Leergebied Mens en Natuur ( bb/bk gl/tl )

Transcriptie

1 Tussendoelen Leergebied Mens en Natuur Leergebied Mens en Natuur ( bb/bk gl/tl ) vmbo = Basis Communicatie Geluid Geluidsbron, tussenstof, geluidstrilling, geluidssnelheid. Geluid(shinder) en gezondheid. Geluidssnelheden in lucht, ijzer, water etc. opzoeken Herkennen van geluid door geluidstrillingen; geluidstrillingen door een tussenstof geven geluidsgolven Herkennen van geluidsbronnen (stem en luidspreker) Herkennen van maatregelen tegen geluidshinder Beschrijven van de relatie tussen gehoorgevoeligheid en frequentie Beschrijven van geluidsbronnen (stem en luidspreker) Beschrijven van maatregelen tegen geluidshinder Beschrijven wanneer er sprake is van geluidshinder De formule s = v.t toepassen Herkennen wanneer er sprake is van geluidshinder Een audiogram in relatie met een gehoortest toepassen Uitleggen van geluid met geluidstrillingen, geluidsgolven en tussenstof Verschil van geluidssnelheden in lucht, ijzer, water enz. uitleggen Interactie Bouw, werking en functie van verschillende zintuigen. Zenuwstelsel; Bouw en functie van zenuwen en hersenen. Gedrag. Verantwoordelijkheid voor eigen gedrag in verschillende situaties. Aangeven wat gevolgen zijn van eigen gedrag in verschillende situaties Benoemen van de plaats in het lichaam waar zintuigen voorkomen Aangeven wat gevolgen zijn van eigen gedrag in verschillende situaties Benoemen van de plaats in het lichaam waar zintuigen voorkomen Benoemen van mogelijkheden om veiligheid in verschillende situaties te vergroten Benoemen van mogelijkheden om veiligheid in verschillende situaties te vergroten Bouw en functie van oog en oor Bouw en functie van oog en oor Onderdelen en functies van het zenuwstelsel Onderdelen en functies van het zenuwstelsel toelichten Onderdelen van de hersenen Onderdelen van de hersenen Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gedrag Zintuigen van de mens Uitleggen dat gedrag van de mens wordt bepaald door biologische, psychologische, sociaal-culturele en andere oorzaken Uitleggen hoe waarneming plaatsvindt Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gedrag Zintuigen van de mens Licht Lichtbron, lichtstralen, lichtbundels, schaduwvorming. Lichtsnelheid. Breking en reflectie. Beeldvorming door een bolle lens, brandpuntsafstand, beeld- en voorwerpsafstand, vergroting. Kleurschifting, kleurvorming. Beschrijven hoe een regenboog ontstaat Construeren van het beeld van een voorwerp bij een bolle lens met gegeven brandpuntsafstand (brandglas, camera, oog) Construeren van schaduw als licht van een uitgebreide lichtbron op een voorwerp valt Construeren van schaduw als licht van één puntbron of twee puntbronnen op een voorwerp valt Construeren van teruggekaatste lichtstralen met behulp van het virtuele beeld van een voorwerp voor een spiegel Herkennen dat wit licht in verschillende kleuren kan worden gebroken (prisma) Beschrijven dat licht naar de normaal toe breekt bij overgang van lucht naar een andere stof en van de normaal af bij overgang van stof naar lucht Beschrijven dat wit licht voor het menselijk oog samengesteld kan worden uit drie hoofdkleuren Beschrijven van kleuren door het mengen van primaire lichtkleuren of door het mengen van primaire verfkleuren Construeren van het beeld van een voorwerp bij een bolle lens met gegeven brandpuntsafstand (brandglas, camera, oog) Construeren van schaduw als licht van één of meerdere bronnen op een voorwerp valt

