DUNGENSE HISTORIËN Onafhankelijk Tijdschrift voor de Geschiedenis van Den Dungen

Transcriptie

1 DUNGENSE HISTORIËN Onafhankelijk Tijdschrift voor de Geschiedenis van Den Dungen 10 e jaargang, november 2016 Dit is nummer 33. Redaktie leovanminderhout@hetnet.nl 38

2 Wat een kwitantie aan informatie kan opleveren: de kamp A28 aan de Boschpad. I n het Bosch' protocol komt een kwitantie 1 voor waarin kanunnik Joost Vos van de St. Jan in Den Bosch kwijting geeft aan Adriaan van Empel voor de lossing van een cijns van 22 schelling, nl. de ½ van 44 s. Adriaan is in die akte uit 1614 eigenaar van zekere erfenis in Den Dungen, die eertijds toebehoorde aan Goijart triphouwer. Dit onroerend goed blijkt de kamp A28 te zijn, althans dat was een kamp aan de Boschstraat die vergraven is bij de aanleg van de Oosterplas, en die merkwaardigerwijs nooit met een toponiem werd aangeduid. En even merkwaardig is dat de ligging van de kamp "in Den Dungen" was. Het mag zo zijn dat zoiets in 1614 gebruikelijk was voor een kamp ter plaatse, maar in voorgaande tijd toen een cijns in schellingen werd betaald was dat zeker niet zo: toen was de aanduiding eerder "in het vrijdom, achter Porta Celi = het klooster Bazeldonk", zoals bijvoorbeeld in onderstaande akte waarin de kamp wordt verkocht. Dirk zoon wijlen Roelof z w Gijb van der Rennendonck, een kamp land gelegen in het vrijdom van Den Bosch achter het klooster Porta Celi tussen erfenis van.. Hiernaast is op de uitsnede uit sektie A van het kadaster van Den Dungen uit 1832 de kamp A28 aangegegeven, samen met de andere helft A Onderaan in de figuur staat de Zuid-Willemsvaart die in dit trajekt vrijwel over de oude Boschstraat loopt; geheel links is nog een restje te zien van de verdwenen straat. Tot ca maakte A28 deel uit van een kamp van 5 morgen en deze was eigendom van Roelof Gijben van der Rennendonk; hij had deze kamp bij erfdeling in 1386 verkregen van zijn vader, 5 morgen groot, gelegen achter de Bazeldonk in het vrijdom 2. Zoon Dirk kreeg de noordelijke helft (A28) en schoonzoon Boudewijn van den Water de zuidelijke (A29-31) bij een niet bewaard gebleven erfdeling rond Hoe Gijsbert van der Rennendonk in het bezit van deze kamp is gekomen blijft onbekend. De eigenaren betaalden inderdaad aan het kapittel een rente. kamp eigenaar rente begunstigde A28 Dirk Roelof Gijben ½ van 44 s 3 - A28 kinderen Robert van Houthem 7 st en 1 blank het kapittel 4 A28 Henrica van Waatselaar 11 st en 1 achtmanneke het kapittel 5 A29 Dirk Werner ½ van 43 s 6 - A29 Peter Henrik Janssen 4 st min 1 negenmanneke 7 - A29 Huibert Vogels 4 st min 1 negenmanneke het kapittel 8. De vraag is nu wanneer Goijaart triphouwer deze kamp in zijn bezit had. Tussen 1386, toen Roelof Gijben eigenaar werd, en 1614, toen de cijns werd gelost, kan men geen enkele Goijaart aantreffen bij de eigenaren. De konklusie is dat Goijaart een midden-14 e eeuwse eigenaar geweest moet zijn, misschien wel de eerste, omdat deze kamp behoorde tot de 1000 morgen gemeijnte die in 1341 werd verkocht en dus in partikuliere handen kwam. 9 Wat de rol van het kapittel in dezen was blijft onbekend: ze kunnen vroeger eigenaar van de kamp geweest zijn, of ze kunnen de geldschieter voor Goijart triphouwer geweest zijn. 39

