Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op visitatieronde

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be>evaluatieorgaan>visitatierapporten>huidige visitatieronde"

Transcriptie

1 ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: milieukunde Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële wetenschappen: milieukunde aan de Vlaamse hogescholen Vlaamse Hogescholenraad 4 maart 2010

2 De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde Ravensteingalerij 27, bus Brussel tel.: info@vlhora.be Exemplaren van dit rapport kunnen tegen betaling verkregen worden op het VLHORA-secretariaat. Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op visitatieronde Wettelijk depot: D/2010/8696/3

3 voorwoord De visitatiecommissie brengt met dit rapport verslag uit over haar oordelen en de daaraan ten grondslag liggende motivering, conclusies en aanbevelingen die resulteren uit het onderzoek dat zij heeft verricht naar de onderwijskwaliteit van de academische bachelor en master Industriële wetenschappen: milieukunde in Vlaanderen. De visitatiecommissie heeft hierbij de visitatieprocedure Handleiding Onderwijsvisitaties VLIR VLHORA, aangevuld protocol ter ondersteuning van de opleidingen in academisering, juni 2007 gevolgd, waarbij zij niet enkel aanbevelingen en suggesties formuleert in het kader van de continue kwaliteitsverbetering van het hoger onderwijs, maar ook een oordeel geeft in het kader van de accreditatie van de opleiding. De visitatie en dit rapport passen in de werkzaamheden van de hogescholen en van de Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) met betrekking tot de kwaliteitszorg van het hogescholenonderwijs, zoals bepaald in artikel 93 van decreet van 4 april 2003 betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs. Met dit rapport wordt de bredere samenleving geïnformeerd over de wijze waarop de hogescholen en meer bepaald de betrokken opleiding omgaat met de kwaliteit van haar onderwijs. Toch is het rapport in de eerste plaats bedoeld voor de hogeschool die de opleiding aanbiedt. Op basis van de bevindingen van het rapport kan de hogeschool nu en in de nabije toekomst actie nemen om de kwaliteit van het onderwijs in de opleiding te handhaven en verder te verbeteren. De lezer moet er zich echter terdege bewust van zijn dat het rapport slechts een momentopname biedt van het onderwijs in de opleiding en dat de rapportering van de visitatiecommissie slechts één fase is in het proces van kwaliteitszorg. De VLHORA dankt allen die meegewerkt hebben aan het welslagen van dit proces van zelfevaluatie en visitatie. De visitatie was niet mogelijk geweest zonder de inzet van al wie binnen de hogeschool betrokken was bij de voorbereiding en de uitvoering ervan. Tevens is de VLHORA dank verschuldigd aan de voorzitter, de leden en de secretarissen van de visitatiecommissie voor de betrokkenheid en deskundige inzet waarmee zij hun opdracht hebben uitgevoerd. Marc Vandewalle secretaris-generaal Toon Martens voorzitter

4 4

5 inhoudsopgave voorwoord... 3 inhoudsopgave... 5 deel Hoofdstuk 1 De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde Inleiding De betrokken opleiding De visitatiecommissie Samenstelling Taakomschrijving Werkwijze Oordeelsvorming Indeling van het rapport Hoofdstuk 2 Het domeinspecifieke referentiekader voor de academische bachelor Industriële wetenschappen: milieukunde Inleiding Domeinspecifieke competenties Hoofdstuk 3 16 Het domeinspecifieke referentiekader voor de master Industriële wetenschappen: milieukunde 3.1 Inleiding Domeinspecifieke competenties deel Hoofdstuk 1 Hogeschool West-Vlaanderen bijlagen

6 6 Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel

7 deel 1 algemeen deel Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel 7

8 8 Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel

9 Hoofdstuk 1 De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde 1.1 Inleiding In dit rapport brengt de visitatiecommissie verslag uit van haar bevindingen over de onderwijskwaliteit van de academisch gerichte bachelor en master Industriële wetenschappen: milieukunde, die zij van 17 tot 19 december 2008 in opdracht van de Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) heeft onderzocht. Dit initiatief past in de werkzaamheden van de hogescholen en van de VLHORA met betrekking tot de kwaliteitszorg van het hogescholenonderwijs, zoals bepaald in artikel 93 van het decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 4 april 2003 betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen. 1.2 De betrokken opleiding De opleiding Industriële wetenschappen: milieukunde visitatiecommissie bezocht op: wordt door één hogeschool aangeboden. De - 17, 18 en 19 december 2008 Hogeschool West-Vlaanderen 1.3 De visitatiecommissie Samenstelling De visitatiecommissie werd samengesteld conform de procedure van de Handleiding Onderwijsvisitaties VLIR VLHORA, aangevuld protocol ter ondersteuning van de opleidingen in academisering, juni Meer in het bijzonder werden de richtlijnen van de Erkenningscommissie Hoger Onderwijs met betrekking tot de onafhankelijkheid van de commissieleden opgevolgd. De visitatiecommissie werd samengesteld door het bestuursorgaan van de VLHORA in zijn vergadering van 7 maart 2008 en door het bestuursorgaan van de VLIR in de vergadering van 29 januari De visitatiecommissie: Voorzitter en domeindeskundige: Onderwijsdeskundige: Domeindeskundige: Domeindeskundige: Student: Oswald Van Cleemput Rita Duchêne Eric de Deckere Francies Van Gijzeghem Chris Callewaert Voor een kort curriculum vitae van de commissieleden, zie bijlage 1. Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel 9

10 Vanuit de VLHORA werden een projectbegeleider en een secretaris aangesteld. Voor de visitatie van de opleiding Industriële wetenschappen: milieukunde was dit: Projectbegeleider: Klara De Wilde en Jo De Grave Secretaris: Hogeschool West-Vlaanderen Nathalie De Schepper De waarnemer namens de VLIR was Pieter-Jan Van de Velde Taakomschrijving De commissie geeft op basis van het zelfevaluatierapport van de opleiding en de gesprekken ter plaatse: - een oordeel over de onderwerpen en facetten uit het accreditatiekader van de NVAO; - een integraal oordeel over de opleiding; - suggesties om waar mogelijk te komen tot kwaliteitsverbetering Werkwijze De visitatie van de opleiding Industriële wetenschappen: milieukunde aan de hogescholen gebeurde conform de werkwijze zoals die is vastgelegd in de Handleiding Onderwijsvisitaties VLIR VLHORA, aangevuld protocol ter ondersteuning van de opleidingen in academisering, juni Voor de beschrijving van de werkwijze van de visitatiecommissie worden vier fasen onderscheiden. - fase 1, de installatie van de commissie; - fase 2, de voorbereiding; - fase 3, het visitatiebezoek; - fase 4, de schriftelijke rapportering. Fase 1 De installatie van de visitatiecommissie Op 5 juni 2008 werd de visitatiecommissie officieel geïnstalleerd. De installatievergadering stond in het kader van een kennismaking, een gedetailleerde bespreking van het visitatieproces aan de hand van de Handleiding Onderwijsvisitaties VLIR VLHORA, aangevuld protocol ter ondersteuning van de opleidingen in academisering, juni 2007 en een toelichting van het ontwerp van domeinspecifieke referentiekader. Daarnaast werden een aantal praktische afspraken gemaakt, onder meer met betrekking tot het bezoekschema, de bezoekdagen en de te lezen eindwerken en/of stageverslagen. 10 Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel

11 Fase 2 De voorbereiding De visitatiecommissie heeft een domeinspecifiek referentiekader voor de opleiding opgesteld en aan de opleiding bezorgd. Elk commissielid heeft het zelfevaluatierapport en de bijlagen bestudeerd, de geselecteerde eindwerken gelezen en haar/zijn argumenten, vragen en voorlopig oordeel vastgelegd in een checklist, waarvan de secretaris een synthese heeft gemaakt. De synthese werd uitvoerig besproken en beargumenteerd door de commissieleden. Op basis van de bespreking en de door de commissieleden opgestuurde vragenlijsten, inventariseerde de secretaris kernpunten en prioriteiten voor de gesprekken en het materialenonderzoek bij de visitatie. Fase 3 Het visitatiebezoek De VLHORA heeft een bezoekschema ontwikkeld dat desgevallend aangepast werd aan de specifieke situatie van de opleiding. Het bezoekschema werd opgenomen als bijlage 3. Tijdens de visitatie werd gesproken met een representatieve vertegenwoordiging van alle geledingen die bij de opleiding betrokken zijn. Tijdens de visitatie werd bijkomend informatiemateriaal bestudeerd en werd een bezoek gebracht aan de instelling met het oog op de beoordeling van de accommodaties en de voorzieningen voor de studenten. Tijdens de visitatie werd voor de verdere bevraging gebruik gemaakt van de synthese van de checklist en de vragenlijsten. Binnen het bezoekprogramma werden een aantal overlegmomenten voor de commissieleden voorzien om de bevindingen uit te wisselen en te komen tot gezamenlijke en meer definitieve (tussen)oordelen. Na de gesprekken met de vertegenwoordigers van de opleiding hebben de visitatieleden hun definitief (tussen)oordeel per facet en per onderwerp gegeven. Op het einde van het visitatiebezoek heeft de voorzitter een korte mondelinge rapportering gegeven van de ervaringen en bevindingen van de visitatiecommissie, zonder expliciete en inhoudelijk waarderende oordelen uit te spreken. Fase 4 De schriftelijke rapportering De secretaris heeft in samenspraak met de voorzitter en de commissieleden, op basis van het zelfevaluatierapport, de checklisten en de motiveringen een ontwerp opleidingsrapport opgesteld. Het ontwerprapport geeft per onderwerp en per facet het oordeel en de motivering van de visitatiecommissie weer. Daarnaast werden - waar wenselijk en/of noodzakelijk - aandachtspunten en eventuele aanbevelingen voor verbetering geformuleerd. Het ontwerp opleidingsrapport werd aan de hogeschool gezonden voor een reactie. De reactie van de opleiding op het ontwerp opleidingsrapport werd door de commissie in een slotvergadering besproken. Het definitieve opleidingsrapport werd samengebracht in het voorliggende visitatierapport van de academisch gerichte bachelor en master Industriële wetenschappen: milieukunde, dat op 4 maart 2010 gepubliceerd werd. Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel 11

