeenkomsten als de verschillen op. Rentenaar heeft in een van zijn vroegste artikelen al eens gewezen op de regionale verschillen in het gebruik van soortnamen en naamscombinaties. Zo zijn de in het hedendaags taalgebruik algemeen gebezigde begrippen als pan en duinrel vrijwel niet in het gebied benoorden Wijk aan Zee vertegenwoordigd; van het eerste troffen we er drie aan, van het tweede slechts twee. Blink en blinkerd daarentegen vonden we vrijwel alleen benoorden Egmond. De benaming vlak voor een duinvallei schijnt in oorsprong Noordhollands te zijn, maar zich in de loop der eeuwen enigszins ten koste van veld te hebben uitgebreid. Het woord kroft of krocht komt overallangs de binnenduinrand voor, maar wordt onder Heemskerk en Castricum ook gebruikt voor akkertjes in de duinen; dat zegt wellicht iets over de ouderdom daarvan. De aanduiding nol, in het huidige spraakgebruik gebezigd voor lage duintjes op de geestgronden, blijkt in het gehele gebied

6 mede te zijn gebruikt voor ronde toppen in het eigenlijke duin. In het achterland komen locale eigenaardigheden nog sterker tot hun recht. Zo kennen Heemskerk en Castricum de cie en wellicht zee voor afwateringssloot, spreekt men onder Noord- en Zuid-Wimmenurn over duinvalsloot en betitelen de dorpen Schoorl en Groet hun weteringen als moor. Een aantal van deze begrippen is hieronder in een aparte verklarende woordenlijst opgenomen. De meeste toponiemen zijn samengesteld met een tweede substantief, een adjectief of beide; zelfs als een begrip in zijn wijde omgeving uniek is, voorziet men het toch graag van een nadere aanduiding. Zo werd bijvoorbeeld de Nok tot Schoorlse Nok en heeft men de cies onder Heemskerk moeten onderscheiden in een Grote en een Kleine of Luttik Cie. Ofschoon ze niet zijn geteld, moeten de vogelnamen de grootste categorie onder de duintoponiemen vormen. Het vernoemen van kneutjes of nachtegalen is niet iets van romantische geesten uit de late 9de of 0ste eeuw; het blijkt van alle tijden. Nu was de liefde voor gevogelte in vroeger perioden bepaald niet onbaatzuchtig, want op de meeste soorten werd gejaagd. Vogelwaters, ganzevelden en meeuwenlekken kunnen dus in oorsprong jachtterreinen zijn geweest (waarbij we ons niet moeten verbazen over het feit dat 'marels-' grutto's kunnen zijn en uilen via 'huijlers' tot zwanen kuïmen worden getransformeerd). Waar water was, en dat was blijkbaar bijna overal in het nog niet van pompstations voorziene duin, konden bovendien vogel-of eendenkooien worden aangelegd. Waarschijnlijk ontlenen ook de waterstallen op de grens van Castricum en Heemskerk daaraan hun naam, al is dat iets wat nader zou moeten worden uitgezocht (er ligt hier in het terrein nog het restant van zo'n kooi). In combinatie met het woord veld kan trouwens gedacht worden aan een jachtterrein. Dat zou omgekeerd een interpretatie versterken van het Egmondse Vossendal als 'duinvallei waar roodbruine paarden werden geweid' - in plaats van 'plek waar op vossen werd gejaagd'. Met die hippische vossen zijn we bij de namen beland, die duiden op agrarische activiteit in de duinen. Deze zijn wat betreft de noordelijke helft van het onderzochte gebied over het algemeen niet ouder dan de 9de eeuw, zulks met uitzondering van de 's Heerenweide en Bokkenweide in de Verbrande Pan-vallei. De akkertjes in de Schoorlse duinen, met vertederende namen als 'Bas z'n tuintje', reiken soms tamelijk ver westwaarts, doch over de ouderdom ervan is nagenoeg niets bekend. Anders ligt dit bij het duin bezuiden Egmond aan Zee. Daar vinden we zowel in de namen als op de vroegste kaarten sporen van een vrij intensieve duincultivering, bijvoorbeeld op de Kaag benoorden Wijk aan Zee en de Knor onder Bakkum, beide namen die associaties oproepen met aan het water gelegen laagland. De ouderdom van duinboerderijen als Berwout, de Kweekerij (achter het huidige Fochteloo) en de Vlotter is onbekend, maar deze zou verder kunnen teruggaan dan de vroege 7de eeuw. Dit houdt overigens niet in, dat de namen waarmee zij worden aangeduid even oud zijn. De onderneming van de heer van Marquette ten behoeve van de ontwatering van de Castricumeren Bakkumer duinen in of kort voor 6, waaraan wij de Hoepbeek danken, is zeker niet als werkverschaffing of 'Lustgrabung' uitgevoerd. De Brabantse Landbouw heeft dus anderhalve eeuw eerder een voorganger gehad en deze zal mogelijk eveneens hebben teruggegrepen op een oudere traditie. We raken hier aan een buitengewoon interessante materie, die van de dynamiek van de duinvorming en de wisselwerking daarbij tussen mens en natuur. Enerzijds weten we, dat het kustgebied al meer dan duizend jaar last heeft van stuifzand - het verhaal over het met overstuiving bedreigde graf van de H. Adalbertus kan als authentiek worden beschouwd - anderzijds is het stuiven op veel plaatsen tot het begin van de 0ste eeuw doorgegaan. Het dichtstuiven van het Schulpslag onder Bergen als gevolg van de gevechten van 799, door betrouwbare ooggetuigen gedocumenteerd, zegt iets over die voortdurende dynamiek. Rentenaar heeft Arem uit het zand in de buurt van het Vogelwater te voorschijn geredeneerd; met veel later verdwenen nederzettingen als Driehuizen en 5