3 Dungense import (14): Meulenbroek A ls je in de Dungense archieven naar Meulenbroeken zoekt vind je dat er genoeg (d.w.z. veel) zijn geweest in de 17 e tot 19 e eeuw; tot op heden is de achternaam er blijven bestaan. Maar teruggaand in de tijd blijkt het midden van de 17 e eeuw het beginpunt van Meulenbroek in Den Dungen: Leendert Meulenbroek en zijn vrouw Heijlke Jacobs Spierings kregen er hun kinderen in de jaren '40 van de 17 e eeuw. Dezen staan op blad 21e van GDD (Genealogie van Den Dungen). Leendert en Heijlke moeten eind jaren '30 zijn getrouwd, en opnieuw voor de dominee op 8 maart Door te trouwen met Heijlke, die èrd on d'r knieës hà, werd hij welgesteld. Leendert was de enige zoon van zijn vader Willem Meulenbroek Hierbij hoort GDD2081. Blad 2081 Willem Willem Willems Meulenbroek (vader Willem overleden voor 1636) woont op het fort van de Pettelaar; woont in St.Michielsgestel; overleden voor 1664 x (2070) Barbara Goyart Mathijs van Beek, uit St. Michielsgestel overleden voor 1651 Lenaart is enige zoon, zie blad 21e xx (29b) Elizabet Jan Cornelis Jacobs van Tongeren, uit Den Dungen overleden op ; begraven Waar Willem vandaan kwam is lang onbekend geweest. Zou het een spoor zijn dat hij een huis op Hal in Boxtel 10 verkocht? Inderdaad blijkt Willem Willem Aarts Molenbroecx eigenaar van een huis op Hal in Boxtel te zijn in 1599, waaruit een pacht ging die aan Goijart Haerwasser kwam 11. Het eerste stuk van de genealogie van Meulenbroek in Den Dungen ziet er dus uit als volgt: Aart Willem Willem Willem x Barbara van Beek Leendert x Heijlke Spierings Mathijs Jacob Goijart Heijlke Willemke GDD1049 GDD1625 GDD1048 x x Jan Jans van Griensven Mathijs Antonis Vuchts GDD30 GDD1624 Al weer een pastoor ontdekt D e lijst van Dungense pastoors in de 16 e eeuw is allesbehalve kompleet. Van vroegere pastoors worden slechts bij toeval vermeldingen gevonden 12 omdat geen enkele bron of publikatie een volledige lijst geeft. Deze keer is het Wijnant zoon van Klaas Jan Klaassen van Berlicum en Margriet Goijart Jans van Boxtel. In een akte in het Bosch' protocol van 1613 belooft hij zijn moeder, die weduwe is, een rente uit zijn deel van huis en brouwerij den wildeman in de Hinthamerstraat in Den Bosch 13, en zij overleed al voor