12 1.3.4 Oordeelsvorming De commissie legt in een eerste fase een oordeel per facet vast. Daarna legt de commissie een oordeel per onderwerp vast op basis van de oordelen van de facetten die van het onderwerp deel uitmaken. In de oordelen per onderwerp wordt steeds een overzicht gegeven van de oordelen per facet. In geval van een compensatie van facetten, wordt het oordeel op onderwerpniveau gevolgd door een motivering en aangevuld met de weging die de commissie hanteerde in de oordeelsvorming op onderwerpniveau. In de overige gevallen wordt voor de motivering van het oordeel op onderwerpniveau verwezen naar de argumentatie bij de facetten. De oordelen per facet en per onderwerp hebben betrekking op alle locaties, afstudeerrichtingen en varianten. Daar waar er een onderscheid in het oordeel per afstudeerrichting en/of locatie en/of variant nodig is, wordt dit aangegeven in het rapport. De commissie houdt in haar beoordeling rekening met accenten die de opleiding eventueel zelf legt, met het domeinspecifieke referentiekader en met de benchmarking ten opzichte van de gelijkaardige opleidingen in andere instellingen van hoger onderwijs. Alle oordelen en wegingen volgen de beslisregels zoals geformuleerd in de Handleiding Onderwijsvisitaties VLIR VLHORA, aangevuld protocol ter ondersteuning van de opleidingen in academisering, juni Op het niveau van de facetten volgen de oordelen een vierpuntenschaal: onvoldoende, voldoende, goed en excellent. Op het niveau van de onderwerpen en op het niveau van de opleiding in haar geheel geeft de commissie een antwoord op de vraag of er in de opleiding voor dit onderwerp voldoende generieke kwaliteitswaarborgen aanwezig zijn. Hierbij kan het oordeel voldoende of onvoldoende luiden. 1.4 Indeling van het rapport Het rapport bestaat uit twee delen. In het eerste deel beschrijft de visitatiecommissie in hoofdstuk 2 het domeinspecifiek referentiekader op basis waarvan zij de gevisiteerde opleiding heeft beoordeeld. In het tweede deel van het rapport brengt de commissie verslag uit over de gevisiteerde opleiding. 12 Onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: milieukunde algemeen deel

13 Hoofdstuk 2 Het domeinspecifieke referentiekader voor de academische bachelor Industriële wetenschappen: milieukunde 2.1 Inleiding Voor iedere (groep van) opleiding(en) wordt een domeinspecifiek referentiekader ontwikkeld dat door de commissie gebruikt wordt bij de beoordeling van opleidingen. De visitatiecommissie is verantwoordelijk voor de opmaak van het domeinspecifiek referentiekader. De VLHORA als evaluatieorgaan geeft de procedure 1 aan voor de opstelling ervan. Het referentiekader is niet bedoeld om een ideale opleiding te schetsen. Respect voor de eigenheid van een opleiding en voor de diversiteit binnen eenzelfde opleiding over de instellingen heen, veronderstelt immers dat in de eerste plaats wordt nagegaan of elke opleiding erin slaagt haar eigen doelstellingen te realiseren en dit zowel inhoudelijk als procesmatig. Dit belet niet dat wordt nagegaan of elke opleiding aan een aantal minimumeisen voldoet, die aan de betreffende opleiding worden gesteld vanuit het vakgebied en/of de relevante beroepspraktijk. 2.2 Domeinspecifieke competenties Gehanteerde input - Referentiekaders van de opleiding Hogeschool West-Vlaanderen Omvormingsdossier - Wettelijke bronnen Decreet betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen ( ) ( - Brondocumenten onderschreven door het werkveld Tijdens het academiejaar van is vooreerst de opleiding industrieel ingenieur milieukunde gestart. Het opleidingsprofiel, beroepsprofiel en de verwachte competenties werden uitgeschreven. Deze documenten zijn ter beschikking op Opleidingsprofiel industriële wetenschappen: 1 cyclus (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1998/6356/50) - VLOR, Studie 108 Opleidingsprofiel Industriële Wetenschappen eerste cyclus (1998) Opleidingsprofiel milieukunde (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/46) - VLOR, Studie 026 Beroepsprofiel industrieel ingenieur (1997) Beroepsprofiel industrieel ingenieur (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/15) Beroepsprofiel en beroepscluster industrieel ingenieur milieukunde (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/25) 1 De procedure voor het opstellen van het domeinspecifiek referentiekader is beschikbaar op de website van de VLHORA onder de rubriek visitatie & accreditatie. Domeinspecifiek referentiekader 13

14 - Werkvelddocumenten Competentieprofiel van de Industrieel Ingenieur: Memorandum Vlaamse Ingenieurskamer (juni 2005) ( - Internationale referentiekaders FEANI, Competence of Professional Engineers/ EUR ING, 2005 Domeinspecifieke competenties van de academische bacheloropleiding IW: milieukunde De visitatiecommissie is zich bewust dat de afgestudeerde bachelor naast specifieke competenties eigen aan het domein ook algemene, algemeen-wetenschappelijke en wetenschappelijk-disciplinaire competenties dient te verwerven. Voor de formulering van de algemene, de algemeen-wetenschappelijke en de wetenschappelijkdisciplinaire competenties wordt verwezen naar het structuurdecreet van Gemeenschappelijke domeinspecifieke competenties De academische bachelor in de milieukunde betreffende de competentielijn multidisciplinaire ingenieursdomeinen 1. is in staat om theoretische en praktische inzichten uit de verschillende aanverwante wetenschappelijke disciplines (wiskunde, mechanica, elektriciteit, chemie, biologie, fysica, fluïdomechanica, thermodynamica, sterkteleer, elektronica, informatica) correct te hanteren binnen de ingenieurswetenschappelijke probleemstellingen; betreffende competentielijn milieuproblematiek 2. is in staat om adequaat voor de verschillende milieuthema s de milieuverstoringsketen op te stellen en de gevolgen in te schatten voor mens, natuur en de economie; 3. is in staat tot het uitvoeren van controles in het kader van de naleving van de milieuwetgeving; 4. is in staat om bedrijfsinterne milieuzorg toe te passen; 5. kan een duurzaamheidsanalyse uitvoeren, interpreteren en voorstellen doen tot verbetering van de situatie; 6. is in staat tot het uitvoeren van de taken opgedragen door de milieucoördinator. betreffende competentielijn milieutechnieken 7. is in staat tot het uitvoeren van opdrachten voor het toepassen van de best beschikbare technieken voor preventie, beperking en verwijderen van milieuverontreinigingen in water, lucht, bodem, afval; 8. kan gebruik maken van codes van goede praktijk, de milieu-, veiligheids- en kwaliteitsnormen/- voorwaarden; 9. is in staat tot het toepassen van de best beschikbare technieken tijdens productieprocessen met realisatie van de doelstellingen inzake milieubelasting, productiviteit, kwaliteit, veiligheid en kosten; 10. is in staat tot het toepassen van brongerichte maatregelen tot het vermijden van geluid- en trillingshinder en stralingsgevaar; 11. is in staat tot het uitvoeren van opdrachten in het kader van milieuprojecten. betreffende competentielijn milieuanalyse 12. kan milieuanalysen verrichten van verontreinigingen in water, lucht, bodem, afval, slib, baggerspecie; 13. past validatiemethoden toe met het oog op certificatie. betreffende competentielijn milieuveiligheid en gezondheid 14. kan de procedures volgen op en past de instructies toe met betrekking tot kwaliteit, veiligheid, milieu en gezondheid; 15. past de veiligheidsreglementering toe inzake welzijn op het werk; 14 Domeinspecifiek referentiekader

15 betreffende competentielijn ecologie 16. is in staat om adequaat mee te werken en ondersteuning te bieden bij het opstellen van een eco-studie of een milieu-educatieprogramma. betreffende competentielijn bedrijfsbeleid 17. heeft kennis van een aantal bedrijfskundige aspecten met betrekking tot modern management, financieel beheer en productietechnieken. - Opleidingsgebonden competenties / 2.3 Besluit De commissie kan zich terugvinden in het domeinspecifieke referentiekader van de opleiding. Zij zal meer in het bijzonder toezien in welke mate de bacheloropleiding voldoende basiskennis aanbiedt die de student moet toelaten om de masteropleiding aan te vangen. Tevens zal zij in het kader van het academiseringsproces van de opleiding aandacht besteden aan de verwevenheid tussen onderzoek en onderwijs. Domeinspecifiek referentiekader 15

16 Hoofdstuk 3 Het domeinspecifieke referentiekader voor de master Industriële wetenschappen: milieukunde 3.1 Inleiding Voor iedere (groep van) opleiding(en) wordt een domeinspecifiek referentiekader ontwikkeld dat door de commissie gebruikt wordt bij de beoordeling van opleidingen. De visitatiecommissie is verantwoordelijk voor de opmaak van het domeinspecifiek referentiekader. De VLHORA als evaluatieorgaan geeft de procedure 1 aan voor de opstelling ervan. Het referentiekader is niet bedoeld om een ideale opleiding te schetsen. Respect voor de eigenheid van een opleiding en voor de diversiteit binnen eenzelfde opleiding over de instellingen heen, veronderstelt immers dat in de eerste plaats wordt nagegaan of elke opleiding erin slaagt haar eigen doelstellingen te realiseren en dit zowel inhoudelijk als procesmatig. Dit belet niet dat wordt nagegaan of elke opleiding aan een aantal minimumeisen voldoet, die aan de betreffende opleiding worden gesteld vanuit het vakgebied en/of de relevante beroepspraktijk. 3.2 Domeinspecifieke competenties Gehanteerde input - Referentiekaders van de opleiding Hogeschool West-Vlaanderen Omvormingsdossier - Wettelijke bronnen Decreet betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen ( ) ( - Brondocumenten onderschreven door het werkveld Tijdens het academiejaar van is vooreerst de opleiding industrieel ingenieur milieukunde gestart. Het opleidingsprofiel, beroepsprofiel en de verwachte competenties werden uitgeschreven. Deze documenten zijn ter beschikking op Opleidingsprofiel industriële wetenschappen: 1 cyclus (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1998/6356/50) - VLOR, Studie 108 Opleidingsprofiel Industriële Wetenschappen eerste cyclus (1998) Opleidingsprofiel milieukunde (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/46) - VLOR, Studie 026 Beroepsprofiel industrieel ingenieur (1997) Beroepsprofiel industrieel ingenieur (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/15) Beroepsprofiel en beroepscluster industrieel ingenieur milieukunde (Sectorcommissie hogeschoolonderwijs van de Vlaamse onderwijsraad, D/1997/6356/25) 1 De procedure voor het opstellen van het domeinspecifiek referentiekader is beschikbaar op de website van de VLHORA onder de rubriek visitatie & accreditatie. 16 Domeinspecifiek referentiekader