7 Zevenhuizen op het Uilenvangersvlak en vooral de dorpen Oudburg en Hargen moet dit ook mogelijk zijn. Wat het laatste dorp betreft, alleen al het feit dat het met Camp tot Schoorl behoorde en in het begin van de 5de eeuw niet aan het van Petten afgescheiden Groet werd toegewezen, zegt al iets over de loop van de toenmalige binnenduinrand; deze moet veel meer naar het zuidwesten hebben gelegen. Dat brengt ons op de echte bewoning in het duin: de dorpen 'op' zee. Wijk aan Zee en Egmond aan Zee zijn in de late middeleeuwen ontstaan, midden in de periode van de jonge duinvorming. Ook de slagen van Zuid-Bakkum, Bergen en Hargen dateren uit die tijd; dat aan het eind daarvan in de 0ste eeuw badplaatsen zijn ontstaan en dat de duinsporen tot verharde zeewegen zijn geworden, is derhalve geen toeval. Egmond aan Zee ligt mogelijk aan een dichtgestoven zeegat, waarvan het gebied de Tichels het uiteinde aan de landzijde kan zijn; dit is opgevuld met jonge klei, die voor de steenbakkerij kon worden gebruikt (en naar verluid ten behoeve van het Slot op den Hoef). De Roosloot, de oude grens tussen Wimmenurn en Bergen, is een geul in de strandvlakte ten zuidwesten van de stroomwal Bergen-Schoorl; het bestaan ervan is zowel bodemkundig als toponymisch aangetoond. Hetzelfde geldt voor de reeds behandelde Mare tussen Castricum en Heemskerk. Deze vond zijn vervolg in de Hoepvallei en sloot ter hoogte van de huidige Zeeweg mogelijk aan op het verlengde van de Limmervaart. Een aantal toponiemen terplaatse -Zandgors, Glop, Zeeduinzou op een vroegere doorgang kunnen wijzen. Hoewel het bestaan van een of meer slufters ter hoogte van Wijk aan Zee mag worden verondersteld, zijn de naamkundige aanwijzingen hier het zwakst, ondanks de reeds vermelde Kaag. Het beeld bij Hargen aan Zee is daarentegen overduidelijk: hier liggen het Oude en Nieuwe Schuitegat en de Tjalkshoek. Een schuitegat is een algemeen begrip voor een slufter, waarin schepen hun toevlucht konden zoeken bij noodweer, of waar ze door de sterke wind juist in werden geblazen. De betreffende duinvalleien onder Hargen hebben een bij deze omstandigheid fraai passende zuidwest-noordoost ligging. Ze vormen een uitdaging om de morfologie van de duinen ooit aan een gedetailleerder historisch-geografisch onderzoek te onderwerpen. Met de schuitegaten - en namen die van gestrande schepen afkomstig zijn, zoals de Jean Bartsblink en wellicht de Soeckebacker - komen we bij een laatste te behandelen categorie namen. Deze betreft de herinneringen aan historische gebeurtenissen. Het is niet verbazingwekkend, dat de invasie van Russische en Engelse troepen in 799 zoveel sporen in de naamgeving heeft achtergelaten. Er is wekenlang gevochten, waarbij het dorp Schoor! nagenoeg is verwoest, in het Bergerbos, langs het Berger Schulpslag en bij Castricum veldslagen zijn geleverd, duizenden entredderden bij de aftocht zijn voorbijgetrokken en voor honderden gesneuvelden een graf moest worden gedolven. In het eigenlijke duingebied vinden we drie naar de Russen genoemde toppen, één Russengat, een Franschman en een Fransch Haventje. Ook in het achterland zijn er verschillende herinneringen aan de gebeurtenissen, zoals de Russenweg en de Fransche Steeg in Bergen (niet in deze inventarisatie opgenomen) en misschien het Krengenbosch op de grens van Castricum en Heemskerk. Opvallend afwezig zijn de Engelsen; de suggestie dat het Engelse Veld in Bergen aan Zee verband zou houden met deze episode, kan bij een volstrekt gebrek aan gegevens niet nader worden getoetst. Overigens is het opmerkelijk, dat een latere periode van militaire aanwezigheid - de Tweede Wereldoorlog - in de naamgeving van het duin nauwelijks sporen heeft achtergelaten. 6