4 De voorn. heer ende mr. Wijnant priester pastoir der kercke opte dungen sone wilner niclaessens sone Jans claessen van Berlicum van den selven niclaes Janss ende margriet sijn huijsvrouwe dochter Goijarts Janss van Boxtel te samen verwect heeft mits desen geloeft als sculdenaer principael te geven ende te betalen der voirs. margrieten sijne moeder tot behoeff der selver margriete als t haerder tochte ende nae ende doir de doot ten erfrechte der zelver Wijnant kreeg zijn naam naar de eerste man van zijn moeder, Wijnant Roelofs. Hij zou wel eens de schrijver van de eerste doopregisters van Den Dungen kunnen zijn, die in 1610 beginnen. Eikendonk vs gemeente N atuurlijk kwam het voor dat sommige inwoners bezwaar maakten tegen de hoogte van de dorpsbelastingen. Er is zo'n geval bekend uit 1609 (of kort daarvoor); de zusters van de Eikendonk vonden de personele lasten te hoog 14, in ieder geval waren ze volgens de gemeente met de betaling ten achter. In het proces communicatoir voor schepenen van de stad Den Bosch dat erop volgde waren de partijen: de zusters van het convent van Sinte Barbarendael gemeijnlijck genoempt Eijckendonck, als supplianten en Jacob Peter Eijmberts [van Griensven], (en met hem Peter Seberts [van der Westelaken]), Henrik Jans van Kempen Delis Jans Wijgergangs (en met hem Jan Spierings) Jan Cornelissen [van Doorn], als collecteuren van de personele lasten opte dungen, en met hen de dekenen van den dungen, als verweerders. De Eikendonk viel onder de eerste hoek, waar een van de vier collecteuren de belasting ophaalde, waarschijnlijk was dat Jacob. Het hele bestuur echter werd gedaagd, inclusief de borgen van twee van hen (Peter Seberts en Jan Spierings). In deze akte worden de borgemeesters nog dekenen genoemd. Alsoo sekere proces communicatoir opgestaen ende geresen is geweest ende noch hangende voor Schepenen der stadt Shertogenbosch tussen den susterren des convents van Sinte Barbarendael gemeijnlijck genoempt Eijckendonck supplianten ter eenre, ende Jacob Peter Eijmberts ende met hem Peeter Seberts ende henric Janss van kempen mitsgaders Delis Janss weijgerganx ende met hem Jan Spierinx ende Jan cornelissen alle collecteuren van de personele Lasten opten Dungen onder vrijdom deser stadt geintimeerde ende rescribenten ende met hen de dekene van den dungen voors. gevuechden ende verweerderen ter ander sijde, waer inne soo verre is geprocedeert datter appoinctement bij mijnen voors. heeren Schepenen ter manisse des Richters gegeven is dat de supplianten schuldich ende gehouden sijn bij provisie 41

5 Van de afloop is geen bericht gevonden. Voorlopig stelde Adriaan Jans van der Merendonk uit Den Dungen zich in deze akte borg voor de zusters. Een prehistorisch beekdal H et Griensvenneke in de Spekstraat was een turfveld in een dichtgegroeide slenk of zijarm van de Aa 15. Verder naar het westen konden soortgelijke afwateringsgeulen herkend worden in de opgravingen van de Poeldonk en de Drieburg 16. De omvang ervan kon daar natuurlijk niet bepaald worden omdat de opgravingen maar een zeer beperkt oppervlak hadden ofwel omdat de lengterichting van de opgraving niet overeenkwam met die van het beekdal. Het is wel verleidelijk te veronderstellen dat de beek die naast de Hoge Poeldonk gevonden werd zijn vervolg had in die van de Drieburg, op weg naar de Aa; maar dit is speculatie. Hier kunnen luchtfoto's behulpzaam zijn, en zeker die van 1947 en 1953 die werden gemaakt toen er nog water was. Luchtfoto 1947, 594 PV (deels) Op bovenstaande foto is rechts boven de Dungense brug over de Zuid-Willemsvaart te herkennen, met aan de zuidzijde de kort tevoren aangelegde trambaan naar Den Bosch. Ten noorden van de kanaal is de Hoge Poeldonk (links) en den IJvelaar (rechts) te vinden met lichtgekleurd akkerland. Geheel links staat de lichtgekleurde akker van den hogert de Eikendonk. Daartussen slingert een donkere baan van nat en laag gelegen grasland. In het midden van de foto ligt een groot complex laag gelegen hooiland, in het zuiden tot bijna aan toon pakke wiel en de dijk, in het noorden tot aan de kanaal. Deze laagte schijnt met een geul juist onder de Hoge Poeldonk in verbinding te staan met het emeren aan de andere kant van de kanaal. En dat is de plek waar bij de opgravingen in het kader van de omlegging van de Zuid-Willemsvaart de geul gevonden werd met daarbij aardewerkvondsten van een "speciale depositie". De percelen aan de westkant van dit meer hebben het toponiem de meer gehad (C102, 103 en 104). Het is mogelijk dat dit toponiem in de loop van de tijd (d.w.z. voor de 14 e en 15 e eeuw), toen het onderscheid tussen het meer en de hogere omgeving minder duidelijk werd, enigszins aan het wandelen is geweest. De aangeduide plaatsen worden op het volgende kaartje op hun plaats gezet. 42