17 - Werkvelddocumenten Competentieprofiel van de Industrieel Ingenieur: Memorandum Vlaamse Ingenieurskamer (juni 2005) ( - Internationale referentiekaders FEANI, Competence of Professional Engineers/ EUR ING, 2005 Domeinspecifieke competenties van de masteropleiding IW: milieukunde De visitatiecommissie heeft de specifieke ingenieurscompetenties eigen aan het domein van de academisch gerichte masteropleiding milieukunde bepaald. De visitatiecommissie is zich bewust dat de afgestudeerde master naast specifieke competenties eigen aan het domein ook algemene, algemeen-wetenschappelijke en wetenschappelijk-disciplinaire competenties dient te verwerven. Voor de formulering van de algemene, de algemeen-wetenschappelijke en de wetenschappelijkdisciplinaire competenties wordt verwezen naar het structuurdecreet van Gemeenschappelijke domeinspecifieke competenties De master in de milieukunde betreffende competentielijn gevorderde afvalwaterbehandeling 1. beheerst de technieken van afvalwaterbehandeling; 2. kan de dimensionering toepassen voor afvalwatersystemen; 3. kan software programma s gebruiken voor simulatie van afvalwaterzuivering; 4. is in staat tot het berekenen van verwijderingsrendementen voor de verschillende waterparameters; 5. is in staat om de invloed in te schatten van de verspreiding van de verontreiniging in de ontvangende oppervlaktewaters; 6. beheerst de beleidsinstrumenten tot het behalen van de waterkwaliteit van oppervlaktewater. betreffende competentielijn geïntegreerde milieuprojecten 7. is in staat om opdrachten van complexe milieuproblemen in team te behandelen en oplossingen voor te stellen op de gestelde vragen; 8. is in staat tot de realisatie van een concept voor de toepassing van technologie m.b.t. preventie, beperking, verwijdering van verspreiding van verontreinigingen met inbegrip van de kostenbepaling; 9. is in staat tot het uitvoeren van opdrachten voor milieuprojecten zoals aanvragen milieuvergunning, communicatie met de omgeving, monitoring van parameters, 10. kan verschillende milieudisciplines combineren en een integraal milieubeleid uitwerken. betreffende competentielijn duurzame energie 11. heeft weet en kennis van conventionele en hernieuwbare energiebronnen, kan de technieken beschrijven, de voor-en nadelen opsommen; 12. kent de problematiek omtrent conventionele energiewinning en kent de drijfveer om te streven naar hernieuwbare energie; 13. kan vanuit een ingenieurstechnische invalshoek de duurzame technologieën beoordelen qua parameters zoals rendementen, levensduur, terugverdientijden etc.; 14. heeft kennis van de werking van een industriële biogas installatie; 15. heeft kennis van het principe en de werking van een WKK; 16. heeft weet en kennis van industriële energiestromen, de opbouw van energietarieven, energie-audits en reglementering terzake; 17. kan een energie-audit evalueren, interpreteren en energiemaatregelen voorstellen Domeinspecifiek referentiekader 17

18 betreffende competentielijn bedrijfsbeleid 18. heeft kennis van bedrijfskundige beleidsaspecten op het vlak van Management, kostprijsberekening, marketing en IKZ-technieken. 2.3 Besluit De commissie heeft vastgesteld dat het domeinspecifieke referentiekader van de opleiding overeenstemt met de competenties die (internationaal) verwacht mogen worden van een master in de milieukunde. Zij zal meer in het bijzonder nagaan of de masteropleiding wel degelijk een verdieping is van de competenties die de student in de bacheloropleiding verworven heeft. Zij zal dus nagaan in hoeverre die verdieping aantoonbaar aanwezig is in het curriculum. Voor een masteropleiding is het conceptueel handelen een belangrijk aspect. De commissie zal dan ook nagaan in hoeverre de student hierop wordt voorbereid. De milieuproblematiek wordt steeds meer een mondiaal gegeven. De commissie zal aandacht besteden aan de mate waarin de masterstudent de ingesteldheid verworven heeft om zichzelf te situeren in een mondiale milieucontext. Ook het ethische aspect speelt een steeds belangrijkere rol in de milieuproblematiek. De commissie zal eveneens nagaan op welke manier de master hierop wordt voorbereid. Tenslotte zal de commissie aandacht besteden aan de mate waarin de opleiding de masters voorbereid om op een actieve manier bij te dragen tot de competentieontwikkeling binnen het domein en hen stimuleert tot levenslang leren. Tevens zal zij in het kader van het academiseringsproces van de opleiding aandacht besteden aan de verwevenheid tussen onderzoek en onderwijs. 18 Domeinspecifiek referentiekader

19 deel 2 opleidingsrapport opleidingsrapport 19

20 20 opleidingsrapport

21 Hoofdstuk 1 Hogeschool West-Vlaanderen Algemene toelichting bij de academisch gerichte bachelor- en masteropleiding industriële wetenschappen: milieukunde van de Hogeschool West-Vlaanderen De Hogeschool West-Vlaanderen (Howest) ontstond in 1995 als Vlaamse Autonome Hogeschool (VAH) West- Vlaanderen, als gevolg van een fusie van zes verschillende hogescholen verspreid over de provincie West- Vlaanderen. Na de geleidelijke afbouw van de studiemogelijkheden van het Hoger Instituut voor Sociale Studiën (HISS) in De Haan, dat vanaf volledig werd overgeheveld naar het departement Vesalius in Oostende, telt Howest momenteel vijf departementen: het departement Simon Stevin (SST) en het departement Lerarenopleiding in Brugge, het departement Hiepso en het departement PIH in Kortrijk, en het departement Vesalius-HISS in Oostende. Samen bieden zij 22 bachelor- en 7 masteropleidingen met een 40-tal afstudeerrichtingen aan. Het departement PIH van de Hogeschool West-Vlaanderen biedt één professioneel gerichte bacheloropleiding, vijf academisch gerichte bachelor- en zeven masteropleidingen aan. De academisch gerichte bachelor- en masteropleiding industriële wetenschappen: milieukunde is één daarvan. Het is een unieke opleiding in Vlaanderen. De opleiding milieukunde omvat 4 studiejaren, waarvan 3 bachelorjaren gevolgd door een masterjaar. De bacheloropleiding (3 jaren) telde in een 30-tal studenten. Het masterjaar telde in de periode achtereenvolgens 17, 15 en 20 studenten. De huidige bachelor- en masteropleiding milieukunde is gegroeid uit de opleiding industrieel ingenieur: milieukunde die voor het eerst werd ingericht in het academiejaar , naar aanleiding van een verbreding van de opleidingen aan de Provinciale Industriële Hogeschool in Kortrijk. Toen al was deze nieuwe opleiding uniek in Vlaanderen. Geen enkele andere hogeschool in Vlaanderen heeft op heden een dergelijke opleiding in het opleidingenaanbod. Vanaf 1997 is binnen de opleiding industrieel ingenieur: milieukunde onderzoek en dienstverlening gestart, en is de samenhang tussen onderwijs en onderzoek tot stand gekomen. Bij het opmaken van het omvormingsdossier in 2003 is het onderzoeksbeleid van de opleiding voor het eerst vastgelegd. De opleiding wil het unieke karakter van de opleiding tot master industriële wetenschappen (industrieel ingenieur) behouden. Daardoor beoogt de opleiding een complementariteit tussen de hogeschoolopleiding tot industrieel ingenieur (toegepast onderzoek) en de universitaire opleiding burgerlijk of bio-ingenieur (fundamenteel gericht onderzoek). opleidingsrapport 21

22 Onderwerp 1 Doelstellingen van de opleiding Facet 1.1 Niveau en oriëntatie van de academisch gerichte bachelor en master Beoordelingscriteria academisch gerichte bachelor: De opleidingsdoelstellingen zijn erop gericht de student te brengen tot: - het beheersen van algemene competenties als denk- en redeneervaardigheid, het verwerven en verwerken van informatie, het vermogen tot kritische reflectie, creativiteit, het kunnen uitvoeren van eenvoudige managementtaken, het vermogen tot communiceren van informatie, ideeën, problemen en oplossingen, zowel aan specialisten als aan leken, en een ingesteldheid tot levenslang leren; - het beheersen van algemene wetenschappelijke competenties als een onderzoekende houding, kennis hebben van onderzoeksmethoden en -technieken en deze adequaat kunnen toepassen, het vermogen om de relevante data te verzamelen die een oordeelsvorming over maatschappelijke, wetenschappelijke en ethische vraagstukken kunnen sturen, een appreciatie van de onzekerheid, de ambiguïteit en de grenzen van de kennis en de vaardigheid tot het probleemgestuurd initiëren van onderzoek; - het begrip van de wetenschappelijk-disciplinaire basiskennis die eigen is aan een bepaald domein van de wetenschappen of de kunsten, een systematische kennis van de kernelementen van een discipline, met inbegrip van het verwerven van coherente en gedetailleerde kennis, deels geïnspireerd door de nieuwste ontwikkelingen van de discipline, en een begrip van de structuur van het vakgebied en de samenhang met andere vakgebieden. Beoordelingscriteria master: De opleidingsdoelstellingen zijn erop gericht de student te brengen tot: - het beheersen van algemene competenties op een gevorderd niveau als het vermogen om op een wetenschappelijke wijze te denken en te handelen, het kunnen omgaan met complexe problemen, het kunnen reflecteren op het eigen denken en werken, en het kunnen vertalen van die reflectie naar de ontwikkeling van meer adequate oplossingen, het vermogen tot het communiceren van het eigen onderzoek en probleemoplossingen met vakgenoten en leken, en het vermogen tot oordeelsvorming in een onzekere context; - het beheersen van algemene wetenschappelijke competenties op een gevorderd niveau als het kunnen gebruiken van methoden en technieken in onderzoek, het kunnen ontwerpen van onderzoek, het kunnen toepassen van paradigma s in het domein van de wetenschappen of kunsten en het kunnen aanduiden van de grenzen van paradigma s, het vermogen tot originaliteit en creativiteit met het oog op het continu uitbreiden van de kennis en inzichten, en het kunnen samenwerken in een multidisciplinaire omgeving; - een gevorderd begrip en inzicht in de wetenschappelijk-disciplinaire kennis die eigen is aan een bepaald domein van de wetenschappen of de kunsten, inzicht hebben in de nieuwste kennis van het vakgebied of delen ervan, in staat zijn om de wijze waarop de theorievorming beweegt, te volgen en te interpreteren, in staat zijn om in één of enkele delen van het vakgebied een originele bijdrage aan de kennis te leveren en het bezitten van specifieke bij het vakgebied horende vaardigheden als ontwerpen, onderzoeken, analyseren en diagnosticeren; - hetzij het beheersen van de competenties die nodig zijn voor het zelfstandig kunnen verrichten van wetenschappelijk onderzoek of de zelfstandige beoefening van de kunsten op het niveau van een beginnende onderzoeker of kunstenaar, hetzij het beheersen van de algemene en specifieke beroepsgerichte 22 Opleidingsrapport