8 Verder onderzoek Tot zover de toelichting op de werkwijze, die bij de voorliggende inventarisatie is gevolgd. Het werk is hiermee niet af. De verzameling is uiteraard niet compleet. Er zijn - behalve het door Van den Berg gepubliceerde Egmondse materiaal - geen historische bronnen geraadpleegd. Er zijn geen interviews afgenomen; alleen de heer Kranendonk heeft een deel van zijn materiaal afgestaan, een ander deel was nog bij hem in bewerking. Van het door Rentenaar verzamelde materiaal is het deel, dat uit de volksmond is opgetekend maar niet gelocaliseerd, niet gebruikt. De veldnamenkaarten van het achtergelegen poldergebied, gebaseerd op veldonderzoek in de jaren-960 en aanwezig op het P.J. Meertens-Instituut, zijn wegens de omvang van het materiaal niet (meer) geraadpleegd. De meest gedetailleerde kaart van het Schoorlse duingebied was slechts in copie beschikbaar, waardoor een aantal namen niet of niet goed kon worden gelezen. Met deze inventarisatie is het werk dus nog niet ten einde. Aan het slot van deze inleiding volgen derhalve nog enkele suggesties voor nader duinhistorisch onderzoek. * Completering van het materiaal, mede gericht op de systematiek c.q. dynamiek van de naamgeving in de gebieden onder beheer van PWN en SBB. Ter toelichting: uit het gesprek met de heer Kranendonk bleek duidelijk, dat de arbeiders in het duin er hun eigen principes van spontane naaijlgeving op nahouden. Een deel daarvan kan door middel van interviews nu nog worden vastgelegd. * Nader onderzoek naar de continuïteit van het gebruik van de duinen voor agrarische doeleinden en de vogelarij. Wat het eerste betreft zou het onderzoek zich moeten richten op de duinboerderijen tussen Egmond en Wijk aan Zee alsmede op de uit toponiemen en andere bronnen (6) bekende voorbeelden van begrazing in het gehele gebied. Wat het tweede betreft, zouden de sporen van vogelkooien (de waterstallen, vogel- en ganzewaters) aan een veel nauwkeuriger onderzoek moeten worden onderworpen. Tevens zou er moeten worden nagegaan, of zich in het ARA nog een dossier bevindt over het graven van de Hoepbeek en de gevolgen daarvan. Zo ja, dan zou dit materiaal moeten worden doorgenomen, geëxerpeerd en gepubliceerd. * Nader onderzoek naar de morfologie van de duinen, de invloed van de menselijke activiteit daarop en de grote verschillen tussen het deel ten zuiden en dat ten noorden van Egmond. Deze verschillen kunnen niet alleen maar verklaard worden met een verwijzing naar de andere samenstelling van het duinzand; de kalkgrens ligt trouwens zoals bekend noordelijker. Mogelijk heeft ook de hydrografie van het achterland een rol gespeeld. Onderzocht zou moeten worden, of het vroege ontstaan van de Zijpe als zeegat de ontwatering en daarmee de verdroging van het noordelijk deel van het duingebied in de hand kan hebben gewerkt. Ook de wateroverlast rond de Limmer Zanddijk zou in dit licht moeten worden bezien. * Het Bergerbos is het enige grote boscomplex, dat vanouds in enigerlei vorm heeft bestaan en vanaf de 7de eeuw vrij ongeschonden bewaard is gebleven. Het was geen natuur- maar gebruiksbos. Sporen van dit gebruik zijn nog in allerlei vormen te vinden: lanenstelsel, houtwallen en greppels, boomsingels, voormalige akkertjes, bewoningssporen etc. Daartussen bevinden zich natuurlijke elementen als nollen, voormalige stuifzanden en waterlopen. Van een en ander is nooit een cultuurhistorische inventarisatie gemaakt. Mede in verband met op te stellen beheersplannen lijkt dit ten zeerste gewenst. Kampen, december 99 Frits David Zeiler 7

9 Noten BW artikel 650: 'De eigenaar van een zeeduin is van regtswege eigenaar van den grond, waarop het zeeduin rust. Indien een aan het zeeduin aangrenzend stuk lands door den wind met zand zoodanig wordt overstoven, dat het land met het zeeduin vereenigd wordt, en daarvan niet kan worden onderscheiden, wordt het land de eigendom van dengenen aan wien het zeeduin toebehoort, ten ware hetzelve, binnen vijf jaren na de overstuiving, door eene afheining of grenspalen rij afgescheiden.' De Cock 965. Voor het volgende ook: Jetles 968; Jelgersma c.s. 970; Schoor! 97, 977 en 990; Rentenaar 97, 977 en 978; Diederik 989; Danner c.s. 99; Borger en Bruines 99; Woltering c.s. 99 Het initiatief tot het graven van deze duinwetering was afkomstig van de kersverse heer van Marquette. _De plotselinge watertoevoer veroorzaakte echter grote problemen in het achterland. Na een gerechtelijke procedure verkregen de ingelanden van Bakkum, Limmen en Akersloot (c.q. de Groot- Limmerpolder) op november 6 een concessie voor het aanleggen van een nieuw afwateringskanaal. Hiervoor zou de Limmervaart of Schulpvaart worden gebruikt. Het 'Octroy van de uytwateringe der Duynen' staat afgedrukt in de Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemerlandt, p Vermoedelijk berust in het archief van de Hoge Raad van Holland en Zeeland, bewaard in het Algemeen Rijksarchief, een compleet dossier over deze zaak. In een brief van december 99 heeft de taalkundige Jarich Hoekstra van de Fryske Akademy desgevraagd de problematiek van de verdubbeling van medeklinkers in onbeklemtoonde lettergrepen behandeld; hieruit bleek inderdaad dat de zaak minder eenvoudig ligt dan gedacht. 5 Het aantal genummerde namen bedraagt, maar de vele dubbele benamingen moeten daar nog bij worden opgeteld. 6 Zie bijvoorbeeld het 'Request... roerende 't weyden van de Beesten in de Aerdenberghse Duynen' door Heemskerk, Castricum en Baldrum in 608 ingediend, waarbij men zich beroept op een privilege uit (afgedrukt in de Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemer-landt, p 97-99). 8

