De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

Transcriptie

1 De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo Update november 2016 datum 1 november 2016 auteurs Hendri Adriaens Peter Fontein Marcia den Uijl Klaas de Vos CentERdata, Tilburg, 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

2 Managementsamenvatting Dit rapport beschrijft de uitkomsten van een prognose van de onderwijsarbeidsmarkt voor het primair onderwijs (po), voortgezet onderwijs (vo) en middelbaar beroepsonderwijs (mbo). Bij deze prognose is gebruik gemaakt van de meest recent beschikbare gegevens, waaronder de referentieramingen 2016 van OCW en formatiegegevens met betrekking tot het onderwijspersoneel tot en met 1 oktober Ook heeft een herschatting van de modelparameters van het gehanteerde model plaatsgevonden. De verschillen met de raming van de onderwijsarbeidsmarkt die in oktober 2015 gepubliceerd 1 zijn, zijn klein. Het huidige rapport leidt dan ook niet tot het bijstellen van eerdere conclusies. We vatten de belangrijkste uitkomsten samen in het onderstaande. Validiteit De ramingen baseren zich op bestaand beleid en historisch waargenomen gedrag. Dit betekent dat tekorten voorspeld kunnen worden die zich in de praktijk niet voor zullen gaan doen. Bijvoorbeeld aanvullend beleid, gedragsveranderingen, intensievere werving en eventueel toenemende groepsgrootte zullen er allemaal toe bij (moeten) dragen dat eventueel voorspelde tekorten teniet gedaan gaan worden. De voorspelde tekorten zijn dan ook eerder een indicatie van de mate waarin aanvullend beleid, gedragsveranderingen etc. zich voor zullen moeten doen om de tekorten te voorkomen. Primair onderwijs De afgelopen jaren is het aanbod van afgestudeerden van de pabo voldoende geweest om aan alle vraag naar leraren in het po te voldoen. Na 2017 zal zich echter krapte gaan voordoen die zich in de jaren daarna steeds sterker zal doen gelden. De oorzaak daarvan is dat de aantallen afgestudeerden van de pabo afnemen. Deze daling heeft zich al sinds 2007 ingezet en in de gehanteerde referentieraming van OCW blijft deze daling zich bovendien verder voortzetten. Lag dit aantal in 2006 nog boven de afgestudeerden van de pabo per jaar, nu ligt dat aantal onder de per jaar. De voorspelde onvervulde vraag naar leraren en directeuren is weergegeven in Figuur 1 voor de drie conjunctuurvarianten van het CPB (Accelerating, Moderate en Delayed Recovery, resp. AR, MR en DR). In de variant met het traagst verlopende conjunctuurherstel zijn de voorspelde tekorten het laagst, omdat in dat geval de aanzuigende werking van de marktsector het laagst is. Voor het jaar 2021 wordt een onvervulde vraag van ongeveer drie- tot vijfduizend fte voorspeld, afhankelijk van conjunctuurontwikkelingen. De druk die dit met zich meebrengt zal zich het sterkst laten voelen in groeigebieden (waaronder de grote steden). 1 De uitkomsten van de vorige raming zijn gepubliceerd in het rapport De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo , Update oktober De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

3 fte Figuur 1: Onvervulde vraag leraren plus directeuren in het po onder drie conjunctuurvarianten 5000 onvervulde vraag leraren plus directeuren po AR MR DR jaar Voortgezet onderwijs Uit de IPTO-bevoegdheidsmeting blijkt dat gemiddeld 5,6% van de lessen onbevoegd gegeven wordt (cijfer per 1 oktober 2014). Voor sommige vakken is dat percentage onbevoegd gegeven lessen bovendien aanmerkelijk hoger. Het lijkt er dus op dat de huidige tekorten worden opgelost door leraren onbevoegd les te laten geven (al beschikken deze meestal wel over een lesbevoegdheid voor een ander vak). Het startpunt van de onvervulde vraag in de raming is derhalve op nul gesteld. In de raming is vervolgens wel verondersteld dat nieuwe instroom van leraren alleen is toegestaan indien bevoegd wordt lesgegeven. Voorspelde tekorten geven daarom ook een indicatie van te verwachten kwalitatieve tekorten: waar geen bevoegde docenten geworven kunnen worden, zal mogelijk ook in de toekomst teruggevallen worden op onbevoegde of benoembare docenten. De voorspelde onvervulde vraag naar leraren en directeuren die op die manier wordt voorspeld is weergegeven in Figuur 2, waarbij net als in het po onderscheid is gemaakt naar de drie conjunctuurvarianten van het CPB. Er worden geen hoge niveaus van de onvervulde vraag voorspeld, zeker niet als de conjunctuurontwikkeling tegenvalt (600 fte onvervulde vraag komt overeen met ongeveer 1% van de in het vo werkzame leraren). In de variant met de snelst groeiende conjunctuur ontstaan echter wel degelijk grotere (vakspecifieke) tekorten dan op het moment (verborgen) het geval is. Deze tekorten worden vooral voorzien voor de vakken Duits, Informatica, Natuurkunde, Scheikunde en Klassieke Talen en in iets mindere mate voor Frans en Wiskunde. Regionaal valt vooral de stad Utrecht op, waar aanzienlijke groei van het aantal leerlingen, met daarmee gepaard gaande hogere tekorten voorspeld worden. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

4 fte Figuur 2: Onvervulde vraag leraren plus directeuren in het vo onder drie conjunctuurvarianten onvervulde vraag leraren plus directeuren vo jaar AR MR DR Middelbaar beroepsonderwijs De arbeidsmarkt voor het mbo kenmerkt zich door meer openheid dan de arbeidsmarkten voor het po en vo. Belangrijke redenen hiervoor zijn dat er voor veel mbo-opleidingen geen specifieke lerarenopleidingen zijn en dat er veel meer uitwisseling is tussen onderwijs en de beroepspraktijk. Hierdoor is het aanbod, en als gevolg hiervan de onvervulde vraag, niet goed te voorspellen. Daarom kunnen voor het mbo slechts beperkte conclusies getrokken worden. In het mbo verwachten we dat de druk op de arbeidsmarkt tot 2018 nog zal toenemen, waarna de benodigde instroom om aan alle vraag te kunnen voldoen weer zal afnemen. Tekorten naar vak zullen naar verwachting vergelijkbaar zijn aan die in het vo. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

5 Inhoudsopgave Managementsamenvatting Inleiding Primair onderwijs Ontwikkeling aantal leerlingen en vraag Aanbod net afgestudeerde leraren Ontwikkeling uit- en instroom Landelijke ontwikkeling onvervulde vraag Onvervulde vraag naar rpa Voortgezet onderwijs Ontwikkeling aantal leerlingen en vraag Aanbod van net afgestudeerde leraren Ontwikkeling uit- en instroom Landelijke ontwikkeling onvervulde vraag Onvervulde vraag naar regio (rpa en provincie) Onvervulde vraag naar vak en provincie Onvervulde vraag naar graadsector Middelbaar beroepsonderwijs Ontwikkeling aantal leerlingen Ontwikkeling vraag Ontwikkeling uitbreidingsvraag, uit- en instroom Discussie A Gehanteerde definities B Conjunctuurscenario s C Samenstelling van de 20 vakken in Mirror D Werking model, gemaakte aannames en gebruikte data E Verschillen in de voorspelde onvervulde vraag ten opzichte van de voorgaande raming E.1 Inleiding...40 E.2 Primair onderwijs...41 E.3 Voortgezet onderwijs...42 F Werkgelegenheid en onvervulde vraag leraren vo F.1 Ontwikkeling werkgelegenheid naar vak, landelijk (fte)...43 F.2 Ontwikkeling onvervulde vraag, landelijk (fte)...43 F.3 Werkgelegenheid per vak en provincie in 2018 (fte)...44 F.4 Onvervulde vraag per vak en provincie in 2018 (fte)...44 De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

