HET MOBIELTJE Een telefoon op pootjes

Transcriptie

1 HET MOBIELTJE Een telefoon op pootjes Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

2 COLOFON Tekst: Herman Bosman Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, KSSP, Text for Change, Mobile Planet, Peter de Ruiter, Phones for Health, Seeds for Africa. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus HK Nijmegen tel cmo@fm.ru.nl U kunt op de website terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar onder meer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: mobieltje Het wachtwoord is: project056 De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009 II

3 INHOUD Speelgoed en hulpmiddel pag. 1 De wereld in je broekzak pag. 2 Communicatie: steeds verder, beter, sneller pag. 2 De wereld altijd bereikbaar, altijd bereikbaar voor de wereld pag. 3 Van alles zenden en ontvangen wat je maar wil pag. 4 De wereld wordt groter pag. 5 Mobieltjes in een douar pag. 5 Ontwikkelingslanden slaan vaste telefoons vaak over pag. 6 Verre vrienden en verwanten dichterbij pag. 7 Text To Change pag. 9 Het Mobiele Dokters Netwerk pag. 9 Bellend uit de armoede pag. 10 Zakendoen wordt makkelijker pag. 10 Mobieltje maakt betaald werk pag. 11 Het mobieltje heeft een schaduwzijde pag. 14 Afval pag. 14 Bloedmobieltjes pag. 15 Makkelijker, goedkoper, meer werk pag. 17 Meer keus tussen telefoonbedrijven, lagere prijzen pag. 17 De Europese Unie: steeds makkelijker en goedkoper pag. 18 Marokko: meer mobiele bellers, meer werk pag. 19 De digitale kloof wordt gedicht pag. 21 Hoe is de digitale kloof ontstaan? pag. 21 Hoe koop je een telefoonkaart in Ranchi? pag. 22 De Verenigde Naties trekken de kar pag. 23 De Millenniumverklaring pag. 23 Inzameling van afgedankte mobieltjes pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III

4 IV

5 SPEELGOED EN HULPMIDDEL Een leven zonder mobieltjes, dat is nauwelijks meer voor te stellen, althans in Nederland. Bijna iedereen heeft er wel een. Het is een hebbedingetje met groot praktisch nut, maar waar je tegelijkertijd ook veel lol aan kunt beleven. Even snel een foto nemen, of zonder dat de andere het weet - die verboden kus vastleggen. Een mobieltje is voor iedereen betaalbaar (al moet je erop letten dat je telefoonrekening niet te hoog wordt of je beltegoed te snel opraakt). We leven immers in een rijk land. Maar hoe zit het met ontwikkelingslanden, landen die niet rijk zijn? Daar kunnen mensen toch alleen water drinken waar ze ziek van worden? Daar kunnen ze toch iedere dag onvoldoende eten om hun honger te stillen? Daar kunnen ze toch niet de school of de dokter betalen? Ze wonen toch in een krot? Die mensen zitten toch niet op dat speeltje te wachten, toch? Als je dat denkt, heb je het mis. Niet alle mensen in ontwikkelingslanden zijn zo arm. Een heleboel mensen hebben geld genoeg om net als wij een mobiel te kopen. En net als bij ons, gebruiken ze het voor veel meer dan alleen maar met elkaar bellen. Maar zelfs de armere mensen kopen als het maar even kan, een mobiel. Voor hen is het een van de weinige manieren om met de wereld buiten hun dorp in contact te komen: een hulpmiddel om hun bestaan te verbeteren. Dat willen we je in dit informatiepakket laten zien. Eerst laten we zien wat het mobieltje uniek maakt tussen andere middelen waarmee mensen met elkaar praten en informatie aan elkaar doorgeven. Dan wordt je duidelijk waarom we dit informatiepakket de ondertitel Een telefoon op pootjes hebber gegeven (pag. 2-4). Dan vertellen we waarom mobieltjes in ontwikkelingslanden ingeburgerd raken, zelfs in arme en moeilijk toegankelijke gebieden (pag. 5-9). Vervolgens laten we zien hoe het mobieltje voor werk en meer welvaart zorgt (pag ). Daarna vertellen we dat het mobieltje ook zijn schaduwzijde heeft (pag ). Vervolgens vertellen we hoe de overheid mensen in rijke en ontwikkelingslanden aanmoedigt om mobieltjes te kopen en te gebruiken (pag ). Ten slotte laten we zien waarom de Verenigde Naties het belangrijk vinden dat ook mensen ontwikkelingslanden dit wonderlijke apparaatje gebruiken (pag ). 1