10 Enkele specifieke aanduidingen beek blink cie dal duin duinrel duinval kroft, krocht moor nol pan ree rel schei schulpweg slag st et veld vlak waterstal wei wildernis zand zee min of meer natuurlijke afwatering van enige omvang witte, onbegroeide duintop, ook aangeduid met blinker of blinkerd afwateringssloot voor duinval; plaatselijk verbasterd tot scie, zie en wellicht zee laagte in het terrein; komt soms in de Zuidhollandse variant del voor algemeen begrip voor de jonge duinen; voor de. duinen in het achterland gebruikt men vaak het begrip nol, zie aldaar tegenwoordig algemeen gebruikt woord voor beken of sloten waarlangs duinval wordt afgevoerd; als toponiem alleen aangetroffen bij Wijk aan Zee kwel uit de duinen naar het achterland met (hout)wal omheind stuk bouw- of weiland hoofdwetering in het poldergebied ten ono van Schoorl algemeen gangbaar woord voor lage, ronde duintjes in het achterland; wordt echter ook in de hoge, jonge duinen aangetroffen duinvallei, in Kennemerland zeldzaam grens, grenslijn duinbeek; zie ook duinrel grens duinweg ten dienste van de schelpvissers; ook schulpslag genoemd weg door de duinen, die het achterland met het strand verbindt plaats aan het begin van een schulpvaart, waar de overslag van schelpen uit karren in vletten plaatsvond vlak gedeelte in de duinen, vaak extensief gebruikt voor veeteelt en wellicht landbouw vlak gedeelte in de duinen duinmeertje, gebruikt als eendenkooi weidegrond algemeen woord voor met ruigte begroeid duin algemeen woord voor zandig terrein; meer specifiek gebruikt voor zandplaat of zandige aanwas zie cie 9

11 Gedrukte bronnen en literatuur Alders, G.P., et al.,raadselachtig Rampenbosch. Hernieuwd onderzoek naar een 'kasteeltje' te Bergen (NH). Westerheem 0 (99), Baas, Th., et al., Zeedorpenlandschap in Noord-Holland. Leiden 986. Beekman, A.A., Spijkerboor. Nomina Geographica Neerlandica 7 (90), Berg, W.J. van den, Historisch kadaster van de Binnen-Egmonden 60-8 I-IV. Utrecht 985. id., Kadastrale atlas van Noord-Holland : Bergen. Haarlem 990. id., Egmond op de grens. Geestgronden. Egmonds historisch tijdschrift (99), 0-. Blok, D.P., Drentse waternamen. In: P.L.M. Turnroers en D.P. Blok, Waternamen in Limburg en Drente. Amsterdam 968, 5-. Buizer, D.A.G., Boeren in het duin. In: H. JeUerna (red.), Bergen aan Zee. badplaats sinds 906. Schoor98, 7-. Cock, J.K. de, Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de middeleeuwen op fysisch-geografische grondslag. Assen 965/ Arnhem 980. Danner, H.S., H.Th.M. Lambooij en C. Streefkerk,... die water keert: 800 jaar regionale dijkzorg in Hollands Noorderkwartier. Alkmaar/Edam 99. Deelen, D. van, Historie van Castricum en Bakkum. Schoor97. Diederik, F., Archeo-logica. De archeologie van het noorden van Noord-Holland in historisch en landschap_pelijk perspektief. Schoor989. Eisma, D., ent. Fey, De kust van Rotturn tot Calais. Amsterdam 98. Goettsch, R.P., Schoorl: een mooi en rustig dom met een rijk verleden. Alkmaar z.j. Groesbeek, J.W., Heemskerk onderweg van verleden naar heden. Heemskerk 978. id., Middeleeuwse kastelen van Noord-Holland: hun bewonersen bewogen geschiedenis. Rijswijk 98. Hilgen, P., en Q.L. Slings, Historisch onderzoek naar het beheer van bossen en natuurterreinen. Z.pl. 98. Jelgersma, S., et al., The Coastal Dunes of the western Netherlands; geology, vegetational history and acrhaeology. Mededelingen Rijksgeologische Dienst NS (970),

12 Jelgersma, S., De duinen en het strand bij Bergen aan Zee. In: H. Jellema (red.), Bergen aan Zee. badplaats sinds 906. Schoor98, 0-7. Jelles, J.G.G., Geschiedenis van beheer en gebruik van het Noordhollands Duinreservaat. Arnhem 968. Jong, S. de (red.),.qn.._z;oek naar Castrienm's verleden. Castricum 99. Künzel, R.E., D.P. Blok en J.M. Verhoeff, Lexicon vannederlandsetoponiemen tot 00. Amsterdam 988. Lambooij, H., Getekend Land. Nieuwe beelden van Hollands Noorderkwartier. Alkmaar 987. Lannoy, K., en B. Denneboom (red.), Derper-Hoever-Binder. Over geschiedenis en volksleven van De Drie Egmonden. 's-gravenhage 969. Leijsen, A.F.J., Oude ansichten van Schoorl. Schoor969. Merula, P.G.F.P.N.. Placcaten ende Ordonnancien op t stuck van de Wildernissen. Z.pl Mooy, P., H. Jellema en A.F.J. Leijsen, Oude Ansichten van Bergen. Schoor969. Pool, J., Het oude Schoörl - herinneringen van een geboren Schoorlaar. Schoorl 98. Reenen-Völter, M. van, De Heerlijkheid Bergen in Woord en Beeld. Alkmaar 90, 95". Rentenaar, Die Namenlandschaft der niederländischen Dünen. In: H.W. Homung (red.), Disputationes ad Montium Votabula aliorumque nominum significationes pertinentes. Wien 97, id., De Nederlandse duinen in de middeleeuwse bronnen tot omstreeks 00. Geogt'flfisch Tijdschrift NR XI (977), id., Topografische structuur en toponymische ontwikkelingen in middeleeuws Egmond. Naamkunde 0 (978), -5. id., Vemóemingsnatnen. Een onderzoek naar de rol van de vernoeming in de nederlandse toponymie. Amsterdam 98. id., Groeten van Elders. Plaatsnan'len en familienamen als s,piegel van onze cultuur. Naarden 990. id., Over Steile Banken en Dwars in de Weg: Zandbanken en ondiepten in de Zuiderzee. IJsselmeerberichten 99-, 6-7. id., Balgen in de Waddenzee. Over de betekenis van het element-balgein Wadtoponiemen.