6 1 Inleiding In dit rapport bespreken we de uitkomsten van de arbeidsmarktraming voor het primair onderwijs (po), voortgezet onderwijs (vo) en het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) met als startjaar De gepresenteerde cijfers betreffen een raming die tot stand is gekomen met het Mirror ramingsmodel. Dit model simuleert op het niveau van individuele aanstellingen het carrièrepad. 2 Deze raming is gebaseerd op het naar de toekomst doortrekken van gedrag dat in het verleden plaatsvond en bevat uiteraard onzekerheden. Het gevolg is onder meer dat met het model tekorten voorspeld worden die in de praktijk moeten worden opgelost. Dit rapport verschaft inzicht in de gebieden waar extra inspanningen moeten worden verricht, hoe groot die inspanningen relatief moeten zijn en op welk moment die inspanningen plaats dienen te vinden om te voorkomen dat de voorspelde tekorten daadwerkelijk optreden. Voor een uitgebreidere toelichting op de werking van het model verwijzen we naar Bijlage D. We bespreken de ramingsuitkomsten per sector, waarbij po, vo en mbo achtereenvolgens in de hoofdstukken 2, 3 en 4 aan bod komen. Elk hoofdstuk start met een bespreking van de verwachte ontwikkeling in het aantal leerlingen en, voor het po en vo, de verwachte ontwikkeling in het aanbod van net afgestudeerde leraren. Vervolgens komen de vraag, uit- en instroom en voor het po en vo de voorspelde omvang van de onvervulde vraag aan bod. Ten opzichte van de voorgaande raming * (ook startjaar 2014) is sprake van: - Alle modelparameters zijn herschat aan de hand van de meest recente gegevens (tot en met peildatum 1 oktober 2014); - Geactualiseerde leerlingenramingen, gebaseerd op de referentieraming 2016 van het ministerie van OCW; - Voor de leerlingenramingen op instellingsniveau worden voor het po en vo de ramingen van DUO gebruikt**; - Meenemen van gerealiseerde leerlingen- en formatieaantallen in 2015, zodat de meest recent bekende leerling-leraarratio wordt gehanteerd; - Nieuwe ramingen van afgestudeerden van de lerarenopleidingen, gebaseerd op de referentieraming 2016 van het ministerie van OCW; - Een bijgestelde verdeling van afgestudeerden naar vak op basis van 1 cijfer HO; - Meenemen van de laatst bekende salaristabellen en premiepercentages die benodigd zijn om de bruto werkgeverslasten te berekenen; - Verbeteringen in het ramingsmodel Mirror, zoals het beter afstemmen van vraag en aanbod van personen. * De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo, update oktober 2015, CentERdata (2015). ** Zie: 2 Er wordt onder andere gesimuleerd of individuen willen stoppen met werken, willen instromen, meer willen gaan werken, minder willen gaan werken, op een andere school willen gaan werken en/of in een andere functie. Tevens simuleert het model de kosten van brutoloon tot werkgeverslasten. In dit rapport worden gemiddelden van 100 simulaties getoond. Zie ook De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

7 leerlingen (x 1 mln) 2 Primair onderwijs 2.1 Ontwikkeling aantal leerlingen en vraag In Figuur 3 is de leerlingenprognose voor het po weergegeven zoals die met de referentieraming 2016 is berekend. De voorspelling is dat het aantal leerlingen daalt tot 2022, waarna weer een stijging plaatsvindt. In het onderstaande gaan we nader in op regionale verschillen die daarbij optreden. Figuur 3: Ontwikkeling aantal leerlingen in het po op grond van de referentieramingen ,70 leerlingen po 1,65 1,60 1,55 1,50 1, jaar Regionale verschillen In Figuur 4 is de groei en krimp van het aantal leerlingen in het po in 2016 en 2020 ten opzichte van 2014 naar rpa 3 weergegeven. In 2020 is alleen in de vier grote steden en de regio Haaglanden sprake van groei. In de overige regio s is sprake van krimp over de genoemde periode. Amsterdam kent in 2020 de grootste groei met bijna 10% en de regio Achterhoek kent in 2020 de grootste krimp (bijna 17%). Naast krimp in delen van het noorden van het land valt in 2020 ook de krimp in de regio Rivierenland op (ongeveer 13%). Het beeld is in 2016 gematigder, uiteraard vanwege de kortere periode waarover dan krimp en groei plaatsvindt. In 2016 is alleen in de vier grote steden sprake van groei, variërend van bijna 2% in Rotterdam tot bijna 3% in Amsterdam. Van de grootste krimp is tot 2016 sprake in Oost-Groningen en de Achterhoek (respectievelijk ongeveer 6% en 7%). 3 De rpa-indeling is de indeling van Nederland in 34 regionale platforms arbeidsmarkt (zie Ten behoeve van de ramingen onderscheiden we de 4 grote steden en Almere afzonderlijk. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

8 Figuur 4: Groei/krimp van het aantal leerlingen in het po naar rpa in 2016 (links) en 2020 (rechts) ten opzichte van Vraag De vraag naar leerkrachten exclusief het gebruik van de seniorenregeling volgt in het Mirror model de ontwikkeling van het aantal leerlingen, waar een (kleine) vaste voet aan leraren bij wordt opgeteld. Deze vaste voet in het aantal leraren speelt bijvoorbeeld vanwege aanvullende bekostiging van kleine scholen in het po. Voor grote scholen heeft een dergelijke vaste voet echter relatief weinig invloed en wordt de vraag vrijwel geheel door de leerlingenontwikkeling bepaald. Het bovenstaande leidt tot onderstaande vraagontwikkeling in Mirror (in fte) van het benodigd aantal leraren exclusief het gebruik van de seniorenregeling, zie Tabel 1. Een eventueel gebruik van de seniorenregeling wordt ook gemodelleerd en komt bovenop deze vraag. Tabel 1: Prognose van het benodigd aantal leraren in het po exclusief het gebruik van de seniorenregeling in duizenden fte jaar fte * ,8 86,9 86,1 85,5 84,8 84,0 83,4 83,0 83,0 83,2 83,8 Er is sprake van een afname van het benodigd aantal fte leraren tot Daarna neemt het benodigd aantal leraren weer toe. Dit ligt geheel in lijn met de eerder getoonde cijfers met betrekking tot de leerlingenontwikkeling. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

9 aantal personen 2.2 Aanbod net afgestudeerde leraren De referentieraming 2016 voorspelt een afnemend aantal afgestudeerden van de pabo. In Figuur 5 staat het aantal afgestudeerden van de pabo weergegeven dat in de referentieraming 2016 voorspeld wordt. De trend dat de referentieramingen voor de afgestudeerden van de pabo elk jaar lager uitvallen, die zich sinds de referentieraming 2010 heeft ingezet, zet zich daarmee door. De referentieraming 2010 voorspelde nog afgestudeerden in 2020, tegen ongeveer in de referentieraming Figuur 5: Afgestudeerden van de pabo volgens de referentieraming afgestudeerden pabo jaar Het aandeel pabo-afgestudeerden dat in de praktijk daadwerkelijk in het po aan de slag gaat varieert in de tijd en is afhankelijk van de vraag naar leraren en de conjuncturele ontwikkelingen. In het verleden is een zogeheten beroepsrendement van 92% haalbaar gebleken. Dat wil zeggen dat 92% van de afgestudeerden van de pabo ook daadwerkelijk in het primair onderwijs aan de slag ging. Omdat een periode met personele tekorten voorspeld wordt, wordt in de ramingen ook dit percentage van 92% gehanteerd. Dit betekent niet dat ook daadwerkelijk 92% van de afgestudeerden instroomt. Deze personen bieden zich aan, maar vinden alleen een baan als voldoende vacatures ontstaan. De 92% is overigens afhankelijk van conjunctuur. Ten tijde van hoogconjunctuur is de concurrentie van de marktsector groter. In Figuur 6 is weergegeven welke aantallen afstudeerders in Mirror beschikbaar komen voor het po voor de AR conjunctuurvariant (AR = Accelerating Recovery, zie Bijlage B voor een toelichting op de conjunctuurvarianten). Dit is in feite de vorige figuur vanaf 2015, waarbij gecorrigeerd is voor conjunctuurafhankelijke beschikbaarheid. De stijging na 2022 in de figuur is een gevolg van de conjunctuurcorrectie. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