6 Hoge Poeldonk het emeren Eikendonk Dungense brug ZWV het meer lievegoor toon pakke wiel De Pettelaarse schans is de 5-puntige ster links in de luchtfoto hieronder. Ten noorden daarvan bevinden zich de kampen van de Merendonk, opgespoten met zand uit de Pettelaarse plas. De afwatering vanaf het meer (geheel rechts) gaat met een meander zuidelijk om de Eikendonk heen, door lievegoor, en volgt de loop van de Dungense vaartgraaf. Anders gezegd, de Dungense vaartgraaf ligt in het dal van de afwatering van het meer 17. Luchtfoto 1953, VII-193 (deels) De stroomrichting in de geul is ongetwijfeld westwaarts geweest. Het ligt daarom voor de hand om de beekarm in het emeren eerder in verbinding met deze geul te zien dan met die naar het noorden langs de Drieburg. Op dit punt biedt de luchtfoto van het gebied noordelijk van de kanaal echter geen uitsluitsel; daar zijn geen duidelijke donkere stroken te vinden De hoeve ten hoornik D e hoeve ten hornic moet ergens op de Horzik te vinden zijn, maar het is nog geen uitgemaakte zaak waar dat precies is. In ieder geval is het in St. Michielsgestel aan den Dungense kant, ergens bij waar nu de bordjes Horziksestraat staan. 43

7 Het toponiem hornic = hornik = hoornik = horrik = hoorzik = horzik is hetzelfde woord als hork of hurk. In Den Dungen kan men onroerend goed in het verpondingsboek van de oudere verpondingsadministratie is niet bewaard gebleven - koppelen aan het eerste kadaster van 1832, zij het met enige moeite, en daar zijn dan prachtige kaarten van alle genummerde percelen. Dat komt omdat het verpondingsboek in ongewijzigde opzet in gebruik is gebleven tot in het begin van de 19 e eeuw en de wisselingen van eigenaren daarin werden bijgehouden. In St. Michielsgestel is dit niet mogelijk. De verpondingsboeken werden steeds vernieuwd, en de onroerende goederen kregen nogal eens andere volgnummers. De oudste registers van de verponding, die van 1655 en 1663, noteren heel andere oppervlakten voor de percelen dan de latere boeken. Een dooorlopende reeks opstellen voor eigenaren van een bepaald perceel is dan ook een hele toer 18. Voor de landerijen op den horzik is dat nog niet gedaan. In het Bosch' protocol zijn vermeldingen van de hoeve ten hornic te vinden vanaf de oudste band R1175 (einde 14 e eeuw) 19. Bijvoorbeeld R1179, blz 40, Jan en Mechtelt kinderen van wijlen Henrik van den Hoornic verkopen Henrik van den Kerchove van Ghoorle een pacht uit huis en hof van Jan in Gestel bij Herlaar ten hoornic. Ook latere akten terzake kunnen in het Bosch' protocol aangetroffen worden. Met enkele daarvan zal geprobeerd worden de hoeve nader te lokaliseren; het is nog niet mogelijk alle betreffende akten tot een reeks aaneen te rijgen. Een van de huizen op den horzik in 1832 zou de oorspronkelijke hoeve kunnen zijn. Er stonden destijds de volgende huizen: B71 onder het adres Nieuwe dijk, B257 ten westen van de dijk, B569 grote boerderij met op de voorgevel de ankercijfers 1796, B608 onder het adres Grote Molenstraat, B610 hoekhuis B10 onder het adres Grote Molenstraat, B614 kleine boerderij ten oosten van de dijk, B618 idem, B619 op de hoek van Horzik en Molenstraat. Uitgangspunt van de zoektocht zal een akte zijn uit Peter, Geertruit, Katharina en Aleit kinderen van Laureijns Pelgrom en Geertruit Pauwels Wijnants, en de onmondige kinderen uit Laureijns' tweede huwelijk met Judith Jans van Veen, verkochten daarin de volgende goederen als delen van de hoeve ten hoornik, gelegen tussen de pettelaar, de donk en het lange winkel, in 22 kopen. De kopen waren: 1-4. een woonhuis, 3 schuren, schaapskooi, bakhuis, esthuis, varkenskooi, een stenen leijen huis, een oude en een nieuw boomgaard, 21 lopensaten hopland, een hooikamp 6½ morgen, en een kamp weiland van 5 morgen in het lange winkel. 5. een grote akker van 6½ morgen. 6, 7, 21, 22. vijf kampen weiland van 6, 7½, 5½, 6 en 6 morgen, de opgesplitste kamp het varrenbroek akkers en hopland met een totale oppervlakte van 9 morgen. 16. een weikamp 6½ morgen vier weikampen van 6, 5½, 4½ en 2½ morgen. De hoeve ten hoornik was volgens deze akte 87 morgen land plus het huis met zijn erf, hetgeen neerkomt op 60 ha. 44