13 Naamkunde (99), 5-. Ruijter, Q. de, Over duinboerderijen en haar bewoners. JaarboekJe Oud-Castricum (98), -0. Rus, P., Gids voor Bergen en Bergen aan Zee. Bergen 9- Santen, B. van, Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemer-landt ende Kennemergevolgh. 's-gravenhage 65. Schermer, A., De Hoge Geest. Schoorl's kleinste natuurgebied. Schoorl985. Scholtens, H.J.J., Uit het verleden van Midden-Kennemerland. 's-gravenhage 97. Schönfeld, M., Veldnamen in Nederland. Arnhem 980. Schoor!, H., Zeshonderd jaar water en land. Groningen 97. id., 't Oge. Hillegom 979. id., Kust en Kaart. Schoor990. Snip, H.J., Over naamgeving, aanleg en broodwinning in het Schoorlse duingebied. Scoronlo 5, april 99, -. id., Zandafgravingen, Strandhoofden, Grenspalen. Scoronlo 6, aug. 99, 5-6. Swaan, A.E.H. (ed.), Jacht-bedryff (naar het handschrift in de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage). Leiden 98. Swaan, J., De veldnaam kroft of krocht in relatie tot het grondgebruik in de gemeente Heemskerk (Noordholland). Naamkunde (98), Veer, A.A., Kroniek van Bergen aan Zee In: H. Jellema (red.), Bergen aan Zee. badplaats sinds 906. Schoor98, 9-. Westenberg, J., Kennemer dijkgeschiedenis. Amsterdam/Londen 97. Woltering, P.J., et al., Vroegmiddeleeuws Noord-Holland in kaart gebracht. Amersfoort/Edam 99. Zeiler, F.D., Bergen. dom vol monumenten. Amsterdam 975, 977". id., Het Berger strand vóór 906. In: H. Jellema (red.), "Bergen aan Zee. badplaats sinds 906. Schoorl98, id., Hoog en vrij. Schetsen uit de geschiedenis van de heerlijkheid Bergen tot 798. Schoor! 986.

14 id., Wimmenurn en Wimmenumerwoud. In: J.P. Berns et al., Feestbundel D.P. Blok. Hilversum 990, id., Monnikenwerk? Egmond en de dijkzorg in Noord-Holland. In: G.N.M. Vis, Egmond tussen Kerk en wereld. Hilversum 99, 5- id., 'Harga, dat ook Ketel heet.' Voor- en vroegchristelijke sporen in het Maasmond gebied. In: J.C. Okkema et al., Heidenen. Papen. Libertijnen en Fiinen. Delft 99, -. Zel, K. van der, Over naamgeving in het Schoorlse duingebied. Scoronlo 6, aug. 99, -.

15 Kaarten An ca 6 anonieme kaart van het gebied tussen Beverwijk en Akersloot, omstreeks 6 [ =Jelles bijlage ill] - Anthonisz 568 kaart van de bedijkte Bergenneer door Adriaen Anthonisz uit 568 [ = Westenberg kaart foto 6] Blaeu na 65 kaart van het Noorderkwartier door W. en J. Blaeu, na 65 [RANH] Blaeu 660 kaart van de Heerlijkheid Bergen, getekend door J. Dou en uitgegeven door J. Blaeu omstreeks 660 -Duin 986 veldnamenkaart, gevoegd bij het themanummer van het tijdschrift Duin door Th. Baas e.a. uit Gevers 8 kaarten behorende bij het rapport over de duinen van D. T. Gevers uit 86, vervaardigd in 8 -Gevers 8 bis kaart alsvoren van de Hoepbeekse afwatering in een bijgewerkte versie [ = Jelles bijlage VIII] Hengevelt 698 kaart van de banscheiding tussen de Egmonder en Wimmenumer Duinen door G. Hengevelt, 698 [ARA Hingman 0] JCL 95 kaart van de Kom der gemeente Bergen, getekend door J.C. Leijen in 95 Karshoff 8 kaart van het Kanton Beverwijk door C.Karshoff, 8 [RANH K 8680] KPZ 96 kaart van de Schoorlse duinen, getekend door K.P. Zuurbier in Kranendonk 99 bedrijfskaart van de duinen benoorden Wijk aan Zee, voorzien van veldnamen door H.Kranendonk in 99 Langendijck 6 kaart van de duinen tussen Wijk aan Zee en Egmond aan Zee, copie door Willem van Regenmortel uit 797 naar Gerardus Theodorus Langendijck uit 6 --Meeuws 50 kaart van de onbedijkte Berger- en Egmondenneer, vervaardigd door Sirnon Meeuws van Edam omstreeks 50 [= Westenberg kaart foto ] -ND 965 overzichtskaarten van de terreinen van het Noordhollands Duinreservaat volgens de gegevens van 965 [ = Jelles bijlage X] - Pietersz 56 kaart van de onbedijkte Berger- en Egmondenneer, vervaardigd door Laurens Pietersz, uiterlijk 56 [ = Westenberg kaart foto ] - PWN 97/7576 bedrijfskaart van het PWN uit resp. 97, 975 en Rollerus 77 kaart van de heerlijkheid Castricum door I.Rollerus, 77 [ = Westenberg kaart foto ] ---SBB 987 kaart, behorende bij het beheersplan voor de Schoorlse duinen, vervaardigd door Staatsbosbeheer in 987 SK 909 eerste versie van de zgn spinnewebkaart van Bergen; zie volgend lemma SK 9 zgn spinnewebkaart van Bergen, getekend door J. Veldheer in 9 en gevoegd bij de Gids voor Bergen en Bergen aan Zee uit 9; een tweede, ongedateerde kaart van de Rijksduinen in dezelfde gids is aangeduid met SK ca 9