6 DE WERELD IN JE BROEKZAK Mensen gebruiken allerlei middelen om met elkaar te communiceren (= informatie aan elkaar doorgeven). Tussen die middelen neemt het mobieltje een aparte plaats in. In het Afrikaanse land Kameroen heet het mobieltje ook wel telefoon die benen heeft gekregen. Als je dit hoofdstuk gelezen hebt, zul je wel begrijpen waarom. Communicatie: steeds verder, beter, sneller Mensen communiceren graag en steken er veel tijd in. Ze doen het om te zeggen wat ze ergens van vinden, om te vertellen wat ze meegemaakt hebben en om het laatste nieuws te vertellen. Ze willen op de hoogte blijven van dingen die gebeuren. Eerst gebruiken ze daar hun stem voor. Door hard te schreeuwen kun je een boodschap over enkele honderden meters overbrengen, maar daar houdt het mee op. Daarom vinden mensen middelen uit waarmee ze over grotere afstanden kunnen communiceren en ook sneller. Vooral als iemand dringend hulp nodig heeft of mensen ergens voor moeten worden gewaarschuwd is snelheid van het grootste belang. Maar elk van die vindingen heeft een beperking. Met een sirene of een trommel bijvoorbeeld kan een boodschap direct worden verzonden, maar over een beperkte afstand, hooguit een paar kilometer. Met een postduif of een postpaard kan een boodschap over grotere afstanden worden verzonden. Maar hoe langer de afstand, hoe meer tijd het overbrengen van de boodschap kost. De telegraaf is het eerste middel dat deze beperking niet heeft. Hiermee kunnen boodschappen worden verzonden over kleine en grote afstanden in een heel korte tijd. Je kunt er ogenblikkelijk ieder plekje op aarde mee bereiken. Handig ook, om de mensen te waarschuwen voor gevaar. Hoe de telegraaf een rol kan spelen in de veiligheid van de scheepvaart lees je in het onderste tekstvakje. Na de telegraaf volgen andere middelen waarmee je ogenblikkelijk ieder plekje op aarde kunt bereiken (en zelfs ruimtevaartuigen die de aarde verlaten hebben). Denk maar aan radio, tv en internet. In 1912 liep het passagiersschip de Titanic op een ijsberg. Van de 2000 mensen aan boord konden er maar 700 worden gered. Later ontdekte men dat er genoeg schepen in de buurt waren, die hulp hadden kunnen bieden. Maar die hadden geen telegraaf aan boord en konden de SOS-seinen van het zinkende schip dus niet ontvangen. Later werden alle schepen met telegraaf uitgerust en konden ze elkaar in nood helpen. 2

7 De wereld altijd bereikbaar, altijd bereikbaar voor de wereld De telefoon is één van de middelen waarmee ieder plekje op aarde ogenblikkelijk te bereiken is. Tot in de jaren 90 kan dat meestal alleen met telefoons die je niet zomaar ergens mee naartoe kunt nemen. Ze zijn met elkaar verbonden door een netwerk van kabels die door de grond lopen of tussen palen zijn gespannen. Daar gaan boodschappen doorheen tussen mensen die elkaar bellen. Zonder aansluiting op dat netwerk werkt een telefoon niet. Daarom noemt men deze apparaten vaste telefoons. Als je iemand wil bellen, moet je dus altijd naar een plek gaan waar een vaste telefoon te vinden is. En je kunt alleen gebeld worden als je op een plek bent waar een vaste telefoon staat. Vaste telefoon uit eind 19de eeuw En eentje uit eind 20ste eeuw Een mobiele telefoon of mobieltje werkt als een vaste telefoon, behalve dat je hem overal kunt gebruiken. Hij past in je broekzak en heeft géén aansluiting op een kabelnetwerk maar een antenne die boodschappen door de lucht kan uitzenden en ontvangen. Daardoor kun je met een mobieltje iemand bellen wanneer je maar wilt en van waar je maar wilt. Je hoeft alleen maar je mobieltje te pakken en niet eerst een plek te zoeken waar je kunt bellen. Ook kun je zolang je mobieltje aan staat op elk moment gebeld worden, waar je ook bent. Een mobieltje is dus zogezegd een telefoon die benen heeft gekregen. Met een mobieltje ben je altijd bereikbaar voor mensen waar ook ter wereld die met je willen communiceren. Ook kun je met je mobieltje altijd communiceren met mensen waar ook ter wereld. Dat kan van geen enkel ander middel om te communiceren gezegd worden. Daarom is het mobieltje buitengewoon populair geworden. Bijna iedereen heeft er wel een. Dat een mobieltje ook levens kan redden, vertelt het volgende verhaal: 3