10 aantal personen Figuur 6: Aantal pabo afgestudeerden dat in Mirror beschikbaar is voor de arbeidsmarkt (Mirror startjaar 2014, voor het conjunctuurverloop AR) beschikbaar aantal afstudeerders po jaar 2.3 Ontwikkeling uit- en instroom In Figuur 7 is de uit- en instroom van leraren weergegeven zoals die in Mirror voorspeld wordt. De instroom is daarbij niet beperkt tot de net afgestudeerden uit de vorige paragraaf, er is ook sprake van instroom uit de zogeheten stille reserve (leden van de beroepsbevolking met een onderwijsbevoegdheid voor het po die niet in het po werken). We zien dat de uitstroom in de loop van de jaren wat afneemt. De oorzaak daarvan is gelegen in een veranderende leeftijdsopbouw. Het aantal ouderen in het po neemt af ten gevolge van uitstroom. Zie ook Figuur 9 verderop in dit hoofdstuk voor de huidige en toekomstige leeftijdsopbouw van leraren in het po. De instroom is redelijk stabiel, al wordt voorspeld dat deze na 2022 toeneemt. Dit is te begrijpen als we terugkijken naar Figuur 6 (onder het gehanteerde conjunctuurverloop neemt het aantal beschikbare afstudeerders na 2022 toe) en vooruitlopen op Figuur 8, waar zal blijken dat in die periode sprake is van onvervulde vraag, hetgeen betekent dat alle aanbod in die periode in het po opgenomen wordt. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

11 fte Figuur 7: Uit- en instroom leraren po (voor het conjunctuurverloop AR) 7000 uitstroom en instroom leraren po uitstroom instroom jaar 2.4 Landelijke ontwikkeling onvervulde vraag De ontwikkeling van de met Mirror voorspelde onvervulde vraag is weergegeven in Figuur 8 voor verschillende aannames omtrent het conjunctuurverloop. Omdat de vraag naar leraren en directeuren door dezelfde groepen personen wordt vervuld in het po (namelijk door afgestudeerden en stille reserve) tonen we de onvervulde vraag onder leraren en directeuren samen. Het gaat om het conjunctuurverloop AR (Accelerating Recovery), MR (Moderate Recovery) en DR (Delayed Recovery). Zie ook Bijlage B voor een toelichting op de conjunctuurvarianten. De onvervulde vraag in het startjaar (2014) en in 2015 worden gelijk aan nul verondersteld. Het is duidelijk dat vanaf 2016 een oplopende onvervulde vraag voorspeld wordt. Dit is met name een gevolg van de historisch lage aantallen afgestudeerden van de pabo in de referentieramingen. In 2007 was nog sprake van meer dan afgestudeerden per jaar, de voorspelling voor 2020 en later in de meest recente referentieraming 2016 is een niveau van ongeveer personen, zie Figuur 5. Voor de drie versies voor het conjunctuurverloop geldt dat hoe eerder de conjunctuur aantrekt hoe hoger uiteindelijk de onvervulde vraag is. Onder hoogconjunctuur is de uitstroom groter door een hogere aanzuigende werking vanuit de markt en zijn minder afstudeerders beschikbaar waardoor tekorten in het primair onderwijs hoger kunnen oplopen. Voorts merken we op dat de omvang van de voorspelde onvervulde vraag in de loop van de ramingsperiode zodanig oploopt dat de simulatie buiten het geldigheidsgebied van de schattingen komt te vallen: er zullen andere corrigerende processen (moeten) gaan optreden dan in het recente verleden hebben plaatsgevonden. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

12 fte fte Figuur 8: Ontwikkeling van de onvervulde vraag onder leraren plus directeuren in het po onvervulde vraag leraren plus directeuren po AR MR DR jaar De toenemende onvervulde vraag leidt tot een veranderende leeftijdsopbouw in het po, zie Figuur 9. De oververtegenwoordiging van ouderen verdwijnt ten gevolge van uitstroom, maar het is niet zo dat het aantal jongeren daardoor drastisch toeneemt. De relatief hoge vertegenwoordiging van jongeren neemt juist af, uiteraard mede ten gevolge van een gebrek aan jongeren om de onvervulde vraag te vervullen en tevens uitstroom van jongeren. In de figuur is verder ook duidelijk het effect van de versnelde verhoging van de AOW-leeftijd zichtbaar. Figuur 9: Ontwikkeling leeftijdsverdeling leraren in het po (voor het conjunctuurverloop AR) leeftijdsverdeling leraren po leeftijd De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

13 2.5 Onvervulde vraag naar rpa De verdeling van de onvervulde vraag naar rpa in het jaar 2020 is weergegeven in Figuur 10. De grote steden krijgen naar verwachting te maken met de grootste tekorten. Figuur 10: Onvervulde vraag in procenten van de werkgelegenheid naar rpa, po leraren plus directeuren in 2020 (conjunctuurverloop AR) Als we een onderscheid maken naar groei- en krimpregio s (zie ook Figuur 4), dan vinden we in 2020 een gemiddeld percentage onvervulde vraag van 6,1% in de groeiregio s (grote steden en Haaglanden). Als we de regio s met krimp onderscheiden in twee ongeveer even grote groepen, dan vinden we een percentage onvervulde vraag van 3,7% in de regio s met meer dan 8% krimp en een percentage onvervulde vraag van 4,2% in de regio s met minder dan 8% krimp. De problematiek is dus zoals verwacht kan worden groter in de regio s met groei en neemt af naarmate de krimp groter is. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

14 leerlingen (x 1000) 3 Voortgezet onderwijs 3.1 Ontwikkeling aantal leerlingen en vraag In Figuur 11 is de leerlingenprognose voor het vo weergegeven zoals die in de referentieraming 2016 is voorspeld. Uit de figuur blijkt dat na de recente groei van het aantal leerlingen een periode van afnemende leerlingenaantallen aanbreekt. In het onderstaande gaan we in op de daarbij optredende regionale verschillen. Figuur 11: Ontwikkeling aantal leerlingen in het vo op grond van de referentieraming 2016 leerlingen vo jaar Figuur 12: Groei/krimp van het aantal leerlingen in het vo naar rpa in 2018 (links) en 2020 (rechts) ten opzichte van De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

15 Regionale verschillen In Figuur 12 is de groei en krimp van het aantal leerlingen in het vo in 2018 en 2020 ten opzichte van 2014 naar rpa weergegeven. In 2020 is sprake van een groei groter dan 0,6% in de steden Amsterdam (3,6%), Den Haag (3,8%) en Utrecht (17,6%) en de regio s Utrecht Midden (1,4%), Gooi en Vechtstreek (3,2%) en Haaglanden (5,1%). Van zeer geringe groei (0,1% tot 0,6%) is sprake in Zuidelijk Noord-Holland en de stad Rotterdam. De stad Utrecht kent in 2020 daarmee veruit de grootste groei. In de overige regio s is sprake van krimp over de genoemde periode, waarbij de regio Westelijke Mijnstreek (17%) en de regio Roermond (14%) de grootste krimp kennen, gevolgd door de overige delen van Limburg en delen van het noorden van Nederland en de Achterhoek. Het beeld is in 2018 gematigder, uiteraard vanwege de kortere periode waarover dan krimp en groei plaatsvinden. In 2018 zijn er bovendien nog meer groeiregio s te vinden dan in 2020: Oost- Groningen, Gooi En Vechtstreek, Utrecht Midden, de stad Utrecht, Zuidelijk Noord-Holland, Amsterdam, Den Haag en de regio Haaglanden kennen op dat moment nog een groei groter dan 1,5% ten opzichte van Van de grootste krimp is tot 2018 sprake in de Westelijke Mijnstreek (10%). Vraag De vraag naar leerkrachten exclusief het gebruik van de seniorenregeling volgt voor het vo in het Mirror model de ontwikkeling in het aantal leerlingen. Dit leidt tot onderstaande vraagontwikkeling (in fte) van het benodigd aantal leraren exclusief het gebruik van de seniorenregeling, zie Tabel 1. Een eventueel gebruik van de seniorenregeling komt bovenop deze vraag. Tabel 2: Prognose van het benodigd aantal leraren in het vo exclusief het gebruik van de seniorenregeling in duizenden fte jaar fte * ,1 59,1 58,6 57,9 56,9 56,2 55,7 55,3 55,1 54,7 54,0 3.2 Aanbod van net afgestudeerde leraren In Figuur 13 en Figuur 14 is het aantal afgestudeerden van respectievelijk de hbo-bachelor en universitaire lerarenopleidingen weergegeven zoals dat aan de referentieraming 2016 ontleend kan worden. De piek in het aantal afgestudeerden in 2012 die zichtbaar is, is waarschijnlijk voor een belangrijk deel het gevolg van versneld afstuderen in verband met de langstudeerdersmaatregel die pas naderhand is ingetrokken. Zowel voor de lerarenopleiding hbo-bachelor als voor de ulo zien we een geringe daling van het aantal afgestudeerden in de toekomst. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