2 Herkennen dat wit licht voor het menselijk oog samengesteld kan worden uit drie hoofdkleuren Het maken van verschillende kleuren door het mengen van primaire lichtkleuren of door het mengen van primaire verfkleuren toepassen Met een tekening de spiegelwet uitleggen Meten van de voorwerpsafstand en beeldafstand en het aangeven van de relatie tussen voorwerpsafstand en beeldafstand (als v groter, dan b kleiner) Noemen van enkele directe en indirecte lichtbronnen (zon, maan, lamp, vuurtoren) Noemen van enkele eigenschappen van lichtstralen en lichtbundels Uitrekenen van de vergrotingsfactor Construeren van teruggekaatste lichtstralen met behulp van beelden van een voorwerp voor meerdere spiegels In eenvoudige gevallen berekeningen uitvoeren in een constructietekening Meten van de voorwerpsafstand en beeldafstand en het aangeven van de relatie tussen voorwerpsafstand en beeldafstand (als v groter, dan b kleiner) Noemen van enkele directe en indirecte lichtbronnen (zon, maan, lamp, vuurtoren) Noemen van enkele eigenschappen van lichtstralen en lichtbundels Rekenen met de voortplantingssnelheid van licht Toelichten dat wit licht in verschillende kleuren kan worden gebroken (prisma) Uitleggen hoe een regenboog ontstaat Uitleggen van schaduw als licht van een uitgebreide lichtbron op een voorwerp valt Uitrekenen van de vergrotingsfactor Voorspellen van de loop van lichtstralen na weerkaatsing m.b.v. beelden Straling (niet zichtbaar) Stralingsbronnen, frequentie, golflengte en type straling. Het gebruik van straling in communicatie-toepassingen (Informatieoverdracht). Gebruik van straling in diagnostische, medische toepassingen. Veiligheidsmaatregelen tegen ongewenste effecten van str Benoemen op welke manieren levende wezens beschermd kunnen worden tegen ongewenste effecten van straling (opslag kernafval, afscherming met lood, stralingsdosis) soorten straling soorten straling voor diagnostische, medische toepassingen (CT-scan, MRI) Noemen van enkele stralingsbronnen (sterren, röntgenapparaat, infraroodapparaat, hoogtezon) Noemen van verschillende soorten straling bij verschillende toepassingen (mobiele telefoons, wifi) Beargumenteren van de juiste methode om je tegen straling te beschermen Beargumenteren van de keuze van de juiste soort straling voor diagnostische, medische toepassingen Benoemen op welke manieren levende wezens beschermd kunnen worden tegen ongewenste effecten van straling (opslag kernafval, afscherming met lood, stralingsdosis) Benoemen van enkele eigenschappen van straling bij verschillende toepassingen (mobiele telefoons, wifi) Benoemen van enkele eigenschappen van straling voor diagnostische, medische toepassingen (CT-scan, MRI) soorten straling aan de hand van de golflengte en frequentie Noemen van enkele stralingsbronnen en welke soort straling deze bronnen uitzenden (sterren, röntgenapparaat, infraroodapparaat, hoogtezon) Technische systemen en processen in apparaten Invoer, verwerking, uitvoer. Onderscheiden van de verschillende onderdelen (sensor, verwerkingseenheid, actuator) Beargumenteren hoe een regelsysteem is opgebouwd Onderscheiden van de verschillende onderdelen (sensor, verwerkingseenheid, actuator) Energie

3 Elektriciteit en magnetisme Stroomsterkte, spanning, weerstand. Spanningsbron. Stroomkringen. Geleiders, isolatoren. Magnetisme. Dynamo, transformator. Veiligheid, kortsluiting, overbelasting. Sensoren, actuatoren, meet-, stuuren regelsystemen. Begrijpen van de begrippen stroomsterkte, spanning en weerstand Beschrijven van de dynamo als energie-omzetter Beschrijven van eenvoudige besturingssystemen in de context van energiebesparing Afleiden hoe groot de spanning en stroomsterkte worden in de schakeling Beschrijven van eigenschappen van geleiders en isolatoren en een aantal van hun toepassingen Herkennen van de aarde als magneet Beschrijven van zekering, aardlekschakelaar in de context van veiligheid Ontwerpen van (eenvoudige) besturingssystemen in de context van energiebesparing Eenvoudig rekenen met spanning, stroomsterkte en weerstand Ontwerpen van diverse schakelingen Gebruiken van de V- en A-meter in een schakeling Herkennen van de aarde als magneet Toelichten met voorbeelden van de begrippen stroomsterkte, spanning, weerstand Toepassen van de wet van Ohm Herkennen van de werking en het gebruik van magneten Uitleggen van de functie van een spanningsbron Herkennen van een spanningsbron als energiebron Uitleggen van de werking en het gebruik van magneten Herkennen van effect van transformatorgebruik in