8 Breyten Breytenbach (1939-) is een Zuid-Afrikaanse schrijver. Hij woont niet meer in zijn vaderland, maar bezoekt het af en toe. Tijdens een verblijf in 2008 wordt de zoon van zijn oudste broer neergestoken op een parkeerterrein in Johannesburg. Hij is er slecht aan toe; het mes heeft een gat in één van zijn longen gemaakt. De politie wordt gewaarschuwd, maar komt niet opdagen. Het slachtoffer lijkt ten dode opgeschreven. Zijn metgezel belt met haar mobieltje haar vriendje in Australië. Die belt op zijn beurt met zijn mobieltje een verpleegster in Johannesburg die hij goed kent. Ze gaat direct naar het slachtoffer toe en weet zijn leven te redden. Als het vriendje in Australië en de verpleegster géén mobieltje hadden gehad, waren ze waarschijnlijk niet of niet snel genoeg te bereiken geweest. Dan had de zoon van de oudste broer van Breytenbach het niet kunnen navertellen. Van alles zenden en ontvangen wat je maar wilt De eerste mobiele telefoons verschijnen in de jaren 70. Ze worden alleen in auto s gebruikt. In 1993 komen de eerste mobieltjes zoals wij die nu kennen op de markt. Sindsdien schaffen steeds meer mensen er een aan. Bellen in treinen, bussen, winkels en zomaar op straat wordt daardoor gewoon. Eerst kun je met deze mobieltjes alleen maar bellen of gebeld worden. In 1998 verschijnen de eerste mobieltjes met een beeldscherm waar je ook sms-jes mee kunt versturen en ontvangen. Daarna brengen fabrikanten mobieltjes op de markt waarmee je behalve bellen en sms-en nog meer kunt doen: foto s en films maken, ontvangen en verzenden, s ontvangen en verzenden, browsen op internet, luisteren naar de radio of naar muziekbestanden, de weg zoeken met een routeplanner en boekhouden (mobieltjes hebben nu een ingebouwd rekenmachientje). Allemaal dingen dus waar je eerst aparte apparaten voor nodig had die je soms niet overal mee naartoe kunt nemen. Internetten bijvoorbeeld kon alleen met een computer die aangesloten is op een kabelnetwerk. Wel zijn er nu laptops en andere computers met een draadloze internetverbinding. Met mobieltjes kun je dus steeds meer verschillende soorten informatie ontvangen en verzenden, waar en wanneer je maar wilt en zonder dat het tijd kost. Daardoor kun je in een handomdraai telkens van rol veranderen, van iemand die belt naar de rol van fotograaf, van boekhouder, van luisteraar, van reiziger op zoek naar zijn bestemming enzovoort. En dat allemaal met een apparaatje dat in je broekzak past en daardoor overal mee naartoe kan! 4

9 DE WERELD WORDT GROTER Mobieltjes in een douar In de Rif, een bergachtige streek in Noord-Marokko, wonen mensen in douars. Een douar is een dorp, maar hier moet je bij het woord dorp niet denken aan een plek waar veel mensen dicht bij elkaar wonen. Dat is bij een douar niet het geval. Daar staan de huizen verspreid over een berghelling. Wel hebben mensen van een douar voorzieningen die ze samen gebruiken, een waterput bijvoorbeeld. Sommige douars zijn moeilijk te bereiken. Je kunt er niet met de auto komen. Twee medewerkers van de hulporganisatie TARGA-AIDE reizen door de Rif. Één van hen doet daar verslag van. Hier volgt een gedeelte uit het verslag: 5 Het wonderlijke mobieltje raakt niet alleen in Nederland en andere rijke landen ingeburgerd, maar ook in ontwikkelingslanden. Dat gebeurt vooral op plekken waar geen wegen, spoorlijnen en telefoonkabels zijn, waar mensen ver uit elkaar wonen en soms geen vaste woonplaats hebben. Hoe komt dat? Wat gebeurt er met de mensen die er kennis mee maken? Dat kun je hier lezen. Bellen in de woestijn van Marokko. Dat kan dankzij de mobiele telefonie. Zo bezoek ik een douar van de plattelandsgemeenschap Tassift. Die douar is echt van de buitenwereld afgesloten. De asfaltweg loopt door prachtige kloven en langs een steil ravijn. Als we die zijn gepasseerd, kunnen we niet verder met de auto. We gaan te voet een pad op. Een jongen komt ons met enkele ezels tegemoet. We rijden op de ezels het pad op door een prachtig berglandschap. De tocht duurt anderhalf uur. De bewoners van de douars leven ver van de grote bewoonde wereld. Voor hen is het een hele klus om hun kinderen naar school te laten gaan en om hulp van een dokter te krijgen. Een voorbeeld van het laatste: er is geen dokter in de buurt. Daardoor sterven er ieder jaar drie of vier vrouwen tijdens hun zwangerschap. De douars waar ik een bezoek aan breng, hebben geen stroom. In de huizen waar we binnenkomen, hangen zaklantaarns en kaarsen aan spijkers. Maar je kunt in die douars ook televisietoestellen vinden en mobieltjes. Mobieltjes hebben daar in 1998 hun intrede gedaan. Ze worden opgeladen met een generator.