16 aantal personen aantal personen Figuur 13: Afgestudeerden (bachelor) van de hbo lerarenopleiding volgens de referentieraming afgestudeerden hbo lerarenopleiding jaar Figuur 14: Afgestudeerden van de universitaire lerarenopleiding volgens de referentieraming ulo afgestudeerden jaar De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

17 aantal personen Niet iedereen die afstudeert is beschikbaar voor het vo en gaat ook daadwerkelijk in het vo werken 4. Gemiddeld is 66% van de afstudeerders daadwerkelijk beschikbaar om in het vo te gaan werken, maar dit varieert per vak. Het percentage is mede afhankelijk van de conjunctuur (zie Bijlage B). In Figuur 15 is weergegeven welke aantallen afstudeerders in Mirror beschikbaar komen voor het vo voor de AR conjunctuurvariant. Dit is in feite de som van de vorige twee figuren, waarbij gecorrigeerd is voor (conjunctuurafhankelijke) beschikbaarheid. De oploop in de laatste jaren is een gevolg van de correctie voor conjunctuurafhankelijke beschikbaarheid. Figuur 15: Aantal afgestudeerden van de hbo lerarenopleidingen (bachelor) en ulo dat in Mirror beschikbaar is voor de arbeidsmarkt vo (conjunctuurverloop AR) 4000 beschikbaar aantal afstudeerders vo jaar 3.3 Ontwikkeling uit- en instroom In Figuur 16 is de uit- en instroom van leraren weergegeven zoals die in Mirror voorspeld wordt. De instroom is daarbij niet beperkt tot de net afgestudeerden uit de vorige paragraaf, er is ook sprake van instroom uit de zogeheten stille reserve (leden van de beroepsbevolking met een onderwijsbevoegdheid voor het vo die niet in het vo werken). We zien dat de uitstroom tot 2022 afneemt. De oorzaak daarvan is gelegen in een veranderende leeftijdsopbouw. Het aantal ouderen in het vo neemt af ten gevolge van de uitstroom, zie ook Figuur 18 verderop in dit hoofdstuk voor de huidige en toekomstige leeftijdsopbouw van leraren in het vo. De instroom vertoont een vergelijkbaar beeld. 4 De aantallen hbo-master afgestudeerden worden hier niet getoond omdat deze personen eerder al een hbo-bachelor diploma hebben behaald. Indien we de hbo-master afgestudeerden naast de bachelor afgestudeerden ook als nieuwe instroom zouden meenemen is sprake van dubbeltelling met hbo-bachelor afgestudeerden. De hbo-master afgestudeerden vallen in Mirror onder graadverhoging. We verhogen in Mirror in feite de bevoegdheid van tweedegraads leraren op basis van de aantallen hbo-master afgestudeerden. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

18 fte Figuur 16: Uit- en instroom van leraren in het vo (conjunctuurverloop AR) uitstroom en instroom leraren vo jaar uitstroom instroom 3.4 Landelijke ontwikkeling onvervulde vraag De in dit rapport gepresenteerde cijfers voor de onvervulde vraag in het vo zijn gebaseerd op berekeningen waarin bij het toekennen van een leraar aan een vacature, instroom slechts wordt toegestaan als het gevraagde vak aansluit bij de bevoegdheid van de leraar. Met een eerstegraadsbevoegdheid mag men daarbij ook in het tweedegraadsgebied lesgeven, maar met een tweedegraadsbevoegdheid niet in het eerstegraadsgebied. Het zij opgemerkt dat er in de praktijk momenteel, mogelijk noodgedwongen, ook onderbevoegd en zelfs onbevoegd wordt lesgegeven. De in dit rapport besproken scenario s gaan er dus van uit dat dit in de toekomst voor nieuwe gevallen niet toegestaan zal worden. In Figuur 17 is de ontwikkeling van de onvervulde vraag in het vo weergegeven. Omdat tekorten onder leraren en directeuren redelijk uitwisselbaar zijn tonen we de onvervulde vraag onder leraren en directeuren samen. Evenals voor het po is gebeurd, zijn in de figuur de uitkomsten opgenomen onder de drie versies van het conjunctuurverloop (AR, MR en DR). In het startjaar wordt afwezigheid van onvervulde vraag verondersteld. De onvervulde vraag neemt in het AR conjunctuurverloop snel toe naar een niveau van ongeveer 800 fte, waarna sprake is van een lichte daling tot 2021, gevolgd door een stijging in latere jaren. De andere conjunctuurscenario s laten een vergelijkbaar patroon zien, echter op een lager niveau van onvervulde vraag. Zo schommelt het niveau van onvervulde vraag onder het MR conjunctuurverloop tot 2020 rond 450 fte en daalt het niveau onder het DR conjunctuurverloop tot 2020 tot ongeveer 200 fte, vooraleer in beide scenario s ook een stijging wordt ingezet. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

19 fte Figuur 17: Ontwikkeling van de onvervulde vraag onder leraren plus directeuren in het vo 1400 onvervulde vraag leraren plus directeuren vo AR MR DR jaar De conclusie lijkt dat de verwachte onvervulde vraag relatief laag is (1,3% in 2018 in het AR conjunctuurverloop) in vergelijking met de tekorten die in het po dreigen te ontstaan. Dit betekent echter niet dat er geen problemen aanwezig zijn of zullen ontstaan. De onvervulde vraag is geconcentreerd bij bepaalde vakken (zie paragraaf 3.6) en verder blijkt uit IPTO-onderzoek 5 dat een deel van de lessen onbevoegd of onderbevoegd gegeven wordt, wat ook duidt op krapte. Tot besluit van deze paragraaf tonen we de ontwikkeling van de leeftijdsverdeling van leraren in het vo in Figuur 18. De oververtegenwoordiging van ouderen verdwijnt in de loop van de jaren. De iets geringere oververtegenwoordiging van jongeren schuift elk jaar een beetje op. In 2025 is de groep rond de 40 jaar wat oververtegenwoordigd. Het effect van de verhoging van de AOW-leeftijd is eveneens zichtbaar in de figuur. 5 IPTO: vakken en bevoegdheden, peildatum 1 oktober 2014, CentERdata, Tilburg, te verschijnen in juni De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

20 fte Figuur 18: Ontwikkeling leeftijdsverdeling leraren in het vo (conjunctuurverloop AR) 2500 leeftijdsverdeling leraren vo leeftijd In de volgende paragrafen gaan we nader in op de regionale tekorten (paragraaf 3.5), de regionale tekorten naar vak (paragraaf 3.6) en de tekorten naar vak en graadsector (paragraaf 3.7). 3.5 Onvervulde vraag naar regio (rpa en provincie) In Figuur 19 is de regionale onvervulde vraag in 2018 als percentage van de werkgelegenheid in het vo weergegeven voor leraren plus directeuren samen. In de figuur is de situatie voor het AR conjunctuurverloop weergegeven. Zichtbaar is dat sprake is van relatief hoger dan gemiddelde tekorten in met name de stad Utrecht. Dit hangt mede samen met de regionale ontwikkeling in het aantal leerlingen, zie ook Figuur 12. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