de context van huishoudelijke apparaten soorten stroomkringen Herkennen welk effect serie- en parallelschakelingen hebben op de stroomsterkte en spanning Uitleggen van het gebruik van de V- en A-meter in een schakeling Uitleggen van het gebruik van een dynamo Uitleggen van het gebruik van een transformator in de context van huishoudelijke apparaten en in de context van energietransport Noemen van eigenschappen van geleiders en isolatoren en een aantal van hun toepassingen Noemen van verschillende soorten schakelingen in de huiselijke context Uitleggen van verschillende soorten stroomkringen Uitleggen welke beveiliging gebruikt wordt in de elektrische huisinstallatie Voorbeelden van spanningsbronnen noemen Energie in de toekomst Alternatieve energiebronnen. Beschrijven van alternatieve energiebronnen en het gebruik voor de mens Beschrijven van de voor- en nadelen van deze energiebronnen Keuze maken voor verschillende alternatieve energiebronnen Vergelijken van alternatieve energiebronnen Instandhouding Bloedsomloop; Bouw en functie van hart en verschillende bloedvaten. Functies en samenstelling van het bloed. Ademhaling; Bouw en functie van de longen. Samenstelling ingeademde en uitgeademde lucht. Voeding; Voedingsstoffen. Verschil voeding planten/diere Benoemen van de belangrijkste functies van eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines en water voor het lichaam Benoemen van de bouw en functie van het spijsverteringskanaal Benoemen van de samenstelling van in- en uitgeademde lucht Benoemen van de belangrijkste functies van eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines en water voor het lichaam Benoemen van de bouw en functie van het spijsverteringskanaal Benoemen van de samenstelling van bloed Benoemen van verschillende typen spieren Benoemen van de samenstelling van in- en uitgeademde lucht Beoordelen van voedselveiligheid Beschrijven hoe de opname, verspreiding en gebruik van voedingsstoffen en afvalstoffen via de bloedbaan verloopt Beschrijven hoe dieren, planten en mensen aan hun voedsel komen Benoemen van verschillende typen spieren Beoordelen van voedselveiligheid Beschrijven hoe de opname, verspreiding en gebruik van voedingsstoffen en afvalstoffen via de bloedbaan verloopt Bouw en functie van van organen betrokken bij bloedsomloop Bouw en functie van van organen betrokken de ademhaling Eisen waaraan een evenwichtig voedingspakket moet voldoen Keuzes maken voor de samenstelling van een eigen gezond voedingspakket Beschrijven hoe dieren, planten en mensen aan hun voedsel komen Bouw en functie van van organen betrokken bij bloedsomloop Bouw en functie van van organen betrokken de ademhaling Eisen waaraan een evenwichtig voedingspakket moet voldoen Keuzes maken voor de samenstelling van een eigen gezond voedingspakket

4 Omschrijven hoe voedsel opgenomen, verwerkt en verspreid wordt door het lichaam Omschrijven van de bouw, functie en werking van de bij bewegen betrokken organen bij de mens Omschrijven waar opbouw en afbraak van stoffen plaatsvindt Onderscheiden dat in een cel assimilatie en dissimilatie plaatsvindt Verband leggen tussen de bouw van de spier met type bewegingen dat gemaakt kan worden Verschil tussen verbranding en vertering Omschrijven hoe voedsel opgenomen, verwerkt en verspreid wordt door het lichaam Omschrijven van de bouw, functie en werking van de bij bewegen betrokken organen bij de mens Omschrijven waar opbouw en afbraak van stoffen plaatsvindt Onderscheiden dat in een cel assimilatie en dissimilatie plaatsvindt Verband leggen tussen de bouw van de spier met type bewegingen dat gemaakt kan worden Verschil tussen verbranding en vertering Verbranden en verwarmen Transport en isolatie. Brand blussen. Verbranding en milieu. Verbranding. Voorwaarden voor verbranding. Verschijnselen bij verwarmen. Beschrijven op welke manieren warmtetransport kan plaatsvinden (geleiding, stroming, straling) Beschrijven, herkennen en met voorbeelden toelichten dat verwarmen kan leiden tot