10 Met hun mobieltjes kunnen bewoners een dokter bellen als ze hem dringend nodig hebben. Dat gaat sneller dan zelf naar de dokter of een hulpost lopen. Maar stel dat een vrouw die zwanger is hulp nodig heeft. Een dokter bellen met een mobieltje is snel gedaan, maar de dokter kan niet snel bij haar komen. Daar kunnen mobieltjes niets aan veranderen. Pas als je met de auto ook de meest afgelegen douars kunt bereiken, kan een dokter altijd snel te hulp komen als dat nodig is. Toch kunnen mobieltjes een levensreddende rol spelen in de gezondheidszorg, onder andere door voorlichting te geven via de mobiel. Hierover lees je meer op pagina 9. Ontwikkelingslanden slaan vaste telefoons vaak over Naast de Rif zijn er nog andere ontoegankelijke of dunbevolkte streken waar je geen vaste telefoons kunt gebruiken en waar geen stroom is. Daar is geen netwerk voor vaste telefoons en geen stroomnet aangelegd omdat het omslachtig en duur is. Maar ook in steeds meer dunbevolkte streken kun je wel je mobieltje gebruiken, omdat er antennemasten worden geplaatst die boodschappen van mobieltjes doorzenden. Daardoor worden mobieltjes overal populair waar ze te gebruiken zijn, in Oeganda bijvoorbeeld. Kampala, de hoofdstad van dat land en andere grote steden hebben een netwerk voor vaste telefoons. Op het platteland is nauwelijks een aansluiting voor een vaste telefoon te vinden. Daar hebben de meeste mensen een mobieltje. Mobieltjes worden ook populair omdat je niet veel geleerd hoeft te hebben om er een te kunnen gebruiken. Je hoeft er zelfs niet per se voor te kunnen lezen en schrijven! Niet iedereen kan een brief schrijven bijvoorbeeld, maar iedereen kan mobiel bellen. Ook hoef je niet per se rijk te zijn. Een mobieltje kost vaak maar 20 euro inclusief SIMkaart en beltegoed, ook in ontwikkelingslanden. Deze Oegandese jongen heeft een mobieltje en een Solioplader op zonne-energie Het plaatsen van antennemasten is goedkoper dan het aanleggen van een netwerk voor vaste telefoons. Daarom krijgen veel streken waar vaste telefoons niet te gebruiken zijn antennemasten voor mobieltjes en géén netwerk voor vaste telefoons. 6

11 In rijke landen als Nederland en in dichtbevolkte delen van ontwikkelingslanden was er al zo n netwerk toen het mobieltje daar ingeburgerd raakte. Zelfs wordt soms een deel van een netwerk voor vaste telefoons afgebroken. In Nederland zijn tot de komst van het mobieltje overal telefooncellen te vinden. Ze staan er nu nog, maar veel minder. En ze zijn aangepast aan de moderne techniek. Je kunt in deze telefooncel van KPN bijvoorbeeld ook sms-en. Dat is Mirjam de Bruijn (geboren in 1962) aan het onderzoeken. Ze is sinds juni 2008 hoogleraar Afrikanistiek aan de universiteit van Leiden. Ze onderzoekt de rol van het mobieltje in drie landen in Afrika: Kameroen, Mali en Tsjaad. Ze doet vooral onderzoek bij herders in die landen die in afgelegen streken met hun vee rondtrekken. Ze doet dat daar omdat ze die landen goed kent. Ze heeft daar al jaren gewerkt. Inmiddels weet ze al het een en ander van het gebruik van mobieltjes door de mensen daar. Dit zijn haar bevindingen: 7 Verre vrienden en verwanten dichterbij Maar wat betekent het voor mensen in ontwikkelingslanden als ze mobieltjes gaan gebruiken? Wat betekent dat voor mensen die tot dan toe weinig contact hebben gehad met de buitenwereld? Stadsbewoners, vooral jongeren, laten net als in Nederland met hun mobieltje zien wie ze zijn en dat ze bij een bepaalde groep horen. Je ziet het aan het type toestel dat ze hebben en het hoesje waar het in past. En net als in Nederland houden jongeren die een mobieltje hebben er een eigen cultuur op na. Ze hebben bijvoorbeeld een eigen taal voor hun sms-boodschappen. Net als in Nederland gebruiken mensen hun mobieltje om nieuws uit te wisselen. Ze halen dus niet alle nieuws uit kranten, radio en tv (als ze die al hebben). Als studenten in een stad in Kameroen een protestmars houden, komen ook mensen op het platteland in dat land dat te weten dankzij hun mobieltje. Mensen gebruiken hun mobieltje zelfs om nieuwsverhalen te sturen naar een tvstation. Op CNN International zijn soms dergelijke nieuwsverhalen te zien. Net als in Nederland gebruiken mensen hun mobieltje om samen acties op te zetten, een staking bijvoorbeeld of een protestmars.