21 Figuur 19: Onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid naar rpa, vo leraren plus directeuren in 2018 (conjunctuurverloop AR) Als we onderscheid maken naar groei- en krimpregio s (zie ook Figuur 12), dan vinden we in 2018 een gemiddeld percentage onvervulde vraag van 1,6% in de groeiregio s (het landelijk gemiddelde in 2018 is 1,3%). Als we de regio s met krimp onderscheiden in twee ongeveer even grote groepen, dan vinden we een percentage onvervulde vraag van 1,1% in de regio s met meer dan 3% krimp en een percentage onvervulde vraag van 1,2% in de regio s met minder dan 3% krimp. De problematiek is dus zoals verwacht iets groter in de regio s met groei en neemt af naarmate de krimp groter is. De regionale verschillen zijn in het vo minder groot dan in het po. In het vo spelen veeleer verschillen naar vak. In de volgende paragraaf kijken we daarom naar de onvervulde vraag op (geaggregeerd) vakniveau. We beperken ons daarbij tot een opsplitsing naar provincie in plaats van rpa. Dit omdat voorspellingen op het niveau van vak maal rpa met betrekkelijk grote onzekerheid omgeven zijn. Vanwege deze overschakeling van rpa naar provincie tonen we hier ook de onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid over alle vakken samen op het niveau van provincie, zie Figuur 20. De kleuren zijn daarbij geschaald naar het voor dit aggregatieniveau relevante gebied van 0% tot 3%. In het plaatje op het niveau van provincie is in 2025 wat duidelijker te zien dat het zuidoosten en noordoosten lagere tekorten kennen en het westen en midden hogere. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

22 Figuur 20: Onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid naar provincie, vo leraren plus directeuren in 2018 (links) en 2025 (rechts), conjunctuurverloop AR 3.6 Onvervulde vraag naar vak en provincie De onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid per vak in 2018 is weergegeven in Figuur 21 (zie Bijlage C voor de vakdefinities en Bijlage F voor detailcijfers omtrent de werkgelegenheid en onvervulde vraag per vak). Daarbij is er voor gekozen om de kleurschalen voor alle vakken te laten lopen tussen 0% en 7%. Let wel dat bepaalde vakken in sommige regio s hogere waarden kennen, namelijk Duits, Informatica, Natuurkunde, Scheikunde en Klassieke Talen. Dit zijn duidelijk zogeheten tekortvakken, waarbij Informatica en Klassieke Talen overigens maar in beperkte mate gegeven worden (respectievelijk ruim 400 fte en bijna 800 fte werkgelegenheid). Andere tekortvakken betreffen Frans en Wiskunde, zie ook paragraaf 3.7 voor detailcijfers over de jaren. Figuur 21: Onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid naar provincie in 2018 op het niveau van individuele vakken (totaal der graadsectoren), conjunctuurverloop AR, tevens is het absolute aantal fte onvervulde vraag vermeld Nederlands, 43 fte Duits, 134 fte Engels, 21 fte De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

23 Frans, 78 fte Biologie, 24 fte Informatica, 42 fte Natuurkunde, 109 fte Scheikunde, 101 fte Wiskunde, 138 fte Aardrijkskunde, 21 fte Economie, 2 fte Geschiedenis, 3 fte De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

24 Levensbeschouwing, 20 fte Maatschappijleer, 3 fte Techniek, 23 fte CKV & Kunstvakken, 4 fte Klassieke Talen, 39 fte Lich. Opvoeding, 1 fte Gezondsh. en Welzijn, 3 fte Overige vakken, 4 fte Naast tekortvakken zijn er ook duidelijk vakken waar vrijwel geen onvervulde vraag is, bijvoorbeeld Lichamelijke Opvoeding, CKV Kunstvakken en Geschiedenis. De rest van de vakken bevinden zich ergens tussen beide extremen. Hier ontstaan mogelijk lokaal nog wel tekorten. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

25 3.7 Onvervulde vraag naar graadsector Indien we ons concentreren op de graadsector dan zien we over het algemeen een vergelijkbaar beeld voor de eerste- en tweedegraadssector. De cijfers zijn in onderstaande tabel weergegeven voor de twee graadsectoren samen en de eerstegraadssector afzonderlijk. Tabel 3: Onvervulde vraag als percentage van de werkgelegenheid naar vak, tevens is de omvang (in fte) van de werkgelegenheid exclusief gebruik van de seniorenregeling getoond in 2015 (laatste kolom); conjunctuurverloop AR alle graadsectoren werkgel Nederlands 0,1% 0,4% 0,4% 0,7% 0,4% 0,2% 0,0% 0,0% 0,1% 0,2% 0,5% Duits 0,2% 2,5% 3,8% 5,5% 6,4% 7,2% 7,5% 8,0% 8,9% 10,3% 11,8% Engels 0,1% 0,3% 0,2% 0,4% 0,2% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,2% Frans 0,1% 1,7% 2,5% 3,6% 4,2% 4,7% 4,8% 5,1% 5,8% 7,0% 8,6% Biologie 0,1% 0,7% 0,7% 0,9% 0,4% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,2% Informatica 1,1% 4,4% 7,3% 10,1% 11,9% 13,2% 14,5% 15,8% 17,8% 19,7% 21,4% 420 Natuurkunde 0,1% 3,0% 4,7% 6,0% 6,5% 6,9% 6,8% 7,0% 7,8% 8,8% 10,1% Scheikunde 0,3% 3,6% 5,5% 6,9% 7,1% 7,0% 6,6% 6,6% 6,7% 7,5% 8,4% Wiskunde 0,1% 1,1% 1,6% 2,4% 2,5% 2,5% 2,4% 2,4% 3,0% 3,8% 4,8% Aardrijkskunde 0,1% 0,9% 0,9% 1,1% 0,5% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Economie 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Geschiedenis 0,1% 0,2% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Levensbeschouwing 0,3% 1,2% 1,3% 2,1% 2,2% 2,1% 2,0% 2,0% 2,2% 3,1% 3,9% 970 Maatschappijleer 0,1% 0,3% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Techniek 0,1% 1,2% 1,2% 1,2% 0,4% 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% 0,1% 0,2% CKV, Kunstvakken 0,2% 0,1% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Gezondheidszorg en Welzijn 0,5% 0,4% 0,3% 0,3% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% Klassieke Talen 0,4% 2,0% 3,1% 5,0% 6,0% 7,3% 7,9% 8,7% 9,7% 11,3% 13,1% 781 Lichamelijke Opvoeding 0,2% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Overige Vakken 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,4% Praktijkonderwijs 0,0% 0,2% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,4% 0,3% Totaal alle graadsectoren 0,1% 0,8% 1,0% 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% 1,6% 1,9% 2,3% eerstegraads werkgel Nederlands 0,1% 0,4% 0,3% 0,3% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Duits 0,4% 2,4% 3,5% 4,7% 5,2% 5,3% 4,7% 4,2% 4,3% 4,5% 4,8% 643 Engels 0,1% 0,8% 0,7% 1,0% 0,6% 0,3% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,2% Frans 0,3% 0,8% 0,7% 0,9% 0,6% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,3% 512 Biologie 0,2% 0,4% 0,2% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 860 Informatica 1,4% 7,8% 13,9% 19,9% 24,4% 28,6% 32,4% 35,9% 40,2% 43,7% 47,4% 181 Natuurkunde 0,2% 2,0% 3,1% 4,0% 3,5% 3,1% 2,2% 1,4% 1,1% 1,1% 1,3% 646 Scheikunde 0,5% 4,1% 6,1% 7,6% 7,3% 6,9% 6,2% 5,5% 5,3% 5,7% 6,2% 681 Wiskunde 0,1% 2,1% 3,2% 4,5% 5,0% 4,9% 4,5% 4,2% 4,4% 4,9% 5,6% Aardrijkskunde 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 498 Economie 0,1% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Geschiedenis 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 754 Levensbeschouwing 0,7% 0,6% 0,4% 0,3% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 303 Maatschappijleer 0,3% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 504 CKV, Kunstvakken 0,5% 0,3% 0,2% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 838 Klassieke Talen 0,4% 1,8% 2,7% 4,3% 5,2% 6,3% 6,7% 7,3% 8,2% 9,6% 11,3% 398 Lichamelijke Opvoeding 0,7% 0,4% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 737 Overige Vakken 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% 0,1% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,2% 0,6% Totaal eerstegraads 0,3% 1,0% 1,4% 1,8% 1,8% 1,8% 1,6% 1,5% 1,6% 1,8% 2,1% De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