23 competenties die nodig zijn voor de zelfstandige aanwending van wetenschappelijke of artistieke kennis op het niveau van een beginnende beroepsbeoefenaar. Oordeel van de visitatiecommissie: voldoende De commissie is tot haar oordeel gekomen op basis van de volgende vaststellingen en overwegingen: De opleiding geeft aan dat de algemene doelstellingen van de academische bacheloropleiding milieukunde en de masteropleiding milieukunde aansluiten bij de missie van respectievelijk de Hogeschool West-Vlaanderen en het departement PIH. De opleiding heeft de algemene doelstellingen, die hun oorsprong vinden in het beroepsprofiel industrieel ingenieur (in 1997 opgesteld door de VLOR), vertaald in functie van het competentiegericht denken en de eisen tot academisering. Volgens de opleiding werd bij het opstellen van de opleidingsdoelstellingen rekening gehouden met buitenlandse gelijkaardige hoofdzakelijk technisch georiënteerde opleidingen. De opleiding heeft een domeinspecifiek referentiekader opgesteld dat rekening houdt met het unieke karakter van de bacheloren masteropleiding milieukunde, en met gelijkaardige academische opleidingen met milieukundige achtergrond. De academische bacheloropleiding milieukunde streeft een brede vorming na die steunt op vier pijlers: algemene wetenschappelijke basiskennis, technische vorming, wetenschappelijke vorming (onderzoekshouding), en sociale en economische vorming. Deze vier pijlers worden geconcretiseerd in een aantal competenties. De toepassingsgerichtheid van de opleiding staat centraal. De student leert de verschillende ingenieursdisciplines op een inleidend niveau (chemie, milieukunde, elektronica enzovoort), en verdiept zijn kennis omtrent ecologie, afvalwater, lucht-, bodem- en afvalbehandeling, geluid en trillingen, en straling. Algemene competenties zijn in de doelstellingen opgenomen. De eindcompetenties van de academische bacheloropleiding milieukunde vormen de begincompetenties van de master milieukunde. Deze opleiding profileert zich in het uitdiepende niveau van specifieke domeinen: afvalwaterbehandeling, duurzame energie, geïntegreerde milieuprojecten en modern bedrijfsmanagement. De doelstellingen van de masteropleiding milieukunde worden vervat in drie kennisdomeinen: kennisverwerving, - toepassing en -creatie, die elk geconcretiseerd worden in competenties. De opleiding beoogt het aanbrengen van een voldoende breed draagvlak om problemen op een kritische manier te benaderen, zelfstandig informatie uit meerdere vakgebieden te verwerken en op een creatieve manier voorstellen te bedenken en kenbaar te maken. Daarvoor zijn de opleidingsdoelstellingen deels competentiegericht uitgeschreven. De opleiding heeft aandacht besteed aan het inrichten van competentiegericht leren, maar geeft tijdens de gesprekken zelf aan dat dit aspect slechts voor de helft is uitgevoerd. De commissie stelt vast dat er een duidelijke aanzet is gegeven naar competentiegericht onderwijs, maar merkt op dat nergens in het ZER attitudes in se beschreven of aangereikt worden. De opleiding beaamt dit tijdens de gesprekken. Naast kennis en vaardigheden, die wel zijn uitgewerkt, zijn attitudes nochtans ook belangrijk. De commissie adviseert om hier alsnog aandacht aan te besteden. Doorheen de opleiding raakt de student vertrouwd met de methodiek van het wetenschappelijk denken, het verzamelen en verwerken van gegevens en het rapporteren. De commissie stelt vast dat aan de decretale voorwaarden qua niveau en oriëntatie voldaan is. De doelstellingen en competenties van de opleiding zijn afgestemd op de wettelijke kaders (art. 58, 2003), waarin eveneens de academiseringseisen vervat zijn. opleidingsrapport 23

24 Aanbevelingen ter verbetering: - De commissie adviseert de opleiding om het competentiegerichte onderwijs verder in te voeren, uit te breiden en te operationaliseren. - De commissie adviseert om binnen de vereiste competenties meer aandacht te besteden aan de attitudes. Facet 1.2 Domeinspecifieke eisen Beoordelingscriteria: - De doelstellingen van de opleiding (uitgedrukt in eindkwalificaties van de student) sluiten aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en het relevante beroepenveld gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein (vakgebied/discipline en/of beroeps- of kunstpraktijk). Ze zijn, in het geval van gereglementeerde beroepen, in overeenstemming met de reglementering of regelgeving ter zake. - Voor academisch gerichte bachelor- en masteropleidingen zijn de eindkwalificaties ontleend aan eisen vanuit de wetenschappelijke en/of artistieke discipline, de internationale wetenschapsbeoefening en, voor daarvoor in aanmerking komende opleidingen, de praktijk in het relevante beroepenveld. Oordeel van de visitatiecommissie: voldoende De commissie is tot haar oordeel gekomen op basis van de volgende vaststellingen en overwegingen: De opleiding heeft bij de opstelling van haar doelstellingen gebruikgemaakt van de referentiekaders van onder meer de VLOR, VIK en Feani. Verder is via informele contacten met het werkveld en de academische wereld, zowel nationaal als internationaal, input geleverd voor de opstelling van de doelstellingen. De doelstellingen worden besproken in de Opleidingscommissie, die paritair samengesteld is uit leden uit het werk- en onderwijsveld, waar ook de Associatie Universiteit Gent deel van uitmaakt. De opleiding heeft een analyse gemaakt van gelijkaardige opleidingen in binnen- en buitenland. Internationale afstemming blijkt moeilijk te zijn, omdat de duur van de opleiding in andere landen heel erg varieert. Hoewel contacten met opleidingen in het buitenland gelegd zijn, stelt de commissie vast dat deze internationale dimensie verder kan uitgediept worden. De opleiding profileert zich enerzijds als een opleiding waar de student ingewijd wordt in verschillende ingenieursdisciplines, en anderzijds als een opleiding met een uniek karakter, afgestemd op de bedrijfswereld. Uniek is ook dat de studenten tijdens hun bachelor milieukunde het attest milieucoördinator van tweede niveau verwerven, dat toelaat om het attest van het eerste niveau te behalen tijdens hun masteropleiding. De commissie stelt vast dat aan de decretale voorwaarden qua domeinspecifieke eisen voldaan is. De commissie stelt dat de opleiding blijvend aandacht zal moeten besteden aan de domeinspecifieke eisen om haar unieke plaats in het onderwijs te behouden. De commissie is van mening dat de opleiding nog meer mogelijkheden zou kunnen benutten door nog meer multidisciplinaire aspecten en vakoverschrijdende vaardigheden aan te wenden en te benadrukken. De opleiding maakt haar doelstellingen via diverse wegen bekend aan de studenten, het onderwijzend personeel en het werkveld. Deze worden bij de studenten in eerste instantie bekendgemaakt via de studiegidsen, die terug te vinden zijn op Dokeos. Verder worden geregeld informatiesessies ingelast. De opleiding meldt dat het onderwijzend personeel jaarlijks op de hoogte wordt gesteld van de doelstellingen door middel van de 24 Opleidingsrapport

25 Opleidingscommissie. Bij aanvang van de lessen moet de docent per opleidingsonderdeel de doelstellingen overlopen aan de hand van modulefiches in de cursussen. Informatie over de doelstellingen van het eindwerk vindt men terug in een informatiebundel. Uit de gesprekken kon de commissie afleiden dat de doelstellingen en competenties evenwel te weinig bekend zijn bij de studenten. De studenten geven aan dat slechts occasioneel docenten de competenties verwoorden bij aanvang van de lessen, en dat zij niet actief geconfronteerd worden met het competentiedenken. De commissie stelt eveneens vast dat het onderwijzend personeel de competenties kan duiden, maar ze te weinig in de praktijk toepast en vertaalt. De commissie adviseert de opleiding dan ook om hier meer aandacht aan te besteden. Uit gesprekken met vertegenwoordigers van het werkveld blijkt dat er een goede communicatie bestaat tussen het werkveld en de opleiding. De opleiding tracht haar doelstellingen af te stemmen op de wensen en behoeften van het werkveld. Dit gebeurt vooral via informele initiatieven. Aanbevelingen ter verbetering: - De commissie vraagt aandacht voor de actualisering van de domeinspecifieke eisen en de toepassing ervan in het programma. De opleiding moet deze concreter uitwerken. - De commissie adviseert de opleiding om meer aandacht te besteden aan de bekendheid van de doelstellingen en de competenties bij de doelgroepen. - De commissie adviseert om de contacten met internationale opleidingen uit te breiden en te intensifiëren, om de opleiding verder te optimaliseren. - De commissie raadt aan om tijdens de lesactiviteiten vaker te verwijzen naar de beoogde competenties van het betreffende vak. Oordeel over Onderwerp 1: Doelstellingen van de opleiding: voldoende Op basis van de oordelen over: Facet 1.1: Niveau en orientatië Facet 1.2: Domeinspecifieke eisen voldoende voldoende is de visitatiecommissie van mening dat er in de opleiding voor dit onderwerp voldoende generieke kwaliteitswaarborgen aanwezig zijn. opleidingsrapport 25

26 Onderwerp 2 Programma Facet 2.1 Relatie tussen doelstellingen en inhoud van het programma Beoordelingscriteria: - Het programma is een adequate concretisering van de eindkwalificaties van de opleiding qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen. - De eindkwalificaties zijn adequaat vertaald in leerdoelen van (onderdelen van) het programma. - De inhoud van het programma biedt studenten de mogelijkheid om de geformuleerde eindkwalificaties te bereiken. Oordeel van de visitatiecommissie: voldoende De commissie is tot haar oordeel gekomen op basis van de volgende vaststellingen en overwegingen: De modulefiches in de studiegids geven de inhoud en het niveau van de opleiding duidelijk weer. Per module zijn de doelstellingen, de begin- en eindcompetenties en de toelatingsvoorwaarden opgenomen. Voor elke partim binnen een module zijn een algemene beschrijving, inhoudsopgave, deelcompetenties, niveau, werkvormen, studiemateriaal en opbouw van het examencijfer vermeld. Het ZER geeft aan de hand van competentietabellen weer welke competenties in de verschillende modules aan bod komen. Bij het opbouwen van het programma heeft de opleiding gestreefd naar een stijgende lijn in specialisatie, beroepsgerichtheid en praktijkgericht onderwijs. De opleiding markeert de modules met een kleurencode: blauwe en groene modules komen voornamelijk aan bod in de eerste vier semesters, en zijn niet opleidingsspecifiek. De opleidingsspecifieke gele modules domineren in semester vijf tot acht. Verder worden in het kader van het Flexibiliseringsdecreet vier keuzemodules aangeboden in semester zes, zeven en acht. Het modulesysteem met een meer algemene, inleidende vorming in de eerste jaren en een meer specifieke opleiding in de latere jaren toont een grote verwevenheid van drie opleidingen: biochemie, chemie en milieukunde (BCM), waarbij de meeste modules door studenten van de drie opleidingen gezamenlijk gevolgd worden. Uit gesprekken met de studenten blijkt dat zij de overlap met de opleidingen biochemie en chemie als erg groot ervaren. Eén student waagde zich aan de uitspraak zich in een chemierichting te voelen, waarin slechts enkele milieuaspecten aan bod komen. Volgens de meeste bachelorstudenten komen vakken die specifiek zijn voor het domein milieukunde voornamelijk aan bod in het derde jaar, en wordt tijdens de algemene vakken niet zo vaak het verband gelegd met de uitdagingen van de milieukunde. De commissie is van mening dat de studentgerichtheid van de opleiding kan bevorderd worden door meer milieugerichte toepassingen en problemen overkoepelend in alle opleidingsonderdelen aan te bieden. Verder blijkt uit de gesprekken dat studenten het nut van de algemeen-theoretische vakken, zoals fysica, wiskunde, statistiek, elektrotechniek en mechanica, moeilijk kunnen plaatsen. De opleiding geeft aan dat deze diepgaande theoretische cursussen nodig zijn voor de algemene vorming van toekomstige milieu-ingenieurs. Bovendien wordt in latere opleidingsonderdelen verwezen naar en gebruikgemaakt van deze theoretische materie. De alumni bevestigen dat zij tijdens hun opleiding dezelfde perceptie hadden als de huidige studenten maar dat ze, nu ze in het professioneel leven staan, die algemene opleiding weten te waarderen. 26 Opleidingsrapport