12 Maar hoe gebruiken herders die ver van een stad wonen hun mobieltjes? De Bruijn vertelt: Je moet je niet voorstellen dat iedere herder een mobiele telefoon heeft. Één persoon in een gemeenschap verkoopt een koe en koopt een telefoon. Dankzij de mobiel kunnen mensen die in afgelegen gebieden wonen of steeds op stap zijn, zoals de nomaden- naar familie bellen, dichtbij in eigen land, maar zo nodig ook naar familie in het buitenland. Een hele verandering in hun leven. Want zonder mobiel hadden de familieleden alleen tijdens speciale dagen contact met elkaar. Op het jaarlijkse stammenfestival bijvoorbeeld. Of jaarmarkten. Voor jongens en meisjes van de verschillende nomadische families waren die markten vaak de enige kans om met elkaar in contact te komen. Met het mobieltje kunnen ze elkaar nu ook tussentijds bellen. Maar natuurlijk niet zo vaak als de jongeren hier gewend zijn! Tenslotte moet het mobieltje ook nog worden opgeladen. Punt een: er is geen elektriciteit in het gebied waar de herders rondtrekken (zie ook pag. 11). En punt twee: er zijn in de bush natuurlijk niet overal winkels waar je zo maar even pre-paidkaarten kunt kopen. Dat heeft er ook toe geleid dat de nomadische herders na de komst van het mobieltje- wat dichter in de buurt van een stadje of dorp hun kamp opslaan. Dan hoeven ze minder ver te reizen om hun mobieltje op te laden, kaarten te kopen of andere ICT-spullen. En als laatste: ook onder de nomadische herders zijn er armere en rijkere mensen. De een heeft meer koeien en schapen dan de ander. Uit het onderzoek van Mirjam de Bruin blijkt dat de armere nomaden soms eerder geld uitgeven aan een mobieltje dan aan eten. Zo belangrijk vinden ze het contact met de buitenwereld. En nog een weetje om je beltegoed en batterij te sparen: in Afrika onder de arme bevolking- is flashing populair. Je belt iemand zonder op antwoord te wachten. Die persoon weet dan dat hij jou terug moet bellen. 8

13 Ga niet zitten raden, leer de waarheid over aids Text To Change Het mobieltje kan ook een belangrijke rol spelen in de gezondheidszorg. Het Text to Change-project is daarvan een goed voorbeeld. In Oeganda zijn veel mensen besmet met hiv, het virus dat tot aids kan leiden. Zonder de juiste medicijnen -en die zijn voor de arme mensen lang niet altijd verkrijgbaar- kun je aan de ziekte overlijden. Daarom is het belangrijk dat je weet wat je moet doen en laten om niet besmet te raken. Maar hoe maak je dat duidelijk aan zoveel mogelijk mensen? Vooral op het platteland hebben veel mensen geen vaste telefoon, radio of tv. Maar er zijn wel heel veel mensen die mobieltjes hebben. Vooral onder de jongeren juist de doelgroep die je wilt bereiken- is de mobiel populair. Dat brengt de Nederlandse Bas Hoefman, Hajo van Beijma en Marieke Hoefman op het slimme idee om mensen voorlichting te geven over aids via SMS-voorlichting. Dat is nog niet eerder op die manier gedaan. Ze werken samen met provider Celtel en het Aids Informatie Centrum. Ze ontwerpen een aidsquiz die naar alle Celtelgebruikers wordt ge-sms't. Beantwoord je de vragen goed, dan krijg je beltegoed. Bovendien kan iedereen die meedoet, gratis op aids worden onderzocht in de klinieken van het Aids iinformatie Centrum. Het Mobiele Dokters Netwerk In 2007 werden er voor het eerst meer dan een miljard mobiele telefoons in één jaar verkocht. En de groei is er nog lang niet uit. Het betekent dat binnenkort één op elke twee wereldburgers een privélijn heeft. Daar horen dan ook de mensen bij die er meer dan één hebben. We hebben al een voorbeeld gegeven hoe dit wijdverbreide gebruik ingezet kan worden bij voorlichting. Maar er bestaat nu ook een doktersnetwerk. Daarmee kunnen doktoren met elkaar informatie uitwisselen. Als ze een ingewikkelde operatie moeten uitvoeren bijvoorbeeld. Dan kunnen ze bij elkaar eerst advies vragen. 9