temperatuursverhoging of faseovergang Twee voorwaarden voor verbranding (brandstof en zuurstof) Verbanden noemen tussen verbranding van stoffen en het milieu Beoordelen welke manieren effectief toegepast kunnen worden Beschrijven op welke manieren warmtetransport kan plaatsvinden (geleiding, stroming, straling) Beschrijven, herkennen en met voorbeelden toelichten dat verwarmen kan leiden tot temperatuursverhoging, faseovergang of chemische reactie De drie voorwaarden (ook: ontbrandingstemperatuur) voor verbranding en toelichten Voorbeelden noemen van volledige en onvolledige verbranding Voorbeelden noemen van warmtetransport en isolatie in de context van energiebesparing Weten op welke manieren een brand geblust kan worden De keuze voor verschillende manieren van verbranding herkennen in samenhang met milieuproblematiek Keuze maken op welke manier een brand geblust moet worden Nagaan waar verbranding plaatsvindt Relatie leggen tussen warmtetransport en de materie waar transport in plaatsvindt Uitleggen op welke manieren een brand geblust kan worden Verband leggen tussen transport en isolatie in de context van energiebesparing Verschillen noemen van volledige en onvolledige verbranding Vormen van energie, energieomzetting, transport, opwekking, rendement en vermogen Vormen van energie. Energieomzetting. Energiebronnen; energieopwekking; energietransport. Vermogen en rendement. Beschrijven hoe energie getransporteerd wordt Energiesoorten noemen, waaronder bewegings-, zwaarte-, kernenergie, elektrische en chemische energie, warmte Herkennen van energieomzettingen Keuze maken m.b.v. de energielabels voor diverse (huishoudelijke) apparaten Beschrijven van de verschillende manieren van energie-opwekking Diverse apparaten ordenen m.b.v. de bijgeleverde energielabels Enkele methoden beschrijven hoe energie opgeslagen kan worden Herkennen van de verschillende energiebronnen Keuze maken voor apparaten met het oog op energiebesparing Noemen van een aantal energiebronnen Met voorbeelden energieomzettingen toelichten Onderscheid maken tussen 'nuttige' energie en 'toegevoerde' energie Nagaan op welke manier energie 'nuttig' gebruikt kan worden Verband leggen tussen de begrip 'vermogen' en 'rendement' Verschil tussen diverse energiesoorten noemen, waaronder bewegings-, zwaarte-, kernenergie, elektrische en chemische energie, warmte Kracht-beweging-constructie

5 Beweging Afstand, (gemiddelde) snelheid, versnelling. Beweging in grafiek. De gemiddelde snelheid bij gegeven afstand en tijd berekenen met gebruik van eenheden Eenparige beweging, versnellen en vertragen herkennen Herkennen dat versnelling een voortdurende snelheidstoename is, veroorzaakt door een permanent werkende kracht Herkennen van een versnelde beweging aan de hand van een v-t diagram Afleiden dat versnelling een voortdurende snelheidstoename is, veroorzaakt door een permanent werkende kracht De relatie tussen afstand, snelheid en tijd (s=v.t) afleiden Een kwalitatief verband leggen tussen het veranderen van de snelheid van een voorwerp en de kracht die daarvoor nodig is Eenparige beweging, versnellen en vertragen onderscheiden 32 Interpreteren van een st- en een vtdiagram Maken van s-t en v-t diagrammen aan de hand van metingen Herkennen van een versnelde beweging aan de hand van een v-t diagram Interpreteren van een st- en een vtdiagram Maken van een v-t diagram aan de hand van een eenvoudig s-t diagram Maken van s-t en v-t diagrammen aan de hand van metingen Orde van grootte van snelheden herleiden in gegeven context Kracht Soorten krachten. Traagheid, bewegingsverandering. Herkennen dat elk voorwerp zich verzet tegen een verandering van snelheid in grootte en/of richting (botsing, veiligheidsgordels, hoofdsteunen) Herkennen van soorten krachten in verschillende contexten (zwaartekracht, wrijvingskracht, magnetische en elektrische kracht, trek- en drukkracht, normaalkracht) De relatie uitleggen tussen massa, zwaartekracht en gewicht Herkennen van soorten krachten