27 De alumni ervaren een tekort aan algemeen vormende vakken zoals bedrijfsmanagement en bedrijfspsychologie. Veel afgestudeerden komen nochtans in het middenkader terecht, waar dergelijke kennis onontbeerlijk is. De directie erkent dit, en geeft aan dat vakken zoals bedrijfspsychologie in het verleden werden aangeboden maar door het comprimeren van het curriculum uit het programma werden verwijderd. De directie meldt dat er een voorstel op tafel ligt om een extra module (Engelstalig) bedrijfsmanagement aan te bieden. Zowel de studenten als de alumni geven aan dat het opleidingsonderdeel ondernemerschap zowel inhoudelijk als qua onderwijsvorm (groepswerk) weinig toegevoegde waarde biedt. De docenten geven toe dat hier minder interesse voor bestaat bij de studenten en dat dit onderdeel minder van toepassing is voor de opleiding. De bacheloropleiding wordt afgesloten met een bachelorproef. Hierbij ligt de klemtoon op literatuurstudie, het zoeken van informatie over het gestelde probleem, het opmaken van een projectplanning en taakverdeling, het aanleren van een onderzoekende houding, rapportering en presentatie van de resultaten en het leren appreciëren van de kennis uit andere vakgebieden. De commissie merkt op dat aan de studenten die enkel de bacheloropleiding volgen, slechts een minimum aan vakoverschrijdende vaardigheden (ethiek, duurzaamheid, attitudes ) wordt aangebracht. De opleiding geeft aan dat interdisciplinaire relaties hoofdzakelijk in het masterjaar worden behandeld. Dit wordt bevestigd tijdens de gesprekken met de studenten en de alumni. De meeste studenten stromen door naar de masteropleiding. De commissie ervaart het programma van de masteropleiding als volwaardig, aangezien het een combinatie is van twee specifiek milieugerichte modules, het geïntegreerde milieuproject en de masterproef. Uit gesprekken blijkt echter dat de timing van de masterproef (zevende semester) niet ideaal is. Bepaalde vaardigheden die nuttig en nodig zijn voor het uitvoeren van de masterproef, komen immers pas in het laatste semester aan bod, wat de studenten en docenten eveneens bevestigen. De commissie stelt vast dat de keuze om de masterproef in het zevende semester in te richten, weloverwogen en doordacht werd gemaakt. Niet alleen organisatorische aspecten werden als doorslaggevend beschouwd, ook het bieden van de mogelijkheid om deel te nemen aan internationale uitwisselingsprojecten met incorporatie van een masterproef wordt als één van de belangrijkste argumenten naar voor gebracht. De opleiding onderlijnt het belang van werkveldervaring. Zowel de docenten als het werkveld geven toe dat een stage dé kans is om algemene competenties voor maatschappelijk en beroepsmatig functioneren te verwerven, door een concreet aspect van milieukunde op te volgen en de aanverwante technieken in de praktijk te leren kennen. Een verplichte stage behoort echter niet tot het programma. Studenten kunnen wel meestal in het kader van hun masterproef een vrijwillige stage doorlopen. De opleiding compenseert de afwezigheid van een verplichte stage door bedrijfsbezoeken en studiereizen in te richten, en door gastprofessoren met ervaring in het werkveld uit te nodigen. Door de snelle evolutie van het kennisdomein milieukunde is een procedure voor curriculumherziening en - innovatie uitermate belangrijk. De opleiding geeft aan dat door de centrale diensten een procedure voor curriculumherziening en -innovatie werd opgesteld, waarbij studenten, alumni, het werkveld, de associatiepartners, en onderzoek en dienstverlening betrokken worden. De commissie stelt vast dat de uitwerking van deze procedure nog niet helemaal op punt staat, en adviseert dat de afstemming met het werkveld die impliciet aanwezig is expliciet zou ingebouwd worden op het niveau van het beleid. De beleidsverantwoordelijken van de hogeschool beklemtonen het belang van de internationalisering. Ook de opleiding doet inspanningen om de internationale dimensie te ontplooien. Het departement volgt hiervoor een werkplan, en de medewerkers verantwoordelijk voor de internationalisering zijn enthousiast. Zij moedigen studenten aan om te participeren aan internationale initiatieven zoals Erasmus en UOS-stages. Verder richt de opleiding voor de drie richtingen biochemie, chemie en milieukunde (gezamenlijk, om budgettaire redenen) een vier- à vijfdaagse Europese studiereis in tijdens het laatste bachelorjaar en een Chinareis in het masterjaar. Studenten geven aan dat deze initiatieven inderdaad unieke kansen zijn, maar dat milieugerichtheid tijdens de reizen niet echt centraal staat. De studenten milieukunde voelen zich in het kader van hun opleiding meer aangetrokken tot de Scandinavische of andere Europese landen, zoals Duitsland, waar milieubedrijven toonaangevend zijn. opleidingsrapport 27

28 Aanbevelingen ter verbetering: - De commissie stelt vast dat ethische aspecten en duurzaamheid sporadisch in enkele opleidingsonderdelen worden behandeld. De commissie vraagt de opleiding te overwegen om deze topics als volwaardig(e) vak(ken) aan te bieden, eventueel door het aantrekken van een gastprofessor. De commissie raadt eveneens aan om vakoverschrijdende elementen en het aanscherpen van attitudes diepgaander te integreren in alle bestaande opleidingsonderdelen. - De commissie adviseert de docenten om tijdens de lessen vaker het belang van de algemene vakken toe te lichten, en om meer milieuspecifieke toepassingen en voorbeelden te behandelen, om zo de interesse van de studenten aan te wakkeren. - De commissie raadt aan het curriculum verder aan te passen aan de academisering en te streven naar de integratie van wetenschappelijk onderzoek in alle opleidingsonderdelen. - De commissie adviseert de opleiding om naar mogelijkheden te zoeken zodat studiereizen naar toonaangevende milieubedrijven in Scandinavische of andere Europese landen haalbaar worden. Dit zou de ontwikkeling van de studenten milieukunde ten goede komen. - Bij het nalezen van de cursussen hebben de commissieleden opgemerkt dat deze inhoudelijk volledig zijn, maar dat recente ontwikkelingen durven ontbreken. De commissie vraagt de opleiding om meer aandacht te besteden aan het actueel houden van cursusinhouden. Facet 2.2 Eisen academische gerichtheid van het programma Beoordelingscriteria: - Kennisontwikkeling door studenten vindt plaats in interactie tussen het onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek (met inbegrip van het onderzoek in de kunsten) binnen relevante disciplines. - Het programma sluit aan bij ontwikkelingen in de relevante discipline(s) door aantoonbare verbanden met actuele wetenschappelijke theorieën. - Het programma waarborgt de ontwikkeling van vaardigheden op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en/of de ontwikkeling en beoefening van de kunsten. - Het programma heeft aantoonbare verbanden met de actuele praktijk van de relevante beroepen (bij daarvoor in aanmerking komende opleidingen). Oordeel van de visitatiecommissie: ABA MK:voldoende; MA MK: goed De commissie is tot haar oordeel gekomen op basis van de volgende vaststellingen en overwegingen: In 2005 werd een Academiseringsraad opgericht, voorgezeten door de algemeen directeur. In deze raad hebben ook vertegenwoordigers uit de associatie en uit de industrie zitting. De raad vergadert tweemaal per jaar en bekijkt trends in onderzoek. Daarnaast bestaat er een Departementale Onderzoeksraad, die mee beslist over de toewijzing van de middelen voor de academisering, in overleg met de onderzoekscoördinatoren. De opleiding is zich bewust van het belang van de algemene wetenschappelijke competenties voor het professioneel functioneren van de afgestudeerden. Het ZER geeft aan dat de wetenschappelijke competenties aan bod komen in verschillende opleidingsonderdelen. Terwijl de klemtoon van het programma in de eerste vier semesters op kennisontwikkeling ligt, verschuift het zwaartepunt vanaf semester vijf en zes van een algemeenwetenschappelijke en technische vorming naar de ontwikkeling van competenties die verband houden met een 28 Opleidingsrapport

1.1 Inleiding. Gehanteerde input. - referentiekaders van de opleidingen:

1.1 Inleiding. Gehanteerde input. - referentiekaders van de opleidingen: Uittreksel uit het visitatierapport iw: elektromechanica, 7 december 2009 Het domeinspecifieke referentiekader academisch gerichte bachelor Industriële wetenschappen: elektromechanica en de academisch

Nadere informatie

De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: informatica

De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: informatica ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: informatica Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloropleiding en masteropleiding Industriële wetenschappen: informatica aan de Vlaamse

Nadere informatie

Het domeinspecifieke referentiekader masteropleiding Monumenten- en landschapszorg

Het domeinspecifieke referentiekader masteropleiding Monumenten- en landschapszorg Uittreksel uit het visitatierapport, 7 december 2010 Het domeinspecifieke referentiekader masteropleiding Monumenten- en landschapszorg 1.1 Inleiding Voor iedere opleiding wordt een domeinspecifiek referentiekader

Nadere informatie

De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: verpakkingstechnologie. Ravensteingalerij 27, bus 3 1000 Brussel tel.: 02 211 41 90 info@vlhora.