26 leerlingen (x 1000) 4 Middelbaar beroepsonderwijs 4.1 Ontwikkeling aantal leerlingen In Figuur 22 is de leerlingenprognose voor het mbo (inclusief de agrarische opleidingscentra) weergegeven zoals die met de referentieraming 2016 is berekend. Duidelijk is dat de leerlingenaantallen afnemen, waarbij het niveau tussen 2014 en 2019 overigens relatief stabiel is. Er hebben zich in het recente verleden wel belangrijke verschuivingen voorgedaan tussen de verschillende typen leerlingen. Het aandeel leerlingen in de beroepsbegeleidende leerweg (bbl) is gedaald van tegen de 23% in 2010 tot 16% in De referentieraming voorspelt dat dit aandeel na 2014 relatief stabiel blijft. Figuur 22: Ontwikkeling aantal leerlingen in het mbo op grond van de referentieraming leerlingen mbo jaar 4.2 Ontwikkeling vraag De vraag naar leerkrachten exclusief het gebruik van de seniorenregeling volgt vrijwel de ontwikkeling in het aantal leerlingen. We corrigeren de vraag naar leerkrachten wel voor de ontwikkeling in de verhouding van het aantal leerlingen bol en bbl in de toekomst volgens de referentieraming. Dit leidt tot onderstaande vraagontwikkeling (in fte) van het benodigd aantal leraren exclusief het gebruik van de seniorenregeling, zie Tabel 4. Een eventueel gebruik van de seniorenregeling komt bovenop deze vraag. Tabel 4: Prognose van het benodigd aantal leraren in het mbo exclusief het gebruik van de seniorenregeling in duizenden fte jaar fte * ,7 23,3 23,1 23,4 23,5 23,5 23,1 22,9 22,5 22,2 22,0 De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

27 fte 4.3 Ontwikkeling uitbreidingsvraag, uit- en instroom De arbeidsmarkt voor het mbo kenmerkt zich door meer openheid dan de arbeidsmarkten voor po en vo. Belangrijke redenen hiervoor zijn dat er voor veel mbo-opleidingen geen specifieke lerarenopleidingen zijn en dat er veel meer uitwisseling is tussen onderwijs en de beroepspraktijk. Hierdoor is het aanbod, en als gevolg hiervan de onvervulde vraag, niet goed te voorspellen. Daarom tonen we voor het mbo informatie over de uitbreidingsvraag (=verschil tussen de vraag in jaar t en jaar t-1) en de voorspelde uit- en instroom. We beginnen met de uitbreidingsvraag en de uitstroom in Figuur 23. Figuur 23: Ontwikkeling uitbreidingsvraag en totale uitstroom in het mbo (conjunctuurverloop AR) 2500 uitstroom en uitbreidingsvraag leraren mbo uitstroom uitbreidingsvraag jaar De uitbreidingsvraag is na 2016 negatief met een uitzondering in 2018; het aantal benodigde leraren neemt dus af. Dit is een rechtstreeks gevolg van het dalend aantal leerlingen. De uitstroom blijkt tussen 2016 en 2018 licht te stijgen en daarna te dalen tot Dit is een gevolg van de leeftijdsopbouw van leraren, waar ouderen momenteel sterk oververtegenwoordigd zijn, zie ook Figuur 24. De oververtegenwoordiging van ouderen neemt duidelijk af in de loop der jaren, waarbij wel het effect van de verdere verhoging van de AOW-leeftijd zichtbaar is in de figuur. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

28 fte Figuur 24: Ontwikkeling leeftijdsverdeling leraren in het mbo (conjunctuurverloop AR) 1400 leeftijdsverdeling leraren mbo leeftijd In Figuur 25 tonen we de (resulterende) ontwikkeling van de benodigde instroom van leraren. De verwachting op grond van de ontwikkelingen in de uitstroom is dat de benodigde instroom eerst stijgt ten gevolge van de stijgende uitstroom, na 2018 daalt vanwege de dalende uitstroom en vervolgens na 2021 weer stijgt ten gevolge van een stijgende uitstroom. De afnemende vraag (dalend aantal leerlingen = negatieve uitbreidingsvraag) verlaagt daarbij de benodigde instroom, met name rond 2023, wanneer de daling van het aantal leerlingen ten opzichte van 2014 het grootst is. Het gecombineerde effect is zichtbaar in Figuur 25. De drie versies voor het conjunctuurverloop laten een vergelijkbaar beeld zien. In AR dat een grotere economische groei veronderstelt is daarbij sprake van een hogere benodigde instroom. Het conjunctuurverloop met de laagste groei DR is daar de tegenhanger van en laat een lagere benodigde instroom zien. Dit is het gevolg van minder aanzuigende werking vanuit de markt in laagconjunctuur, hetgeen zorgt voor minder uitstroom en daardoor minder benodigde instroom. Indien we het bovenstaande vertalen naar krapte op de arbeidsmarkt voor leraren mbo, dan is een voorzichtige conclusie dat tot 2018 in het AR conjunctuurverloop krapte bestaat vanwege toenemende benodigde instroom en (gedeeltelijke) concurrentie met het vo 6, waar sprake is van de grotere tekorten rond Rond 2022, 2023 is de arbeidsmarkt het ruimst. Let wel dat daarbij het effect van mogelijke ontwikkelingen in het aanbod van leraren (afgezien van de concurrentie met vo) dus vrijwel buiten beschouwing blijft. Over vakspecifieke tekorten in het mbo kunnen momenteel met Mirror geen uitspraken gedaan worden, al ligt het ook hier voor de hand dat er parallellen met het vo optreden en sprake zal zijn van vakspecifieke tekorten. 6 Van de afgestudeerden van de lerarenopleidingen hbo-bachelor die in het onderwijs gaan werken werkt na één jaar ruim 15% in het mbo en 75% in het vo, 2% in het hbo en de rest in het po (Loopbaanmonitor Onderwijs, CentERdata/MOOZ, oktober 2015). Dit impliceert dat een minderheid (300 tot 400 fte) van de instroom uit de lerarenopleiding vo afkomstig is. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

29 fte Figuur 25: Ontwikkeling benodigde instroom in het mbo voor de drie conjunctuurvarianten 3000 benodigde instroom leraren mbo AR MR DR jaar De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