in verschillende contexten (zwaartekracht, wrijvingskracht, magnetische en elektrische kracht, trek- en drukkracht, normaalkracht) Orde van grootte van krachten herleiden in gegeven context 32 Uitleggen van het verschil tussen massa en gewicht Statische- en dynamische krachten onderscheiden Van verschillende soorten krachten de uitwerking beschrijven Uitleggen dat elk voorwerp zich verzet tegen een verandering van snelheid in grootte en/of richting (botsing, veiligheidsgordels, hoofdsteunen) Kracht/beweging bij mensen, verkeer, transport van goederen en zonnestelsel Veiligheidsmaatregelen in het verkeer. Beweging in de context van verkeer en vervoer. Opbouw van ons zonnestelsel. De bouw van het zonnestelsel met de aarde tekenen en onderdelen (planeetbanen, maanaardestelsel, satellieten, gewichtsloosheid) De gevolgen van krachten in het verkeer (botsingen, vervormingen)noemen Gewichtsloosheid uitleggen Herkennen dat de beweging van de aarde om de zon en van de maan om de aarde natuurverschijnselen veroorzaken Het verband tussen stopafstand, remweg en reactieafstand toepassen De dimensies van het zonnestelsel toelichten De gevolgen van krachten in het verkeer (botsingen, vervormingen)noemen De opbouw van ons zonnestelsel (planeetbanen, maan-aardestelsel, satellieten, gewichtsloosheid) uitleggen met zwaartekracht en snelheid Gewichtsloosheid verklaren Uitleggen van de werking van veiligheidsmaatregelen ter voorkoming van letsel in het verkeer (valhelm, autogordels, kreukelzone, airbag, hoofdsteun) 32 Noemen van veiligheidsmaatregelen ter voorkoming van letsel in het verkeer (valhelm, autogordels, kreukelzone, airbag, hoofdsteun) Verband leggen tussen natuurverschijnselen en de beweging van de aarde om de zon en van de maan om de aarde Verband leggen tussen reactieafstand en reactietijd Verband leggen tussen stopafstand, remweg en reactieafstand Overbrenging, constructies en verbindingen Hefboomwet, kracht, arm, draaipunt. Ontwerpen en maken producten. Eenvoudig rekenen aan een hefboomprobleem Krachtvergroting herkennen bij hefbomen en katrollen ((hijs)gereedschappen) In evenwichtssituaties de hefboomwet (F1.r1=F2.r2) toepassen Krachtvergroting afleiden bij hefbomen en katrollen ((hijs)gereedschappen) 32

6 Met de kennis van krachten en de sterkte van materialen een product ontwerpen en maken (speeltoestel, gereedschap, hulpmiddel) Met de kennis van krachten en de sterkte van materialen een product ontwerpen en maken (speeltoestel, gereedschap, hulpmiddel) Materie Bouw van stoffen Moleculen. Moleculen (en atomen) en stoffen, fasen en chemische reacties. Benoemen en toelichten wat er bij chemische reacties op moleculair niveau gebeurt Benoemen en toelichten wat er bij chemische reacties op atomair niveau gebeurt Gedrag van moleculen in de verschillende fasen herkennen en vergelijken Gedrag van moleculen in de verschillende fasen herkennen en vergelijken Met voorbeelden toelichten dat (de meeste) zuivere stoffen zijn opgebouwd uit moleculen die voor een bepaalde stof karakteristiek zijn Zuivere stof en mengsel definiëren op moleculair niveau Met voorbeelden toelichten dat (de meeste) zuivere stoffen zijn opgebouwd uit moleculen die voor een bepaalde stof karakteristiek zijn (en op hun beurt opgebouwd zijn uit atomen) Zuivere stof en mengsel definiëren op moleculair niveau Chemische reacties Chemische reactie en reactieschema. Voorbeelden in de dagelijkse praktijk. Chemische reacties herkennen Een aantal chemische reacties in en rond het huis en herkennen Een reactieschema (hierin staan de namen van de stoffen) interpreteren Het begrip chemische reactie definiëren Aan de hand van een beschrijving het reactieschema opstellen Chemische reacties herkennen Een aantal chemische reacties in en rond het huis en herkennen Een reactieschema (hierin staan de namen van de stoffen) interpreteren Het begrip chemische reactie definiëren Eigenschappen Stoffen en hun eigenschappen. Eigenschappen van gevaarlijke stoffen. Dichtheid (kwalitatief). Geleiding