De onderwijsvisitatie Industriële wetenschappen: verpakkingstechnologie. Ravensteingalerij 27, bus 3 1000 Brussel tel.: 02 211 41 90 info@vlhora. ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: verpakkingstechnologie Een onderzoek naar de kwaliteit van de academische bachelor en master Industriële wetenschappen: verpakkingstechnologie aan de Vlaamse

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be>evaluatieorgaan>visitatierapporten>huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be>evaluatieorgaan>visitatierapporten>huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: industrieel ontwerpen Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële wetenschappen: industrieel ontwerpen

Nadere informatie

Het domeinspecifieke referentiekader professioneel gerichte bacheloropleiding Biomedische laboratoriumtechnologie

Het domeinspecifieke referentiekader professioneel gerichte bacheloropleiding Biomedische laboratoriumtechnologie Uittreksel uit het visitatierapport biomedische laboratoriumtechnologie voedings- en dieetkunde, 15 december 2008 Het domeinspecifieke referentiekader professioneel gerichte bacheloropleiding Biomedische

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: chemie Industriële wetenschappen: biochemie Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële wetenschappen:

Nadere informatie

Informatievergadering. Hervisitatie Specifieke lerarenopleiding

Informatievergadering. Hervisitatie Specifieke lerarenopleiding Informatievergadering Hervisitatie Specifieke lerarenopleiding Wie zijn we? Besluit Vlaamse Regering Visitatieprotocol Planning ZER en beoordelingskader Visitatieproces Visitatiecommissie 23/04/2014 2

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: chemie Industriële wetenschappen: biochemie Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële wetenschappen:

Nadere informatie

Opleiding Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde. Competenties en gedragsindicatoren

Opleiding Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde. Competenties en gedragsindicatoren Opleiding Master in de industriële wetenschappen: bouwkunde Competenties en gedragsindicatoren IW&T De competenties werden uitgeschreven in een meer begrijpbare taal. Vervolgens werden daar uit een beperkt

Nadere informatie

Industriële wetenschappen: industriële kunststofverwerking

Industriële wetenschappen: industriële kunststofverwerking O N D E R W I J S V I S I T A T I E Industriële wetenschappen: (industriële) kunststofverwerking Een onderzoek naar de kwaliteit van de masteropleiding Industriële wetenschappen: kunststofverwerking en

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Toegepaste taalkunde, Journalistiek, Meertalige communicatie, Tolken en Vertalen Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloropleiding Toegepaste

Nadere informatie

Bijlage V. Bij het advies van de Commissie NLQF EQF. Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en Dublin descriptoren.

Bijlage V. Bij het advies van de Commissie NLQF EQF. Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en Dublin descriptoren. Bijlage V Bij het advies van de Commissie NLQF EQF Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en. Tabel ter vergelijking NLQF niveaus 5 t/m 8 en Dublindescriptoren NLQF Niveau 5 Context Een onbekende, wisselende

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Industriële wetenschappen: textieltechnologie Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële wetenschappen: textieltechnologie

Nadere informatie

Onderwijsvisitaties van de eerste academiserende opleidingen van de hogescholen afgerond

Onderwijsvisitaties van de eerste academiserende opleidingen van de hogescholen afgerond PERSBERICHT Onderwijsvisitaties van de eerste academiserende opleidingen van de hogescholen afgerond maandag 7 december 2009 van 14.00 tot 17.00 uur, Brussel Paleis der Schone Kunsten Volgens het structuurdecreet

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Handelsingenieur en Handelswetenschappen Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleidingen Handelsingenieur, de academische gerichte

Nadere informatie

Bijlage V. Bij het advies van de Commissie NLQF EQF. Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en Dublin descriptoren.

Bijlage V. Bij het advies van de Commissie NLQF EQF. Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en Dublin descriptoren. Bijlage V Bij het advies van de Commissie NLQF EQF Tabel vergelijking NLQF-niveaus 5 t/m 8 en. Tabel ter vergelijking NLQF niveaus 5 t/m 8 en Dublindescriptoren NLQF Niveau 5 Context Een onbekende, wisselende

Nadere informatie

Productdesign Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Productdesign aan de Vlaamse hogescholen

Productdesign Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Productdesign aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Productdesign Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Productdesign aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Industriële wetenschappen: bouwkunde Industriële wetenschappen: landmeten Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële

Nadere informatie

Industriële wetenschappen: elektronica ICT e-media

Industriële wetenschappen: elektronica ICT e-media ONDERWIJSVISITATIE Industriële wetenschappen: elektronica ICT e-media Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloropleiding en de masteropleiding Industriële wetenschappen: elektronica-ict,

Nadere informatie

Nota. Generieke leerresultaten van FIIW. 1 Genese van het document

Nota. Generieke leerresultaten van FIIW. 1 Genese van het document GROEP WETENSCHAP & TECHNOLOGIE FACULTEIT INDUSTRIËLE INGENIEURSWETENSCHAPPEN W. DE CROYLAAN 6 BUS 2000 3001 HEVERLEE, BELGIË HEVERLEE 30 juli 2013 Nota Generieke leerresultaten van FIIW 1 Genese van het

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Milieu- en preventiemanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Milieu- en preventiemanagement aan de Vlaamse hogescholen

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Industriële wetenschappen: bouwkunde Industriële wetenschappen: landmeten Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Industriële

Nadere informatie

1 Samenvattende conclusie 3. 2 Besluit 4

1 Samenvattende conclusie 3. 2 Besluit 4 Karel de Grote-Hogeschool - Katholieke Hogeschool Antwerpen Bachelor in de industriële wetenschappen: elektromechanica (academisch gerichte bachelor) Accreditatie bestaande Opleiding NVAO Accreditatierapport

Nadere informatie

Nieuw accreditatiestelsel: de opleidingsbeoordeling

Nieuw accreditatiestelsel: de opleidingsbeoordeling Wie zijn wij? Patrick van den Bosch Expert Kwaliteitszorg Patrick.vandenbosch@vluhr.be Nieuw accreditatiestelsel: de opleidingsbeoordeling Wouter Teerlinck Expert Kwaliteitszorg Wouter.teerlinck@vluhr.be

Nadere informatie

VISITATIE TOEGEPASTE TAALKUNDE

VISITATIE TOEGEPASTE TAALKUNDE VISITATIE TOEGEPASTE TAALKUNDE EEN KIJK VAN ONDERUIT Prof.dr. Rita Godyns, decaan Faculteit Toegepaste Taalkunde Hogeschool Gent Universiteit Gent Overzicht: situering van de opleiding het visitatieproces

Nadere informatie

Het domeinspecifiek referentiekader Interieurarchitectuur

Het domeinspecifiek referentiekader Interieurarchitectuur Uittreksel uit het visitatierapport Interieurarchitectuur, 7 juni 2012 Het domeinspecifiek referentiekader Interieurarchitectuur 1.1 inleiding Voor iedere (groep van) opleiding(en) wordt een domeinspecifiek

Nadere informatie

Bij de opmaak van deze leidraad werden de volgende uitgangspunten gehanteerd:

Bij de opmaak van deze leidraad werden de volgende uitgangspunten gehanteerd: Leidraad voor het ontwerpen van een domeinspecifiek referentiekader master inleiding Deze leidraad heeft de bedoeling een hulpmiddel te zijn voor voorzitter en secretaris van visitatiecommissies

Nadere informatie

Elektrotechniek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektrotechniek aan de Vlaamse hogescholen

Elektrotechniek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektrotechniek aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Elektrotechniek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektrotechniek aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c

Nadere informatie

Brussel september 2008. Deel 1 Handleiding onderwijsvisitaties

Brussel september 2008. Deel 1 Handleiding onderwijsvisitaties Brussel september 2008 Deel 1 Handleiding onderwijsvisitaties Brussel september 2008 Handleiding onderwijsvisitaties DEEL 1 VLIR Ravensteingalerij 27 B 1000 Brussel t e l +32 (0)2 792 55 00 f a x +32 (0)2

Nadere informatie

Concept Beoordelingskader voor het bijzondere kenmerk residentieel onderwijs

Concept Beoordelingskader voor het bijzondere kenmerk residentieel onderwijs Concept Beoordelingskader voor het bijzondere kenmerk residentieel onderwijs 2 december 2008 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Beoordelingskader 4 pagina 2 1 Inleiding Dit beoordelingskader bevat een aantal facetten

Nadere informatie

Arteveldehogeschool. Bachelor in het onderwijs: lager onderwijs. (professioneel gerichte bachelor)

Arteveldehogeschool. Bachelor in het onderwijs: lager onderwijs. (professioneel gerichte bachelor) Arteveldehogeschool Bachelor in het onderwijs: lager onderwijs (professioneel gerichte bachelor) Accreditatie bestaande Opleiding NVAO Ontwerp van Accreditatierapport en besluit 2 december 2008 Inhoud

Nadere informatie

1.1 Inleiding. 1.2 Domeinspecifieke competenties bachelor in de Biowetenschappen. Gehanteerde input

1.1 Inleiding. 1.2 Domeinspecifieke competenties bachelor in de Biowetenschappen. Gehanteerde input Uittreksel uit het visitatierapport biowetenschappen, 18 december 2009 Het domeinspecifieke referentiekader academische gerichte bacheloropleiding Biowetenschappen, masteropleiding Biowetenschappen: landbouwkunde,

Nadere informatie

ERKENNING NIEUWE OPLEIDING VLAANDEREN SJABLOON AANVRAAGDOSSIER AMBTSHALVE GEREGISTREERDE INSTELLINGEN MACRODOELMATIGHEIDSTOETS TOETS NIEUWE OPLEIDING

ERKENNING NIEUWE OPLEIDING VLAANDEREN SJABLOON AANVRAAGDOSSIER AMBTSHALVE GEREGISTREERDE INSTELLINGEN MACRODOELMATIGHEIDSTOETS TOETS NIEUWE OPLEIDING ERKENNING NIEUWE OPLEIDING VLAANDEREN SJABLOON AANVRAAGDOSSIER AMBTSHALVE GEREGISTREERDE INSTELLINGEN MACRODOELMATIGHEIDSTOETS TOETS NIEUWE OPLEIDING Opzet en structuur De sjabloon van het aanvraagdossier

Nadere informatie

De onderwijsvisitatie

De onderwijsvisitatie ONDERWIJSVISITATIE Nautische wetenschappen Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Nautische wetenschappen aan de Vlaamse hogescholen Vlaamse Hogescholenraad

Nadere informatie

Toetsplan Masteropleiding Midden-Oosten Studies

Toetsplan Masteropleiding Midden-Oosten Studies Toetsplan Masteropleiding Studies 2017-2018 JAAR 1 semester 1 Blok 1 Blok 2 vaktitel vakcode week 1-7 colleges week 8/9/10 (her)toetsing week 11-17 colleges week 18/19/20 (her)toetsing Conflicten in het

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Interieurvormgeving en meubelontwerp Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Interieurvormgeving en de bachelor-nabacheloropleiding

Nadere informatie

Handleiding onderwijsvisitaties aangevuld protocol ter ondersteuning an de opleidingen in academisering DEEL 1

Handleiding onderwijsvisitaties aangevuld protocol ter ondersteuning an de opleidingen in academisering DEEL 1 Brussel september 2008 Handleiding onderwijsvisitaties aangevuld protocol ter ondersteuning an de opleidingen in academisering DEEL 1 VLIR Ravensteingalerij 27 B 1000 Brussel TEL +32 (0)2 792 55 00 FAX

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Interieurarchitectuur Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Interieurarchitectuur aan de Vlaamse hogescholen V l a a

Nadere informatie

AANVULLENDE VISITATIE

AANVULLENDE VISITATIE AANVULLENDE VISITATIE Industriële wetenschappen: elektronica-ict Een aanvullend onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloropleiding en de masteropleiding Industriële wetenschappen:

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Conservatie en restauratie Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Conservatie en restauratie aan de Vlaamse hogescholen

Nadere informatie

Doelstellingen van de opleiding Onderwerp niet behandeld tijdens de verkorte procedure na tijdelijke erkenning.