14 BELLEND UIT DE ARMOEDE Mensen in ontwikkelingslanden vinden allerlei manieren om hun bestaan te verbeteren met mobieltjes. Ook vinden steeds meer mensen in ontwikkelingslanden een (goedbetaalde) baan dankzij het mobieltje. Zakendoen wordt makkelijker Mensen in een ontwikkelingsland kunnen makkelijker aan nuttige informatie komen. Landbouwers in Afrika bijvoorbeeld die cassave verbouwen hoeven niet meer zelf naar een markt als ze willen weten tegen welke prijs ze die kunnen verkopen. Ze hoeven alleen maar te bellen naar iemand die op de markt staat. Nuttige informatie kun je ook vinden op internet als dat op je mobieltje zit. Katurama, een boer in Oeganda die koffie verbouwt, legt uit waarom hij dat een verbetering vindt: De tijd is voorbij dat iedereen ons maar wat wijs kan maken. We kunnen nu zelf informatie aanvragen. Bijvoorbeeld over de prijs van de koffiebonen die de boeren hier verbouwen. Zo kunnen de grote heren uit de stad de dorpelingen niet meer bedriegen. Expres yourself is de slogan van Bharti Airtel: Vrij vertaald zou je kunnen zeggen Laat van je horen. In India geven ze er massaal gehoor aan. Het mobieltje maakt het ook makkelijker om geldzaken te regelen. Mensen op het platteland hebben soms familieleden die in een stad wonen en een goed inkomen hebben. Eerst moeten ze zelf naar de stad reizen als ze hen om geld willen vragen, bijvoorbeeld om hun kinderen naar school te kunnen sturen. Nu is een telefoontje met hun mobieltje al voldoende. Het wordt zelfs mogelijk om geld naar iemand te sturen via je mobieltje. In India bijvoorbeeld werken twee bedrijven hieraan. Het zijn het Indiase telefoonbedrijf Bharti Airtel en het Amerikaanse bedrijf Western Union. Bij dat bedrijf kun je terecht als je geld naar iemand in het buitenland wil overmaken. Je kunt vanuit India geld sturen naar iemand in het buitenland of je kunt vanuit het buitenland geld sturen naar iemand in India. Het is minder duur dan wanneer je dat via een bank doet. Dat is voordelig voor mensen in India die een klein bedrijf hebben en geen hoge bankkosten kunnen of willen betalen. Ook Indiërs die in het buitenland wonen, hebben er profijt van als ze geld sturen naar hun familie in India. 10

15 Mobieltje maakt betaald werk Daarnaast zien mensen kans om geld te verdienen aan mobieltjes. Ze laten tegen betaling andere mensen bellen met hun mobieltje (zie ook pagina 13). Dat zie je vooral in dorpen waar vaste telefoons niet te gebruiken zijn en waar maar één of een paar mensen een mobieltje hebben. Meneer Ssensanga op stap met zijn mobiele telefoon Een voorbeeld: In het Oegandese dorp Kkonkoma woont de heer Ssensanga. Zijn vrouw heeft een telefoon in haar winkel. Daar mogen andere mensen in het dorp tegen betaling mee bellen. Hijzelf heeft een telefoon op zijn fiets zitten. Die zit in een bakje voor het stuur. Mensen kunnen hem aanhouden en de telefoon gebruiken. Hij vertelt wat er in zijn leven en dat van zijn dorpsgenoten veranderd is dankzij telefoons: We leefden eerst van de landbouw. Maar soms is er te weinig regen. En we verbouwen groenten. Maar die worden soms door insecten opgegeten. De kans is dat je alles verliest. Maar dankzij de opbrengsten van de dorpstelefoon (in de winkel van zijn vrouw) zijn we nu zeker van een inkomen. We hebben nu altijd genoeg geld om het schoolgeld voor de kinderen te betalen. Anders gezegd: ze raken niet meer in de armoede telkens als de opbrengst van hun landbouwbedrijf tegenvalt. Je bent op het platteland in Oeganda en je mobieltje moet worden opgeladen. Maar waar kan dat dan? In de verste verte is geen aansluiting op het stroomnet te vinden want er is geen stroomnet. Dan kun je het beste naar het dichtstbijzijnde dorp gaan. Daar heb je grote kans dat je iemand vindt die je mobieltje kan opladen. Hij kan dat doen in zijn winkel als daar wél stroom is. Of hij gebruikt daarvoor een autoaccu die hij tot oplader heeft omgebouwd. Je moet er wel een klein bedrag voor betalen. Zo verdienen Oegandese plattelandsbewoners en andere mensen in ontwikkelingslanden geld bij. Mensen verdienen ook aan het mobieltje door te handelen in spullen die met mobiele telefonie te maken hebben (en vaak ook door in andere artikelen te handelen). Daartoe zetten ze een eigen bedrijf op. In Marokko bijvoorbeeld verrijzen op die manier winkels waar van die spullen te koop zijn. Sommige winkels worden opgezet door Marokkanen die in het land zelf wonen, andere door Marokkanen die naar het buitenland zijn verhuisd. 11