van geluid. Geleiding van warmte. Brandbaarheid. Begrijpen van pictogrammen en etiketten (mate van brandbaarheid, giftigheid) Een aantal (stof)eigenschappen en herkennen, waaronder kleur, oplosbaarheid in water, elektrische geleiding, kookpunt, smeltpunt Een aantal (stof)eigenschappen en herkennen, waaronder kleur, oplosbaarheid in water, elektrische geleiding, kookpunt, smeltpunt Noemen van drie eigenschappen van drie witte, vaste, in water oplosbare stoffen Herkennen van de stof aan de hand van de brandbaarheid Stoffen ordenen aan de hand van de brandbaarheid Herkennen van de stof aan de hand van de geluidssnelheid Stoffen ordenen aan de hand van de geluidssnelheid Herkennen van de stof aan de hand van warmtegeleiding Stoffen ordenen aan de hand van warmtegeleiding Noemen van drie eigenschappen van drie witte, vaste, in water oplosbare stoffen Uitleggen van zinken, zweven en drijven met behulp van dichtheid Stoffen rangschikken naar brandbaarheid, giftigheid, etc Uitleggen hoe de dichtheid verandert als de stof krimpt of uitzet Zinken, zweven en drijven voorspellen aan de hand van dichtheid Opbouw van leven Cel. Plantaardige en dierlijke cellen. Verschillende onderdelen van cellen. Verschillende onderdelen van cellen. Weefsels en organen; Organen met functies; Verschil organen en weefsels. Bacterie, schimmel, virus, plant, dier/mens. Indelen in vier rijken. Benoemen dat organismen ingedeeld worden in vier rijken Benoemen dat weefsels en organen een deel van het organisme zijn Cellen als zelfstandige eenheid Benoemen dat organismen ingedeeld worden in vier rijken Benoemen dat weefsels en organen een deel van het organisme zijn Cellen als zelfstandige eenheid Kenmerken noemen van bacteriën, schimmels, virussen, planten, dieren en mensen Onderdelen van plantaardige en dierlijke cellen (cytoplasma celkern celwand celvlies bladgroenkorrel) noemen en aanwijzen in de cel Plantaardige en dierlijke cellen Kenmerken van de indeling in vier rijken Kenmerken noemen van bacteriën, schimmels, virussen, planten, dieren en mensen Onderdelen van plantaardige en dierlijke cellen (cytoplasma celkern celwand celvlies bladgroenkorrel) noemen en aanwijzen in de cel

7 Uitleggen dat de functie van de cel samenhangt met de vorm van de cel Van een aantal organen waar ze zich in het lichaam bevinden Één of meer functies van organen Plantaardige en dierlijke cellen en het verschil uitleggen Toelichten dat de functie van de cel samenhangt met de vorm van de cel Uitleggen dat organen één of meer functies hebben Van een aantal organen waar ze zich in het lichaam bevinden Product Materiaalkeuze gerelateerd aan functie, vorm en veiligheid. Ontwerpen en maken van producten. Het bewerken van materiaal voor een product Het opstellen van een aantal functionele eisen die aan technische ontwerpen gesteld worden Het bewerken van materiaal voor een product Het opstellen van een aantal functionele eisen die aan technische ontwerpen gesteld worden Reflecteren op een eigen ontwerp ten aanzien van het programma van eisen Reflecteren op een eigen ontwerp ten aanzien van het programma van eisen Selecteren van geschikt materiaal voor een product conform het programma van eisen. Selecteren van geschikt materiaal voor een product conform het programma van eisen. Stoffen om ons heen Watersoorten. Metalen. Zuren en basen. Schoonmaakmiddelen. Een aantal eigenschappen van zure en van basische oplossingen herkennen en, waaronder smaak, kleurmet lakmoes Een aantal methoden ter bescherming tegen corrosie herkennen en beschrijven Een aantal soorten schoonmaakmiddelen met bijbehorende voorbeelden en herkennen Een aantal soorten water en bijbehorende functies en beschrijven Gebruik van metalen beschrijven, lettend op hun eigenschappen Indeling in edele en onedele metalen en bij elke soort een aantal voorbeelden noemen Een aantal eigenschappen van zure en van basische oplossingen herkennen en, waaronder smaak, kleurmet lakmoes, geleiding van stroom en ontvettende