30 5 Discussie In dit hoofdstuk plaatsen we de gepresenteerde prognoses uit dit rapport in perspectief. Hoe betrouwbaar zijn deze? Komen de gepresenteerde prognoses uit? Valt er met beleid iets aan voorspelde tekorten te doen? Eén manier om die vragen te beantwoorden is door terug te blikken naar prognoses uit het verleden en te bezien wat daarvan is uitgekomen. In ons rapport uit 2010 De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel stellen we in de managementsamenvatting voor het po: Tekorten die leiden tot een percentage onvervulde vraag dat hoger is dan 1 procent worden pas voorspeld voor het jaar 2019 of 2020, afhankelijk van het gekozen conjunctuurverloop. Dat er op dit moment dus nauwelijks of geen tekorten zijn in het po is toen dus correct voorspeld. De hoogte van tekorten in 2020 werd in 2010 echter optimistischer ingeschat dan in het nu voor u liggende rapport het geval is. De nu voorspelde tekorten liggen op twee- tot vierduizend fte in 2020, tegen duizend fte in dat zelfde jaar in de raming uit De belangrijkste oorzaak voor dat verschil is het feit dat het voorspeld aantal afgestudeerden van de pabo de komende jaren sterker afneemt dan in 2010 werd voorzien. Het gaat daarbij om enige honderden tot (in de verdere toekomst) duizend personen per jaar. Voor het vo stelden we in die zelfde managementsamenvatting uit 2010: Krapte blijft verborgen door het aanstellen van onbevoegd of onderbevoegd personeel ( ) In de jaren 2013 tot en met 2018 is de onvervulde vraag hoger dan duizend fte ( ) De onvervulde vraag zal in 2016 rond de drieduizend fte zijn. De grootste druk op de arbeidsmarkt vo zou daarmee op dit moment plaats moeten vinden. In de huidige raming is de onvervulde vraag op dit moment echter gelijk aan nul gesteld. Er worden immers geen grote aantallen leerlingen naar huis gestuurd. Waren we daarmee in 2010 te pessimistisch voor het vo? In 2010 hanteerden we een waarde van 14,7 voor het aantal leerlingen per fte (op basis van de toenmalige realisatiecijfers), in de huidige raming bedraagt dit getal op basis van de huidige realisatiecijfers 16,1 leerlingen per fte. Dit is een verschil van ongeveer 9,5%. Alleen al vanwege dit feit zijn er 9,5% minder leraren nodig dan in 2010 voorspeld. De vraag dringt zich uiteraard op of de 9,5% afname van het aantal leraren per leerling duidt op krapte of niet. Als bedacht wordt dat het aantal onbevoegd gegeven lesuren in het vo in 2014 ongeveer 5,6% bedraagt, ligt het antwoord voor de hand. In termen van de blik uit 2010 en in termen van onbevoegd gegeven lessen is er op dit moment sprake van krapte. In termen van 2016 zijn er oplossingen gevonden om de problemen het hoofd te bieden. Voorts kan gemeld worden dat de hierboven genoemde ontwikkelingen niet de enige onvoorziene ontwikkelingen die zich tussen 2010 en nu hebben voorgedaan. We noemen daarvan: bijgestelde leerlingenramingen, de AOW-leeftijd die is verhoogd en de afschaffing van de zogeheten BAPO-regeling 7, die is omgevormd tot een soberder seniorenregeling. Elk op zich redenen waarom prognoses niet uitkomen. Het is duidelijk uit het bovenstaande dat het antwoord op de vraag of prognoses kloppen of niet sterk afhankelijk is van de bril waarmee je er naar kijkt. Prognoses kloppen enerzijds per definitie niet. De werkelijkheid is immers flexibeler dan het naar de toekomst doortrekken van gedrag uit het verleden. Anderzijds zijn de prognoses niet fout, maar zijn er terugblikkend voor alle afwijkingen tussen prognose en realisatie duidelijke oorzaken aan te wijzen. Het is zaak uit die terugblik lering te trekken voor de toekomst. Die lering vertaalt zich niet alleen in het bijstellen van het prognosemodel, maar ook in het interpreteren van de afwijkingen. Dat interpreteren is daarbij een (deels) politieke keuze. 7 BAPO staat voor Bevordering Arbeidsparticipatie Ouderen. Op grond van deze regeling konden ouderen (vanaf 52 jaar) met gedeeltelijk behoud van inkomen minder uren werken. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

31 Vragen die men zich bijvoorbeeld moet stellen zijn: Hoe erg is 5,6% onbevoegd gegeven lesuren, hoe erg is het afgenomen aantal leraren per leerling? We kunnen echter meer dan terugblikken alleen. De prognoses verschaffen naar onze mening inzicht in die gebieden waar men het in de toekomst moeilijker gaat krijgen. Voorspelde tekorten waar men een oplossing voor moet gaan zoeken. Volgens dit rapport: het primair onderwijs over een paar jaar, de grote steden (bijvoorbeeld de stad Utrecht in het vo) en bepaalde vakken in het vo, met als top drie vakken: Scheikunde, Natuurkunde en Duits. Kunnen beleidsmakers vervolgens iets met die constatering en heeft het zin wat dat betreft beleid te ontwikkelen en te voeren? Al is het niet direct onze taak daar een antwoord op te geven ligt een deel van het antwoord naar onze mening besloten in de tegenvraag: Kunnen we het ons permitteren dat op een gebied als de onderwijsarbeidsmarkt geen beleid gevoerd wordt?. We hopen dat dit rapport een bijdrage aan die beleidsvorming kan leveren. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

32 A Gehanteerde definities term verklaring betrekkingsomvang fte instroom mbo OCW Aantal arbeidsuren waarvoor een arbeidscontract is afgesloten. Full-time equivalenten (voltijdbanen), een baan met de omvang van een volledige werkweek heeft een omvang van 1 fte, waarbij een deel van die tijd kan zijn ingevuld door de seniorenregeling. Personen die het jaar ervoor niet in het onderwijs werkzaam waren en in het huidige jaar wel (peildata 1 oktober). Middelbaar BeroepsOnderwijs Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap onvervulde vraag Het verschil tussen het benodigde aantal leraren dat per 1 oktober werkzaam moet zijn en het op dat moment aanwezige aantal leraren. po referentieraming rpa regio stille reserve tekort Primair Onderwijs Jaarlijks door OCW uitgevoerde raming van het aantal leerlingen en afstudeerders. Daaronder vallen niet alleen leerlingen po, vo en mbo per leerjaar en onderwijstype, maar ook bijvoorbeeld de aantallen afstudeerders van de pabo en (universitaire) lerarenopleidingen. De rpa-indeling is de indeling van Nederland in 34 regionale platforms arbeidsmarkt, zie: arkt). Leraren die bevoegd zijn om in het onderwijs te (gaan) werken, maar dat niet (meer) doen. Situatie met onvoldoende aanbod om alle vraag te vervullen uitbreidingsvraag In jaar t: verschil tussen vraag in jaar t en jaar t-1 (peildata 1 oktober). uitstroom vervulde vraag vraag vmbo vo Personen die in jaar t-1 in de relevante sector in het onderwijs werkzaam waren en in jaar t niet meer (peildata 1 oktober). Werkzaam personeel Vervulde vraag plus onvervulde vraag, peildatum 1 oktober Voorbereidend Middelbaar BeroepsOnderwijs Voortgezet Onderwijs De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

33 B Conjunctuurscenario s In juni 2014 heeft het CPB het rapport Roads to recovery gepubliceerd. In dit rapport worden in hoofdstuk 8 drie toekomstscenario s voor de economische groei in Nederland gepresenteerd. Deze drie scenario s geven een beeld van de mogelijke economische ontwikkeling tot en met Achter de scenario s zitten onder meer aannames ten aanzien van de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit, de werkgelegenheid, de binnenen buitenlandse bestedingen en de vermogensgroei. Voor Mirror zijn met name van belang de ontwikkeling van het bruto binnenlands product (de economische groei) en de omvang van de werkloosheid als percentage van de beroepsbevolking. Met de focus op deze variabelen kunnen de drie scenario s als volgt samengevat worden wat betreft de structurele ontwikkeling: 1. Aantrekkend herstel (Accelerating Recovery (AR)): in dit scenario herstelt de economie snel naar de groeicijfers van voor de laatste economische crisis. 2. Gematigd herstel (Moderate Recovery (MR)): ook hier is weer sprake van groei en herstel van de werkgelegenheid, maar de economische groei ligt de komende 10 jaar op een niveau dat ongeveer 1 procentpunt lager is dan gebruikelijk was voor de crisis. 3. Uitgesteld herstel (Delayed Recovery (DR)): het herstel gaat zeer traag, de groei blijft de eerste jaren sterk achter bij wat voor de crisis gebruikelijk was. Het CPB geeft niet het pad tussen bijvoorbeeld 2015 en 2023 voor de onderliggende variabelen. Voor Mirror hebben we bovenstaande cijfers vertaald naar reeksen voor de periode , aansluitend op de juni 2015-raming van het CPB. Daarbij is ook een conjuncturele ontwikkeling opgenomen. Immers, tal van vergelijkingen in Mirror bevatten de conjuncturele ontwikkeling als variabele. In Mirror hanteren we daarnaast voor het werkloosheidspercentage de CBS-definitie, die enigszins afwijkt van de definitie die het CPB de laatste jaren hanteert. De CBS-definitie komt overeen met wat het CPB in het verleden aanduidde met de nationale definitie. 8 Verder nemen we aan dat vanaf 2024 sprake is van het normale groeipad conform AR en dat MR en DR naar dat pad toe bewegen. Een en ander is weergegeven in Figuur 26 en Figuur Het CPB definieert het werkloosheidspercentage als het aantal werklozen in procenten van de beroepsbevolking van 15 t/m 74 jaar, terwijl de nationale definitie de beroepsbevolking tot 65 jaar als uitgangspunt neemt. De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