16 Vanaf begin jaren 60 zijn veel Marokkanen naar Europa verhuisd om daar te werken en geld te verdienen, vooral naar Nederland en België. Één van die migranten is Abedellatif Berrada. Hij woont en werkt in Nederland. Hij zet in Casablanca een aantal telefoon- en modezaken op. Hij krijgt daarbij hulp van InEnt. Dat is een Nederlandse organisatie die migranten in Nederland helpt bij het opzetten van een bedrijf in hun land van herkomst. Als je een bedrijf wilt beginnen, is het handig om een posten/of een bezoekadres te hebben. Maar het kan ook zonder. Bewoners van krottenwijken hebben officieel geen adres en wonen in schamele krotten die zonder toestemming van de overheid zijn gebouwd. Niet echt een plek om klanten te ontvangen! Maar heb je een mobieltje met een eigen telefoonnummer, dan kun je je zaken telefonisch afhandelen. Ook vinden mensen in ontwikkelingslanden een baan in een winkel van een bedrijf dat zich bezighoudt met mobiele telefoons. Soms betaalt die baan zó goed dat ze makkelijk kunnen rondkomen en ook hun familie kunnen onderhouden. Winkels van telefoonbedrijven zien er ongeveer net zo uit als telefoonwinkels in Nederland. Ze hebben een airco, zien er kraakhelder uit en mensen die daar werken hebben modieuze kleren aan. Telefoonbedrijven vestigen winkels in ontwikkelingslanden omdat de lonen daar lager zijn dan in rijke landen. Daardoor kunnen ze de prijzen van hun producten laag houden. Ze doen het ook omdat daar steeds meer mensen een mobieltje kunnen bekostigen en het mobieltje steeds populairder wordt. Deze afbeelding komt uit de documentaire Mobiel Planet. De documentaire gaat over het gebruik van mobiele communicatie en hoe die communicatie het leven van mensen kan beïnvloeden. De makers interviewden 150 mensen in 20 verschillende landen. Deze winkel biedt werkgelegenheid aan tenminste vier medewerkers. 12

17 MTN nam het initiatief voor fietstelefoons Niet alleen telefoonbedrijven uit rijke landen vestigen winkels in ontwikkelingslanden. We noemden al Bharti Airtel uit India. Een ander voorbeeld is Mobile Telephone Netwerk (MTN). Dat is een Afrikaans bedrijf dat in meerdere Afrikaanse landen werkt. Dit bedrijf heeft een manier gevonden om telefoons ook letterlijk mobiel (= bewegend) te maken. In Kampala en andere steden in Oeganda kom je namelijk vierwielige fietsen tegen met een mobiele telefoon erin. Moet je dringend iemand bellen, dan roep je zo n voertuig aan net zoals je dat met een taxi doet. In Afrika ontstaat een netwerk van kleine en grote handelaren die zich met de verkoop van mobieltjes en alles wat daarbij hoort, bezighouden. Klanten kunnen bij hen ook terecht voor reparatie, inruil van het oude mobieltje en pre-paidtelefoonkaarten. Het winkeltje van Muzungu op de afbeelding hiernaast is hiervan een voorbeeld. In het winkeltje van Muzungu Ronald in Oeganda kun je pre-paidkaarten kopen, een versturen (als je niet weet hoe dat precies moet, helpt de vrouw van Muzungu Ronald je met het typen en versturen) en documenten laten kopiëren. Ten slotte kom je er mensen tegen die met hun mobieltje als wandelende telefooncel werken. Het zijn vooral vrouwen die dat doen. Als je zelf geen mobieltje hebt, kun je aan één van die levende telefooncellen vragen om voor je te bellen. Je moet er dan wel een klein bedrag voor betalen. Mirjam de Bruiijn heeft zelf dit netwerk in actie gezien. Je ziet bijvoorbeeld een vrouw met een kind. Voor dertig eurocent kun je bij haar bellen. Zo n vrouw heeft een telefoon vol met krediet (= beltegoed) van een company (= telefoonbedrijf). Die heeft er eigen kapitaal ingestopt, en heeft overal mensen rondlopen met een telefoon. Voor iedereen zit er een beetje winst in. Die vrouw houdt aan ieder gesprek twee eurocent over, genoeg om die week een pakje rijst te kopen. 13