werking Een aantal methoden ter bescherming tegen corrosie herkennen en beschrijven Een aantal soorten schoonmaakmiddelen met bijbehorende voorbeelden en herkennen Een aantal soorten water en bijbehorende functies en beschrijven Gebruik van metalen beschrijven, lettend op hun eigenschappen Het verschil in werking tussen deze soorten uitleggen Kringloop van water beschrijven Productie en distributie van drinkwater beschrijven Indeling in edele en onedele metalen en bij elke soort een aantal voorbeelden noemen Kringloop van water beschrijven Productie en distributie van drinkwater beschrijven Zuiver of gemengd? Zuivere stoffen. Mengsels. Scheidingsmethoden. Benoemen en beschrijven van de scheidingsmethoden bezinken en afschenken, filtreren (term residu) en indampen Benoemen en beschrijven van de scheidingsmethoden bezinken en afschenken, filtreren (term residu) en indampen Een aantal zuivere stoffen en herkennen Een aantal zuivere stoffen en herkennen Het begrip zuivere stof op macroscopisch niveau definiëren Het begrip zuivere stof op macroscopisch niveau definiëren Onderscheiden van bekende stoffen in zuivere stoffen en mengsels en van de mengsels de bestanddelen Onderscheiden van bekende stoffen in zuivere stoffen en mengsels en van de mengsels de bestanddelen Soorten mengsels en beschrijven: suspensie, oplossing en legering Soorten mengsels en beschrijven: emulsie, oplossing, suspensie, schuim, rook, nevel en legering Van oplossingen kwalitatief oplosbaarheid en concentratie definiëren en beschrijven Mens-ziekte-gezondheid

8 Gezondheid Gezond gedrag. Keuze maken rondom voeding, beweging, verslavende middelen, kleding, geld, media, relaties. Omgaan met groepsdruk. Zelfzorg rondom gezondheid. Verdeling van zorgtaken. Plannen van eigen zorgactiviteiten. Waarde van zelfzorg, mantelzorg en p Benoemen van eigen en andermans grenzen rond gezondheid en eigen gedrag daarop aanpassen Benoemen wat de invloed is van mantelzorg in de eigen omgeving Beschrijven wat zorgzelfstandigheid inhoudt Benoemen van eigen en andermans grenzen rond gezondheid en eigen gedrag daarop aanpassen Benoemen wat de invloed is van mantelzorg in de eigen omgeving Beschrijven wat zorgzelfstandigheid inhoudt 34, VO 35 Een definitie van gezondheid Een definitie van gezondheid Eigen mening geven over verdeling van zorgtaken en belang van zorgen voor zichzelf Eigen mening geven over verdeling van zorgtaken en belang van zorgen voor zichzelf Factoren die je gezondheid beïnvloeden (zoals voeding, beweging, verslavende middelen) en mogelijkheden noemen om verstoring van gezondheid tegen te gaan Factoren die je gezondheid beïnvloeden (zoals voeding, beweging, verslavende middelen) en mogelijkheden noemen om verstoring van gezondheid tegen te gaan Plannen van zorgtaken door planmatige aanpak Plannen van zorgtaken door planmatige aanpak Voorbeelden van professionele zorg in de eigen omgeving met betrekking tot gezondheid Voorbeelden van professionele zorg in de eigen omgeving met betrekking tot gezondheid Reproductie Celdeling en reductiedeling. Ongeslachtelijke en geslachtelijke voortplanting bij planten. Geslachtelijke voortplanting bij dieren en mensen. Functies van de voortplanting; Bouw mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen. Ingrijpen in de voortplanting. Fu Beeld van seksualiteit in de media Benoemen dat relaties in de puberteit veranderen Benoemen van bouw van het voortplantingsstelsel bij man en vrouw Beeld van seksualiteit in de media uitleggen Benoemen dat relaties in de puberteit veranderen Benoemen van bouw van het voortplantingsstelsel bij man en vrouw 34, VO 35 Benoemen van de functies van seksualiteit Benoemen van de functies van seksualiteit Benoemen van een aantal seksueel overdraagbare aandoeningen en hoe deze te voorkomen zijn Benoemen van een aantal seksueel overdraagbare aandoeningen en hoe deze te voorkomen zijn Benoemen van functies en werking van het voortplantingsstelsel bij man en vrouw Benoemen van functies en werking