16 SK ca 9 zie vorig lemma - Van Swieten 66 kaarten van de voorkant van de duinen ( = de binnenduinrand) door Johan(nes) van Swietenuit 66 [ = Jelles bijlagen V] TK 857, eerstetopografischekaarten :50.000, vervaardigdindejaren 857 en 858 [uitgegeven in facsimile in 990] TK 907 topografische kaart :5.000, blad Bergen NH, uitgegeven in 907 TK 90 topografische kaart :5.000, blad Schoor!, uitgegeven in 90 -TK 98 topografische kaart :5.000, uitgegeven in 98 US 680/75 kaart van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen, uitgegeven in 680, laatstelijk herzien in 75 [uitgegeven in facsimile in 980] V db [met nr] kaarten in deel van W.J. van den Berg, Historisch Kadaster van de Binnen-Egmonden VVV 97 kaart van Bergen en een deel van de Schoorlseduinen, uitgegeven in 97 VVV 950 idem, uitgegeven in 950 VVV ca 960 WK 9 Zoutman 665 ongedateerde kaart van Schoor!, uitgegeven door de VVV omstreeks 960 wandelkaart van Bergen, Bergen aan Zee en de Staatsbossen, uitgegeven in 9 kaart van Egmond, Wimmenurn en Heiloo door J.Dz. Zoutman uit 665 [RAA Vl. 9] 5

17 Afkortingen afb afs af ss bet ca ca cq CS dat dial ea eig enz et al etc ev fig FN HN i bid id km krt Lex m me mv n n nno nnw no nom nw NN 0 oiv ono oorspr ozo p par PJMI PN SBB afbeelding afschrift afschriften betekenis cum annexis, met toebehoren circa, omstreeks casu quo, zo het geval zich voordoet cum suis, met de zijnen/haren datief, derde naamval dialect, dialectisch en anderen eigenlijk enzovoorts et aliis, en anderen etcetera, enzovoorts enkelvoud figuur familienaam huisnaam, naam van een gebouw ibidem, op dezelfde plaats idem, dezelfde kilometer kaart Lexicon van nederlandse toponiemen tot 00 meter middeleeuwen, middeleeuws meervoud noord, noordelijk namelijk noordnoordoost, noordnoordoostelijk noordnoordwest, noordnoordwestelijk noordoost, noordoostelijk nominatief, eerste naamval noordwest, noordwestelijk nederzettingsnaam oost, oostelijk onder invloed van oostnoordoost, oostnoordoostelijk oorspronkelijk oostzuidoost, oostzuidoostelijk pagina paragraaf PJ Meertens-Instituut, Amsterdam, afdeling Naamkunde persoonsnaam Staatsbosbeheer straat- of wegnaam 6

18 thv tov tw vgl vlg vm w WN wnw ws wzw z zo zgn zj zo zpl zw zzo zzw ter hoogte van ten opzichte van te weten vergelijk volgens voormalig veldnaam west, westelijk waternaam westnoordwest, westnoordwestelijk waarschijnlijk westzuidwest, westzuidwestelijk zuid, zuidelijk zie ook zogenaamd zonderjaar zuidoost, zuidoostelijk zonder plaats zuidwest, zuidwestelijk zuidzuidoost, zuidzuidoostelijk zuidzuidwest, zuidzuidwestelijk 7

19

20 G E M E E N T E H E E M S K E R K a. Namen in het Arie Barent 5 6 Berenweide ND 965; TK 98 Weg o langs de duinrug Zuidhoek- Kruisberg Secundaire weg in vergelijking met Duinweg Zie ook Middenweg en Voorweg (onder b) ND 965 Weg door het Grote Stuk Afgeleid van aker, emmer of aker, eikel Kranendonk 99 Terrein ten no van Wijk aan Zee Afgeleid van PN van gebruiker ca 90 US 680/75 Kleine duinvallei ten wzw van De Vlotter Afgeleid van PN Zie ook Berenweide ND 965; PWN 975; TK 98 Duinterrein ten no van het pompstation Genoemd naar aangrenzende bassins van de waterleiding ND 965; PWN 975; TK 98 Terrein ten zw van De Vlotter Hier liep een beer of mannetjesvarken van de naburige boerderij van de fa~ Duin Herinterpretatie van de oude naam Den Barent (zie aldaar) moet niet geheel worden 7 Berg van Struikje Kranendonk 99 Andere naam voor het Russenduin Ws afgeleid van Blinkweg ND 965; PWN 975; TK 98 (Berkenbosch) Terrein ten n van De Vlotter Naam afgeleid van de begroeiing Zie ook Klein Berkenbos ND 965 Weg door het Klein Berkenbos Naam ontleend aan deze locatie ND 965 Pad aan no zijde van de Bloemberg Genoemd naar een blink of blinkerd, een onbegroeid duin De benaming Blink komt voor~l ten n van Egmond voor en is zeer algemeen in de Schoorlse Duinen