18 HET MOBIELTJE HEEFT EEN SCHADUWZIJDE Mobieltjes hebben ook hun schaduwzijde. Ze veroorzaken bergen afval, vervuiling van de grond en oorlog. Over dat laatste lees je meer in het onderdeel over bloedmobieltjes. Afval In Nederland zijn ruim 16 miljoen mobieltjes in omloop. De meeste worden na twee jaar afgedankt. Niet omdat ze kapot zijn, maar omdat er steeds nieuwe modellen op de markt komen, met net iets meer gebruiksmogelijkheden. Van al die afgedankte mobieltjes wordt maar een klein percentage hergebruikt. Dat geeft me toch een berg afval! In die berg afval komen dan ook de batterijen terecht. Daar zitten schadelijke stoffen in. Het beste is om je mobieltje als chemisch afval te behandelen. Dus niet in de prullenbak, maar naar de milieustraat of afleveren in een ICT-winkel. Of je geeft je oude mobieltje aan een organisatie die oude mobieltjes inzamelt voor een goed doel en voor hergebruik in ontwikkelingslanden. Daarover lees je meer op pagina. 24. In ontwikkelingslanden worden mobieltjes minder snel afgedankt. Daar kun je je vast wel iets bij voorstellen. Arme mensen zullen hun mobieltje niet wegdoen, omdat de kleur hen niet meer aanstaat. Of omdat ze er geen foto s mee kunnen nemen, of niet mee kunnen internetten. Voor hen is het allerbelangrijkste dat ze kunnen bellen. Maar voor de mobieltjes die uiteindelijk toch afgedankt worden, bestaat vaak geen ophaaldienst of inzamelingsactie. Zo belanden de mobieltjes op de vuilnishoop, waar vooral de batterijen grondvervuiling kunnen veroorzaken. De schadelijke stoffen, zoals kwik en lood uit de batterij, komen dan ook in het milieu terecht. Via de vuilnisbelt of opzettelijk. Lees hieronder hoe arme boeren in Oeganda batterijen inzetten tegen insecten die hun gewas opeten. Last van termieten? Klop de batterij fijn en strooi de inhoud uit op de bodem van je groentetuin. Dodelijk voor al het ongedierte dat het op je gewassen heeft voorzien. 14

19 Minpuntje: ook andere dieren kunnen er niet tegen. Bovendien blijven de stoffen die in de batterijen hebben gezeten in de bodem zitten en komen ze in het grondwater terecht. Gewassen nemen die met hun wortels op. Daardoor worden ze minder geschikt om te eten. Bloedmobieltjes In mobieltjes zit coltan. Dat is een licht radioactieve stof. Het wordt gedolven in Australië, de Verenigde Staten en Afrika. Het zit ook in andere apparaten zoals gamecomputers, laptops en videocamera s. Vanaf 1998 neemt de vraag naar coltan enorm toe omdat er steeds meer mobieltjes worden gemaakt en verkocht. De meeste coltan komt uit het oosten van de Democratische Republiek Congo of DRC. Niet alleen is daar de meeste coltan te vinden. Ook zit het daar vlak onder de grond. In andere gebieden waar coltan voorkomt is het moeilijker te winnen omdat het dieper onder de grond zit. In het oosten van de DRC vechten vanaf 1997 rebellengroepen tegen elkaar. Eerst willen ze steeds meer gebied in handen krijgen. Als de prijs van coltan door de stijgende vraag sterk oploopt, draait de oorlog al gauw vooral om het bezit van coltanmijnen. Rebellengroepen proberen van elkaar coltanmijnen af te pakken. Ze verkopen de opbrengst van de mijnen die ze in bezit hebben aan handelaren. Die verkopen het aan bedrijven die mobieltjes maken. 15

20 Wie coltan aan wie verkoopt is achteraf moeilijk te achterhalen. Met het geld dat rebellengroepen aan de coltan verdienen kopen ze automatische geweren en landmijnen. Zo kunnen ze blijven vechten. De gevolgen van die gevechten zijn gruwelijk. Soldaten van rebellengroepen doden naast vijandige soldaten ook burgers en steken huizen en akkers in brand. Ook laten ze vaak kinderen meevechten. Honderdduizenden mensen slaan voor het geweld op de vlucht. Bedrijven die mobieltjes maken, willen niet altijd duidelijk aangeven waar ze hun coltan vandaan halen. Of ze kunnen niet garanderen dat ze géén coltan uit het oosten van de DRC gebruiken. Daarom komen politici in actie. Er wordt onder andere een lijst opgesteld met namen van bedrijven die met Congolese coltanhandelaren zaken doen. Je kunt er dan voor kiezen om geen producten van die bedrijven te kopen. En in 2008 komt Martijn van Dam, lid van de PvdA-fractie met het idee voor een keurmerk voor mobieltjes. Het keurmerk geeft dan aan dat er voor dit merk mobieltje geen coltan uit de DRC is gebruikt. Om voor zijn idee steun te krijgen, heeft Van Dam in 2008 een petitie opgesteld met als titel Ik wil geen bloedmobieltje. Wie geen bloedmobieltje wil, kan deze petitie tekenen. Op zoek naar coltan in Congo 16