Doelstellingen van de opleiding Onderwerp niet behandeld tijdens de verkorte procedure na tijdelijke erkenning. nvao nederiands - viaamse accreditatieorganisatie Besluit datum 21 november 2016 onderwerp Definitief accreditatiebesluit (004107) bijlage 1 Intrekking en nieuwe vaststelling van het accreditatiebesluit

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Productontwikkeling Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Productontwikkeling aan de Vlaamse hogescholen Vlaamse Hogescholenraad 4 maart

Nadere informatie

Luchtvaart Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bachelor Luchtvaart aan de Vlaamse hogescholen

Luchtvaart Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bachelor Luchtvaart aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Luchtvaart Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bachelor Luchtvaart aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c h o l e n r a a d 8

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Bestuurskunde en publiek management Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Bestuurskunde en publiek management aan de

Nadere informatie

Competentie-invullingsmatrix

Competentie-invullingsmatrix Competentie-invullingsmatrix masterprf Master of Science in de wiskunde Academiejaar 2016-2017 Legende: W=didactische werkvormen E=evaluatievormen Competentie in één of meerdere wetenschappen Wetenschappelijke

Nadere informatie

2QWZHUS$FFUHGLWDWLHNDGHU EHVWDDQGHRSOHLGLQJHQKRJHU RQGHUZLMV9ODDQGHUHQ $SULO

2QWZHUS$FFUHGLWDWLHNDGHU EHVWDDQGHRSOHLGLQJHQKRJHU RQGHUZLMV9ODDQGHUHQ $SULO 2QWZHUS$FFUHGLWDWLHNDGHU EHVWDDQGHRSOHLGLQJHQKRJHU RQGHUZLMV9ODDQGHUHQ $SULO Lange Voorhout 20 Postbus 556 2501 CN Den Haag P.O. Box 556 2501 CN The Hague The Netherlands T +31 (0)70 312 2300 F +31 (0)70

Nadere informatie

Arteveldehogeschool. Bachelor in het onderwijs: kleuteronderwijs. (professioneel gerichte bachelor)

Arteveldehogeschool. Bachelor in het onderwijs: kleuteronderwijs. (professioneel gerichte bachelor) Arteveldehogeschool Bachelor in het onderwijs: kleuteronderwijs (professioneel gerichte bachelor) Accreditatie bestaande Opleiding NVAO Accreditatierapport en besluit 2 december 2008 Inhoud 1 Samenvattende

Nadere informatie

Ontwerp Toetsingskader nieuwe opleidingen hoger onderwijs Vlaanderen April 2004

Ontwerp Toetsingskader nieuwe opleidingen hoger onderwijs Vlaanderen April 2004 Ontwerp Toetsingskader nieuwe opleidingen hoger onderwijs Vlaanderen April 2004 Lange Voorhout 20 Postbus 556 2501 CN Den Haag P.O. Box 556 2501 CN The Hague The Netherlands T +31 (0)70 312 2300 F +31

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op  > evaluatieorgaan > visitatierapporten > huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Biowetenschappen Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloropleiding en masteropleiding Biowetenschappen aan de Vlaamse hogescholen Vlaamse Hogescholenraad 18

Nadere informatie

Welding engineering Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Welding engineering aan de Vlaamse hogescholen

Welding engineering Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Welding engineering aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Welding engineering Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Welding engineering aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c h o l e

Nadere informatie

Concept Academisering Concrete vereisten Evolutie naar academisch: quid? Academisering. Anton Schuurmans. 8 oktober 2009

Concept Academisering Concrete vereisten Evolutie naar academisch: quid? Academisering. Anton Schuurmans. 8 oktober 2009 Concept 8 oktober 2009 Concept Wat vooraf ging... Invoering Bologna Concept Bolognaverklaring 19 juni 1999: verhoging mobiliteit binnen Europa bachelor-masterstructuur studiepunten (credits) uitwisseling

Nadere informatie

Gedragscode Onderwijstaal Universiteit Antwerpen UITGANGSPUNTEN

Gedragscode Onderwijstaal Universiteit Antwerpen UITGANGSPUNTEN Gedragscode Onderwijstaal Universiteit Antwerpen (Raad van Bestuur, 23 april 2013, 27 mei 2014, 31 maart 2015, 12 april 2016, 28 maart 2017 en 27 maart 2018) UITGANGSPUNTEN De Universiteit Antwerpen wenst

Nadere informatie

Monumenten- en landschapszorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de masteropleiding Monumentenen landschapszorg aan de Artesis Hogeschool Antwerpen

Monumenten- en landschapszorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de masteropleiding Monumentenen landschapszorg aan de Artesis Hogeschool Antwerpen ONDERWIJSVISITATIE Monumenten- en landschapszorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de masteropleiding Monumentenen landschapszorg aan de Artesis Hogeschool Antwerpen Vlaamse Hogescholenraad 7 december

Nadere informatie

Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO

Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO 1. Persoonlijke gegevens Naam school:.. Provincie school: o Antwerpen o Limburg o Oost- Vlaanderen o Vlaams- Brabant o West- Vlaanderen Wat is je functie?

Nadere informatie

milieuzorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding milieuzorg aan de Vlaamse hogescholen

milieuzorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding milieuzorg aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E milieuzorg Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding milieuzorg aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c h o l e n

Nadere informatie

Elektronica-ICT Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektronica-ICT aan de Vlaamse hogescholen

Elektronica-ICT Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektronica-ICT aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Elektronica-ICT Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Elektronica-ICT aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c

Nadere informatie

Projectmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Projectmanagement aan de Vlaamse hogescholen

Projectmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Projectmanagement aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Projectmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de master-na-masteropleiding Projectmanagement aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c h o l e n r

Nadere informatie

Semester 1 Studietijd (uren) Lestijden (60')

Semester 1 Studietijd (uren) Lestijden (60') Master in de IW: Kunststofverwerking College & TB Semester 1 Studietijd (uren) Lestijden (60') Contacturen Stpt Coll. TB ZW Totaal ECTS Fiche per. 1 per. 2 (6 wkn) (6 wkn) Reologie* 3 24 6 50 80 ELM 7402

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Stedenbouw en ruimtelijke planning Een onderzoek naar de kwaliteit van de masteropleiding Stedenbouw en ruimtelijke planning aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e

Nadere informatie

Karel de Grote-Hogeschool - Katholieke Hogeschool Antwerpen. Master in de industriële wetenschappen: elektromechanica. (master)

Karel de Grote-Hogeschool - Katholieke Hogeschool Antwerpen. Master in de industriële wetenschappen: elektromechanica. (master) Karel de Grote-Hogeschool - Katholieke Hogeschool Antwerpen Master in de industriële wetenschappen: elektromechanica (master) Accreditatie bestaande Opleiding NVAO Accreditatierapport en besluit 27 oktober

Nadere informatie

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek Curriculum master in de industriële wetenschappen in Elektromechanica afstudeerrichting automatisering Elektromechanica afstudeerrichting elektromechanica Elektromechanica afstudeerrichting biomedische

Nadere informatie

PEER REVIEWS. Managementgroep Interactum September 2014

PEER REVIEWS. Managementgroep Interactum September 2014 PEER REVIEWS Managementgroep Interactum September 2014 Met peer review wordt een systeem bedoeld waarbij de betreffende opleidingen structureel gebruik maken van elkaars deskundigheid en elkaars critical

Nadere informatie

DLR Domeinspecifieke Leerresultaten (DLR) van de Master in Industriële Wetenschappen: Elektronica ICT

DLR Domeinspecifieke Leerresultaten (DLR) van de Master in Industriële Wetenschappen: Elektronica ICT KULeuven Opleidingen : Master in Industriële Wetenschappen: Elektronica ICT Master in Industrial Sciences: Electronic Engineering DLR Domeinspecifieke Leerresultaten (DLR) van de Master in Industriële

Nadere informatie

Opleidingsspecifiek deel bij de OER Bacheloropleiding Natuurwetenschap en Innovatiemanagement Undergraduate School Geosciences

Opleidingsspecifiek deel bij de OER Bacheloropleiding Natuurwetenschap en Innovatiemanagement Undergraduate School Geosciences Opleidingsspecifiek deel bij de OER 2016-2017 Bacheloropleiding Natuurwetenschap en Innovatiemanagement Undergraduate School Geosciences art. 2.1 Toelating 1. Naast de in de wet genoemde diploma s die

Nadere informatie

SAMENWERKINGSOVEREENKOMST

SAMENWERKINGSOVEREENKOMST SAMENWERKINGSOVEREENKOMST werving kandidaat-student-commissieleden Algemeen Het decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 4 april 2003 betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Landschaps- en tuinarchitectuur Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Landschaps- en tuinarchitectuur en de bachelorna-bacheloropleiding

Nadere informatie

Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs [hbo-bachelor]: uitwerking voor Associate degree-programma s tijdens de pilotfase

Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs [hbo-bachelor]: uitwerking voor Associate degree-programma s tijdens de pilotfase Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs [hbo-bachelor]: uitwerking voor Associate degree-programma s tijdens de pilotfase 11 februari 2008 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Accreditatiekader, toegespitst

Nadere informatie

Journalistiek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Journalistiek aan de XIOS Hogeschool Limburg

Journalistiek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Journalistiek aan de XIOS Hogeschool Limburg H E R V I S I T A T I E Journalistiek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Journalistiek aan de XIOS Hogeschool Limburg V l a a m s e H o g e s c h o l e n r

Nadere informatie

Formuleren van de onderwijsdoelen van de bacheloropleidingen aan de UA

Formuleren van de onderwijsdoelen van de bacheloropleidingen aan de UA Formuleren van de onderwijsdoelen van de bacheloropleidingen aan de UA Inleiding Tijdens de eerste studiedag van de BAMA-werkgroep op 10 oktober l.l. werd aan de BAMAcoördinatoren de opdracht gegeven om

Nadere informatie

Doelstellingen Onderwerp niet behandeld tijdens de verkorte procedure na tijdelijke erkenning.