34 % beroepsbevolking (nat. def.) groei in % Figuur 26: De in Mirror gehanteerde ontwikkeling van het bruto binnenlands product (bbp) voor conjunctuurverloop AR, MR en DR 6 groei bruto binnenlands product AR MR DR jaar Figuur 27: De in Mirror gehanteerde ontwikkeling van de werkloosheid als percentage van de beroepsbevolking (nationale definitie) voor conjunctuurverloop AR, MR en DR werkloosheid jaar AR MR DR De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

35 C Samenstelling van de 20 vakken in Mirror Voor het gebruik in Mirror zijn de via IPTO geïnventariseerde vakken ingedeeld in 20 (hoofd)vakken. De indeling is in de volgende tabel weergegeven. Mirror Aardrijkskunde Biologie CKV, kunstvakken Duits Economie Engels Frans Geschiedenis Informatica Klassieke talen Levensbeschouwing Lichamelijke Opvoeding Vaknummer en naam vak in IPTO 01 Aardrijkskunde 08 Biologie 77 Algemene natuurwetenschappen (ANW) 108 Biologie en Verzorging 09 Dans 10 Drama 19 Hv I (Handenarbeid) 20 Hv II (Textiele werkvormen) 29 Muziek 40 Textiel vmbo 46 Tekenen 47 Reclametekenen 65 CKV2 (Vakken Beeldende Vorming) 70 Kunstvakken I vmbo (gemeenschappelijk deel) 71 Kunstvakken II vmbo 75 Kunst en Cultuur vmbo 78 CKV1 (Culturele en kunstzinnige vorming) 80 CKV3 (Beeldende Vorming) 86 Kunst- en cultuurgeschiedenis 11 Duits 03 Algemene economie 06 Bedrijfsadministratie 07 Bedrijfseconomie 23 Kantoorpraktijk 28 Management (en organisatie) 57 Verkoopbevordering 58 Verkooppraktijk 82 Handel en Administratie 107 Handel en verkoop 12 Engels 15 Frans 17 Geschiedenis (+SI) 22 Informatiekunde 24 Klassieke Talen 14 Filosofie / Wijsbegeerte 67 Godsdienst 25 Lichamelijke opvoeding 76 Beweging en Sport vmbo De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

36 Maatschappijleer Natuurkunde Nederlands Scheikunde Techniek Wiskunde Gezondheidszorg en Welzijn Overige vakken 27 Maatschappijleer 63 AK/GS/SI/ECO (basisvorming) 73 Mens en Maatschappij vmbo 74 Mens en Natuur vmbo 30 Natuurkunde / Scheikunde (basisvorming) (deels) 31 Natuurkunde 32 Nederlands 106 Nederlands als 2e taal 30 Natuurkunde / Scheikunde (basisvorming) (deels) 43 Scheikunde 33 Bouwbreed vmbo 34 Consumptieve techniek vmbo 35 Elektrotechniek vmbo 36 Grafische techniek vmbo 37 Instalectro vmbo 38 Mechanische techniek vmbo 39 Motorvoertuigentechniek vmbo 41 Metalectro 45 Techniek (basisvorming) 97 Mens en Techniek 98 Technologie vmbo 100 Installatietechniek 101 Metaaltechniek 102 Consumptieve vakken (horeca, bakken, breed) 103 Bouwtechniek 61 Wiskunde / Wiskunde A / Wiskunde B 18 Gezondheidskunde 21 Huishoudkunde 49 Uiterlijke verzorging 59 Verzorging 81 Zorg en Welzijn vmbo 87 Verpleegkunde 02 Agrarische vakken 04 AVMB 05 Arabisch 13 Etaleren 16 Fries 26 MaBeVo 42 Russisch 44 Spaans 48 Turks 60 Warenkennis 62 Overige Vakken 64 Natuurkunde / Scheikunde / Biologie (basisvorming) 66 Transport en logistiek De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

37 68 Marokkaans 69 Mode en Commercie 72 Omgangskunde 79 Letterkunde 83 Pedagogische Wetenschappen 84 Praktische Sectororiëntatie 85 Counseling- en begeleidingsuren 88 Het Nieuwe Leren (HNL) 89 Horeca, vormgeving en toerisme 90 Italiaans 91 Keuzewerktijd (KWT) 92 Mentories 93 Remedial Teaching (RT) 94 Bewegen, Sport en Maatschappij (BSM) 95 Natuur, Leven en Technologie (NLT) 96 Sport, Dienstverlening en Veiligheid (SDV) 104 Onderzoek en Ontwerpen 105 Chinees 109 Rekenen De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo

38 vraag jaar t D Werking model, gemaakte aannames en gebruikte data In deze bijlage geven we een beknopte beschrijving van het model Mirror. Mirror is een microsimulatiemodel voor de arbeidsmarkt van het po, vo en mbo en simuleert bijvoorbeeld stromen (zoals uit- en instroom), maar ook de inschaling en loonkosten van personen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt naar de functies directie, leraren en overig. Microsimulatie betekent dat van elke aanstelling voorspeld wordt of een persoon uitstroomt, meer of minder gaat werken, bij een andere school gaat werken, etc. Daarbij wordt rekening gehouden met toevalselementen, wat betekent dat elke microsimulatie slechts één mogelijke toekomst voorspelt. Door tientallen simulaties uit te voeren en te middelen ontstaat een bruikbare prognose (de prognoses in dit rapport zijn gebaseerd op 100 simulaties). Om dergelijke simulaties op een zinvolle manier uit te kunnen voeren moet het gedrag worden gemodelleerd. Dit gebeurt door modelvergelijkingen te schatten op historische (micro)data, afkomstig uit onder meer salarisadministraties. De simulaties zijn daarmee dan ook een extrapolatie van gedrag uit het verleden en abstraheren van nieuw beleid (beleidsarm). In onderstaande figuur wordt de relatie tussen een aantal grootheden in het model geïllustreerd, we beperken ons daarbij in deze bijlage tot leraren. Voor een nadere definitie van de genoemde schuingedrukte grootheden verwijzen we naar Bijlage A. De vraag in een bepaald jaar t is voor zover mogelijk ingevuld met leraren, waar dat niet kan spreken we van onvervulde vraag. Er is dan sprake van een tekort. De vraag in jaar t+1 kan hoger of lager dan in jaar t liggen, afhankelijk van het aantal te verwachten leerlingen en eventuele veranderingen in het gebruik van de seniorenregeling. Het verschil tussen de vraag in jaar t+1 en jaar t is de uitbreidingsvraag. Van de leraren die in jaar t op de scholen werken stroomt een deel uit, bijvoorbeeld naar pensioen of een andere baan, gaat meer of minder uren werken (deeltijdfactor), of gaat gebruik maken van de seniorenregeling. De onvervulde vraag die hierdoor ontstaat, proberen de scholen in te vullen. Dit leidt tot instroom. Waar dat niet of onvoldoende lukt omdat er bijvoorbeeld onvoldoende afstudeerders zijn, resteert onvervulde vraag in jaar t+1. jaar t jaar t+1 vraag meer of minder door verwachte aantal leerlingen (uitbreidingsvraag) vervulde vraag - uitstroom - andere baan - deeltijdfactor - seniorenregeling instroom: - uit opleiding - stille reserve vervulde vraag vraag jaar t+1 onvervulde vraag onvervulde vraag De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel po, vo en mbo