21 5 Bree Veldt (Het) ND 965; PWN 975; TK 98 Duintop in n van de Heemskerker Duinen Ingegeven door de eertijds uitbundig bloeiende wilgenroosjes aan de n zijde Hilgen en Slings 98 p 5 Vroeger Schuurberg geheten ND 965 z langs de Bloemberg lopend pad Naam ontleend aan deze locatie Zie vorig lemma ND 965 Pad in het o van het Grote Vlak Genoemd naar de duinontginning De Kruisberg uit ca 870 Zie ook De Kruisberg ND 965; PWN 975 Kleine vallei in de zeeduinen ten n van de Zwarteweg Genoemd naar de begroeiing An ca 6; Langendijck 6 (Bree Veld); US 680/75 (Ere veldt) Duinvallei in het centrum van de Heemskerker Duinen De vallei zal verhoudingsgewijs breed zijn geweest Langendijck 6 geeft de naam mede en US 680/ 75 uitsluitend aan de Bree Velts Croft, zie aldaar Vgl Grote 6 Bree Velts Kroft An ca 6 Akkercomplex in de duinvallei Het Bree Veldt Kroft, omheind stuk land, in Het Bree 7 Caeg (De) US 680/75; Gevers 8; Karshoff 8 (De Kaag) ; ND 965 (Kaag) ; PWN 975 (id) ; Kranendonk 99 (De Kaag) Duinvallei ten o van het huidige pompstation Kaag is een in het midden van Holland voorkomend toponiem van Fries- Hollands- Platduitse origine, nauw verwant aan het woord koog, dat een betekenisontwikkeling doormaakt van buitendijks land via bedijkte kwelder tot kleine bedijking in het algemeen; kaag zelf kan. daarnaast ook de betekenis lichte of zomerdijk krijgen; wellicht moet in dit geval een relatie worden gezocht met een al dan niet gegraven afwatering via de Zee Kragten (zie aldaar) naar de Rel bij Wijk aan Zee (zie onder De Rellen) Zie ook Caeg Croften, Kaag Kuijl en de Rug van de Kaag Scholtens 97 p ziet de Caeg als een uitloper van de Vlacke eraften en vergelijkt de semantiek met die van horn of hoorn: 'Hier is deze naam blijkbaar gebezigd voor een vooruitspringend vlak gedeelte in het duingebied' Gevers 8 geeft het betreffende terrein ca km ten o van het

22 @ 8 Caeg eraften HEEMSKERK huidige pompstation aan, wat zou betekenen dat een flink deel van de 7de eeuwse Caeg inmiddels zou zijn overstoven; in zijn beschrijving van 86 duidt hij het aan als verdroogd grasland PWN 975 geeft een plek aan in de voorduinen ten na van het pompstation, waar Gevers 8 een kleine vallei tekent An ca 6 (Kaegh-Croften); Langendijck 6 (Kaag Krogten); US 680/75 Akkercomplex in de duinvallei De Caeg Omheinde stukken land (kroften of krochten) in De Caeg Zie ook De Caeg en Kaag 9 Castricummer pad ND 965; PWN 975; TK 98 Terrein langs de grens met Castricum Afgeleid van (kerkepad van de Kruisberg naar Castricum) Hilgen en Slings 98 p 0 Castricummerweg ND 965 Pad door het Berkenbos Het pad loopt in de richting van de Castricumer Cleine Pan Langendijck 6 Kleine duinvallei in voorduinen bij Heemskerkerduin Verhoudingsgewijs kleine duinpan (de kaart geeft aan zw zijde een niet ingekleurd meertje aan) Met de Verbrande Pan onder Bergen en de Pan onder Bakkum de enige duinvallei ten n van Wijk aan Zee die met het woord pan wordt Diefstal Dikke Berg Dooie Vlak (Het) An ca 6 (Diefs Hall); Langendijck 6 Ronde duinvallei ten nw van het Bree Veldt Het woord stal wordt, in de combinatie waterstal, gebruikt voor duinmeertjes die als vage - of eendenkooi zijn inge richt en komt als zodanig ook onder Castricum voor; het eerste deel van de onderhavige naam zou een geassimileerd bn diep kunnen zijn Vgl het Groote en Kleine Waterstal onder Castricum Kranendonk 99 Duin ca km ten nno van het pompstation Genoemd naar de vorm Ook genaamd Keteberg, zie aldaar Kranendonk 99 Vallei ter plaatse van het huidige Ligustervlak Het bos ter plekke werd in 98 gekapt waarna er lange tijd niets meer wilde groeien; er wordt ook wel verband gelegd met in 799 gesneuvelde soldaten