Doelstellingen Onderwerp niet behandeld tijdens de verkorte procedure na tijdelijke erkenning. Ontwerp van accreditatierapport en -besluit met een positieve beoordeling van de accreditatieaanvraag voor de opleiding Master of Science in de architectuur (master) van de Universiteit Antwerpen (na tijdelijke

Nadere informatie

Handleiding Onderwijsvisitaties vlir vlhora Brussel, februari 2005

Handleiding Onderwijsvisitaties vlir vlhora Brussel, februari 2005 Handleiding Onderwijsvisitaties vlir vlhora Brussel, februari 2005 2 Handleiding Onderwijsvisitaties vlir vlhora INHOUD Voorwoord 5 1. Kwaliteitszorg en kwaliteitszorgstelsels 9 1.1. Het begrip kwaliteit

Nadere informatie

Bouw Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Bouw aan de XIOS Hogeschool Limburg

Bouw Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Bouw aan de XIOS Hogeschool Limburg ONDERWIJSVISITATIE Bouw Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Bouw aan de XIOS Hogeschool Limburg Vlaamse Hogescholenraad 4 maart 2010 De onderwijsvisitatie Bouw

Nadere informatie

Handreiking aanvraag Toets Nieuwe Opleiding Nederland

Handreiking aanvraag Toets Nieuwe Opleiding Nederland Handreiking aanvraag Toets Nieuwe Opleiding Nederland 17 december 2015 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Wanneer een Toets Nieuwe Opleiding? 4 3 Werkwijze Toets Nieuwe Opleiding 5 4 Aanvraagdossier ten behoeve van

Nadere informatie

Drama Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Drama aan de Artesis Hogeschool Antwerpen

Drama Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Drama aan de Artesis Hogeschool Antwerpen A A N V U L L E N D E V I S I T A T I E Drama Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Drama aan de Artesis Hogeschool Antwerpen V l a a m s e H o g e s c h

Nadere informatie

27 oktober Terugkomavond SLO-alumni

27 oktober Terugkomavond SLO-alumni 27 oktober 2011 Terugkomavond SLO-alumni SLO Liaison Officer: Mevr. C. Van Liedekerke Coördinator: Dhr. G. Walraevens Medewerkers SLO: Mevr. D. Bulckmans Mevr. T. Casteele Mevr. H. De Groote Dhr. O. Holz

Nadere informatie

Leidraad voor het ontwerpen van een domeinspecifiek referentiekader academisch gerichte bachelor <opleiding>

Leidraad voor het ontwerpen van een domeinspecifiek referentiekader academisch gerichte bachelor <opleiding> Leidraad voor het ontwerpen van een domeinspecifiek referentiekader academisch gerichte bachelor inleiding Deze leidraad heeft de bedoeling een hulpmiddel te zijn voor voorzitter en secretaris

Nadere informatie

Handreiking bij het beoordelingskader voor het bijzonder kenmerk Kleinschalig en intensief onderwijs

Handreiking bij het beoordelingskader voor het bijzonder kenmerk Kleinschalig en intensief onderwijs Handreiking bij het beoordelingskader voor het bijzonder kenmerk Kleinschalig en intensief onderwijs 12 november 2012 Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 2 Handreiking voor specifieke invulling van de standaarden

Nadere informatie

H a n d l e i d i n g O n d e r w i j s v i s i t a t i e s v l i r v l h o r a 125

H a n d l e i d i n g O n d e r w i j s v i s i t a t i e s v l i r v l h o r a 125 H a n d l e i d i n g O n d e r w i j s v i s i t a t i e s v l i r v l h o r a 125 BIJLAGE 6.4. CHECKLIST Inleiding De onderwerpen en facetten waarover de commissie zich een oordeel moet vormen, zijn

Nadere informatie

Opleidingsspecifieke deel OER, Opleiding / programma: BA Liberal Arts and Sciences

Opleidingsspecifieke deel OER, Opleiding / programma: BA Liberal Arts and Sciences Opleidingsspecifieke deel OER, 2017-2018 Opleiding / programma: Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum Het toelatingsonderzoek, bedoeld in art. 7.29 van de wet, heeft betrekking op de volgende vakken op het

Nadere informatie

Visitatieprotocol. specifieke lerarenopleidingen november 2009

Visitatieprotocol. specifieke lerarenopleidingen november 2009 Visitatieprotocol specifieke lerarenopleidingen 9 10 12 november 2009 Programma 1. Wie zijn we? 2. Terminologie 3. De specifieke lerarenopleiding 4. Stelsel van kwaliteitszorg 5. Genese visitatieprotocol

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Bestuurskunde en publiek management Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Bestuurskunde en publiek management aan de

Nadere informatie

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek Curriculum master in de industriële wetenschappen in Elektromechanica afstudeerrichting automatisering Elektromechanica afstudeerrichting elektromechanica Elektromechanica afstudeerrichting biomedische

Nadere informatie

Beeldende vormgeving Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Beeldende vormgeving aan de Vlaamse hogescholen

Beeldende vormgeving Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Beeldende vormgeving aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Beeldende vormgeving Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Beeldende vormgeving aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H

Nadere informatie

O N D E R W I J S V I S I T A T I E

O N D E R W I J S V I S I T A T I E O N D E R W I J S V I S I T A T I E Architectuur Architecture Een onderzoek naar de kwaliteit van de academisch gerichte bacheloren masteropleiding Architectuur en de masteropleiding Architecture aan de

Nadere informatie

De onderwijsvisitatie Pop- en rockmuziek

De onderwijsvisitatie Pop- en rockmuziek De onderwijsvisitatie Pop- en rockmuziek Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Pop- en rockmuziek aan de Vlaamse hogescholen www.vluhr.be Brussel - 21 maart 2013

Nadere informatie

ZER Informatica. Programma-evaluatie. Resultaten programma-evaluatie. 5 enquêtes:

ZER Informatica. Programma-evaluatie. Resultaten programma-evaluatie. 5 enquêtes: ZER Informatica Resultaten programma-evaluatie Programma-evaluatie 5 enquêtes: - Overgang secundair onderwijs universiteit - Studenten die niet aan examens deelnamen / met hun opleiding stopten - Evaluatie

Nadere informatie

Advies over het nieuwe NVAO-reglement

Advies over het nieuwe NVAO-reglement Raad Hoger Onderwijs 8 oktober 2013 RHO-RHO-ADV-002 Advies over het nieuwe NVAO-reglement Vlaamse Onderwijsraad Kunstlaan 6 bus 6 BE-1210 Brussel T +32 2 219 42 99 F +32 2 219 81 18 www.vlor.be info@vlor.be

Nadere informatie

FUNCTIEFAMILIE 1.2 Klantenadviserend (externe klanten)

FUNCTIEFAMILIE 1.2 Klantenadviserend (externe klanten) Doel van de functiefamilie Vanuit een specialisatie professioneel advies of begeleiding geven aan externe klanten deze klanten oplossingen aan te reiken of maximaal te ondersteunen in het vinden van een

Nadere informatie

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be>evaluatieorgaan>visitatierapporten>huidige visitatieronde

Het rapport is ook elektronisch beschikbaar op http://www.vlhora.be>evaluatieorgaan>visitatierapporten>huidige visitatieronde ONDERWIJSVISITATIE Mechanische ontwerp- en productietechnologie Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bachelor Mechanische ontwerp- en productietechnologie aan de Vlaamse hogescholen

Nadere informatie

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek Curriculum master in de industriële wetenschappen in Elektromechanica afstudeerrichting automatisering Elektromechanica afstudeerrichting elektromechanica Elektromechanica afstudeerrichting biomedische

Nadere informatie

Neerlandistiek CROHO 60849

Neerlandistiek CROHO 60849 Faculteit der Letteren Onderwijs- en Eamenregeling (OER) Deel B: Masteropleiding CROHO 60849 voor het studiejaar 2017-2018 Inhoud: 1. Algemene bepalingen 2. Toelating 3. Inhoud en inrichting van de opleiding

Nadere informatie

Profilering derde graad

Profilering derde graad De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,

Nadere informatie

COMMISSIE HOGER ONDERWIJS VLAANDEREN

COMMISSIE HOGER ONDERWIJS VLAANDEREN COMMISSIE HOGER ONDERWIJS VLAANDEREN SJABLOON AANVRAAGDOSSIER AMBTSHALVE GEREGISTREERDE INSTELLINGEN MACRODOELMATIGHEIDSTOETS M.H.O. OP TOETS NIEUWE OPLEIDING Opzet en structuur Dit sjabloon met richtlijnen

Nadere informatie

Scheepswerktuigkunde Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Scheepswerktuigkunde aan de Hogere Zeevaartschool

Scheepswerktuigkunde Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Scheepswerktuigkunde aan de Hogere Zeevaartschool ONDERWIJSVISITATIE Scheepswerktuigkunde Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Scheepswerktuigkunde aan de Hogere Zeevaartschool Vlaamse Hogescholenraad 18 december

Nadere informatie

Richtlijn beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Positionering van de opleidingen De vergelijking met Vlaanderen

Richtlijn beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Positionering van de opleidingen De vergelijking met Vlaanderen Richtlijn beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Het is aan het beoordelingspanel om te bepalen of deze toelichting relevant is bij de beoordeling van de onderhavige opleiding. Positionering

Nadere informatie

Hotelmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Hotelmanagement aan de Vlaamse hogescholen

Hotelmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Hotelmanagement aan de Vlaamse hogescholen O N D E R W I J S V I S I T A T I E Hotelmanagement Een onderzoek naar de kwaliteit van de professioneel gerichte bacheloropleiding Hotelmanagement aan de Vlaamse hogescholen V l a a m s e H o g e s c

Nadere informatie

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek

automatisering elektrotechniek biomedische technologie (elektromechanica) automatisatie biomedische technologie (elektromechanica) o elektrotechniek Curriculum master in de industriële wetenschappen in Elektromechanica afstudeerrichting automatisering Elektromechanica afstudeerrichting elektromechanica Elektromechanica afstudeerrichting biomedische

Nadere informatie

Opleiding / programma: BA Liberal Arts and Sciences. Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum

Opleiding / programma: BA Liberal Arts and Sciences. Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum Opleidingsspecifieke deel OER, 2018-2019 Opleiding / programma: Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum Het toelatingsonderzoek, bedoeld in art. 7.29 van de wet, heeft betrekking op de volgende vakken op het

Nadere informatie

Op weg naar een competentiegericht curriculum

Op weg naar een competentiegericht curriculum Op weg naar een competentiegericht curriculum Dag van de Onderwijsvernieuwing 8 juni 2005 Eva Marrannes Agenda Inleiding Specifieke context van het departement Communicatie Van beroepsprofiel naar Conclusie

Nadere informatie