van het voortplantingsstelsel bij man en vrouw Benoemen van methoden van geboorteregeling (voorbehoedsmiddelen) Benoemen van verschillende opvattingen over seksualiteit Benoemen van het verschil tussen genotype en fenotype Benoemen van methoden van geboorteregeling (voorbehoedsmiddelen) Benoemen van verschillende relatievormen Benoemen van verschillende opvattingen over seksualiteit Benoemen van voorbeelden van geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting bij planten Benoemen van voorbeelden van geslachtelijke voortplanting dieren en mensen Benoemen van voorkeuren in verschillende relaties en daarin eigen keuzes uitleggen Eigen grenzen tussen gewenste en ongewenste relaties Benoemen van verschillende relatievormen Benoemen van voorbeelden van geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting bij planten Benoemen van voorbeelden van geslachtelijke voortplanting dieren en mensen Benoemen van voorkeuren in verschillende relaties en daarin eigen keuzes uitleggen Eigen mening ontwikkelen over seksualiteit Eigen grenzen tussen gewenste en ongewenste relaties Omschrijven hoe de voorplanting bij de mens verloopt Eigen mening ontwikkelen over seksualiteit Uitleggen dat cellen zich delen Verschil tussen primaire en secundaire geslachtskenmerken Invloed van hormonen bij de vrouw bij voortplanting Omschrijven hoe de voorplanting bij de mens verloopt Uitleggen dat elke cel de aanleg voor alle eigenschappen bevat en dat afhankelijk van het type cel bepaalde eigenschappen worden gerealiseerd

9 Verschil tussen primaire en secundaire geslachtskenmerken Verschil toelichten tussen de gewone celdeling en reductiedeling Werking van een reductiedeling uitleggen Natuur en leven Ecosysteem Voedselweb, voedselketen; Producent, Reducent, Consument. Voorbeelden van kringlopen. Biodiversiteit in de eigen omgeving. Aan de hand van concrete voorbeelden hoe soorten organismen van elkaar afhankelijk zijn op het gebied van voedsel, daarbij gebruik maken van de termen voedselweb, voedselketen, producent, reducent en consument Aan de hand van concrete voorbeelden hoe soorten organismen van elkaar afhankelijk zijn op het gebied van voedsel, daarbij gebruik maken van de termen voedselweb, voedselketen, producent, reducent en consument 30, VO 31 Benoemen van een kringloop van stoffen Benoemen van een kringloop van stoffen Benoemen wat biodiversiteit is Uitleggen dat aantallen in de voedselkringloop per soort verschillen Uitleggen dat afvalstoffen voedingstoffen zijn Uitleggen wat biodiversiteit inhoudt Groei en ontwikkeling Ontwikkelingsfasen; Lichamelijke en geestelijke groei; Puberteit. Fotosynthese; Organische stoffen. Benoemen van de fasen van lichamelijke en geestelijke groei van mensen Benoemen van de fasen van lichamelijke en geestelijke groei van mensen 30, VO 31 Benoemen van kenmerken passend bij verschillende levensfasen Benoemen van kenmerken passend bij verschillende levensfasen Beschrijven hoe planten met behulp van zonlicht eigen organische stoffen maken Beschrijven hoe planten met behulp van zonlicht eigen organische stoffen maken Omschrijven van lichamelijke en sociaal-emotionele veranderingen bij jongens en meisjes in de puberteit Omschrijven van lichamelijke en sociaal-emotionele veranderingen bij jongens en meisjes in de puberteit Weer Temperatuur, luchtdruk, vochtigheid, windsnelheid, windrichting, neerslag; Weersverwachting. grootheden en bijbehorende meetapparatuur die belangrijk zijn bij het opstellen van de weersverwachting Beschrijven van de verschillende grootheden en de bijbehorende meetapparatuur die belangrijk zijn bij het opstellen van de weersverwachting 30, VO 31 Het ontstaan van wolken, neerslag en bliksem beschrijven Uitleggen van een weersverwachting Evolutie Fossielen. Verandering in genotype. n.v.t. Benoemen hoe verandering in genotype tot stand komt 30, VO 31 Benoemen wat natuurlijke selectie is Uitleggen hoe fossielen zijn ontstaan en hoe ze gevonden worden Uitleggen hoe nieuwe soorten ontstaan