23 5 Dooiemans Ganzenweide HN Kranendonk 99 Terrein ten n van Wijk aan zee De naam zou verband houden met een hier geteeld aardappelras; meer ws lijkt een verwijzing naar een plaats waar een of meer dodemannen, dwz schipbreukelingen, werden begraven Vgl de Dodemanskisten op Terschelling ND 965; PWN 975; TK 98 Terrein ten zo van het pompstation Men kon zich ter plaatse moeilijk oriënteren TK 90 ND 965; PWN 975; TK 98 Duinvallei ten w van de Kruisberg Ontleend aan duindoornbegroeiing Deel van de ontginning Kruisberg, zie Jelles 968 p 7-75 Hilgen en Slings 98 p 6 Zie onder b ND 965; PWN 975 Zw deel van ontginning De Vlotter Blijkbaar werd dit deel in laatste instantie als grasland gebruikt (TK 857 geeft hier afgeperkt stuk weidegrond) TK 98 Huis in ontginning ten w van De Vlotter Het huis ligt aan de voet van het Uitzichtduin; de HN vormt dus min of meer een echo van de TK 90 (thv paal 9); ND 965; PWN 975 Vallei met paraboolduin ten zo van de strandafgang Zwarteweg Het kon hier bij nw storm 'duivels' tekeer gaan ND 965 Pad langs z zijde van de ontginning De Vlotter Genoemd naar de begroeiing Vgl de naburige Wilgenlaan Verbastering van Vlierberg, zie aldaar ND 965 Pad langs n zijde Ganzenweide Genoemd naar deze locatie ND 965; PWN 975 Terrein ten zo van het huis De Kruisberg Het terrein behoorde bij de ontginning van ca 870; ws liepen hier bij de betreffende boerderij

24 @ 6 7 Groot Kieften vlack HEEMSKERK 5 behorende huisganzen Een relatie met een oorspronkelijke natte duinvallei waar ganzen vertoefden is minder waarschijnlijk ND 965 Pad door het Berkenbos Moderne naam, die geïnspireerd zal ZJn door het groene bos ter plaatse, of verwij st naar een eerder gebruik als groenland Vgl de Groeneweg onder Castricum en het Groenveld onder Schoorl; zie ook de Eerste en Tweede Groenelaan onder Castricum US 680/75 Vallei achter de zeeduinen, ongeveer ter hoogte van het Verbrande Vlak Genoemd naar de kievit Hilgen en Slings 98 p 78 De naam is opnieuw gebruikt (maar zonder de toevoeging Groot) voor het Infiltratieveld cq de Leenscheuterwei Vgl het Kiefte Veldt onder 8 Groote Waterstal WN Zie onder 9 Grote 0 Grote Heemskerker Hogeweg HN ND 965; PWN 975; TK 98 Gedeeltelijk in cultuur gebrachte duinvallei ten na van de Kruisberg Dit deel van de ontginning was verhoudingsgewijs blijkbaar groot Deel van de ontginning Kruis: =rg, zie Jelles 968 p 7-75 Vgl het op ongeveer dezelfde plaats te localiseren Bree Velts Kroft TK 90 (Groote vlak); ND 965; PWN 975; TK 98 (Groote Vlak) Duinvallei ten zw van de Kruisberg De vlakke vallei was verhoudingsgewijs blijkbaar groot Deel van de ontginning Kruisberg, zie Jelles 968 p 7-75 Karshoff 8 Het z gedeelte van de duinen in de gemeente Heemskerk Naam ingegeven door deze ligging Merula 605 I p 5 vermeldt reeds de Heemskercker Duynen als apart begrip Zie ook Marquetter Duinen PWN 975; TK 98 Sanatorium in duin aan n zijde van Wijk aan Zee Pseudo-klassieke naam, afgeleid van Grieks helios (zon) en Latijns mare (zee) ND 965 Weg over paraboolduin langs Ronde Vlak Genoemd naar deze situering

25 HEEMSKERK Infiltratiegebied Zie 5 Jagerslust HN Zie Leenscheuterwei Andere naam voor het huis De Vlotter, zie 6 Jan de 7 Jan de Boerenvlak Kranendonk 99 Duin ten z van het Kneuenduin Afgeleid van PN Zie ook Jan de Boerenvlak Kranendonk 99 Vallei ten n van het Kneuenduin Afgeleid van PN Zie ook Jan de 8 Johanna's Weg Weg bij de camping Castricum, lopend naar Klein Johanna's Hof; zie verder onder 7 Kaag Zie De 9 Kaag Kuijl WN/ An ca 6 (Kaegh Cuijl); Langendijck 6 Kuil of meertje ten w van de Caeg Croften Ws is hier sprake van een gegraven kuil, waarin water was komen te staan; op An ca 6 is de plek blauwgekleurd Vgl de Drie Kuij len onder Castricum en onder 50 Kaagweg ND 965; TK 98 Weg van het pompstation richting Kruisberg Naam ontleend aan De Caeg, zie aldaar De naam is oorspronkelijk die van het pad, dat op PWN 975 Meeuwenweg heet en dat langs de kleine vallei loopt, die nog met Kaag wordt 5 Kees de 7 5 Kijkberg Kranendonk 99 Duin ten no van Wijk aan Zee Zou zijn genoemd naar een stroper, die hier bij het uitgraven van een konijnenhol onder het zand is geraakt en gestikt Vgl Louwenberg Kranendonk 99 Duin ca km ten nno van het pompstation Hier stond een houten keet Vgl de Keetlaan onder Castricum en de Keeten en Keetweg onder Schoorl Ook genaamd Dikke Berg, zie aldaar Zie Groot Kieften vlack Kranendonk 99 Duin ten no van Heliernare