8 Bij de percelen staat de belending aan de 4 zijden en einden vermeld 21. Bij enkele percelen is inbegrepen het recht om te mogen wegen met wagens, karren, paarden, beesten en anderszins, bij sommige richting Den Dungen, bij andere naar Gestel. Er wordt bepaald bij 1-4 en bij 9-15 dat beginnend aan de misse van het huis van de hoeve koper Willem van der Meer een (onverharde) weg moet aanleggen. De hoeve moest de heer van Herlaar een gewincijns betalen van 8 kapoenen, welke verdeeld werden over de percelen 22 : koop kapoenen andere 0 De kopers waren: Adriaan Peter Eijmberts van Griensven 11, 13 Antoon Jan Willem Rutten van Griensven 10, 17 Gerard Gerong Dierks 16 Gielis Corstiaan Delissen 20 Henrik Henrik Jan Rutten van Griensven 5 Henrik Jans Eijkmans 12 Jan Jans van der Merendonk 9, 18 Jeronimus Paulus Wijnants, snel daarna Jacob Spierings 15 Jeronimus Pauwels Wijnants, snel daarna Marie wed Jan Peters 22 Lenaart Roelof Eijmberts van Griensven 7 Marcelis Jans Pijnappel 6 Peter Willem Goijarts van der Merendonk 8 Roelof Jan Roelofs 14 Rutger Rutger Klaas van Griensven 21 Willem Dirks van der Meer 1, 2, 3, 4 Willem Wouter Willems van den Ven 19. Opvallend veel Dungensen (in rood) verkregen er dus land, iets wat overigens geldt voor het hele Gestel-aanden-Dungense-kant. De kadasterkaart van 1832 geeft als relevante toponiemen het varrenbroeck, de lange winkels en de langwinkelse steeg, de donk, de pettelaarse en de horsiksche straat. Bovendien staan de nieuwen dijk en de horsiksche heij er op. Gebruikmakend van deze gegevens is het mogelijk de 22 kopen op de kadasterkaart te leggen zoals in onderstaande figuur wordt afgebeeld; zie ook de tabel hieronder. Daaruit blijkt dat B71 de horzikse hoeve is. Allereerst moet opgemerkt worden dat het nog nodig is aannemelijk te maken dat het huis van Willem van der Meer anno 1569 hetzelfde is als dat van de weduwe Willem Willems van der Merendonk anno 1832 (eerste kadaster St. Michielsgestel, sektie B, eerste blad). Voor de landerijen geldt mutatis mutandis hetzelfde. Koop nrs sektie B van St. Michielsgestel 1 huis: 71; misse 69, 70, 119, hopland 116, 117, 118, hooikamp lang winkel 80 4 weiland lang winkel 72, 73 5 grote akker en busselke twee kampen weiland varrenbroek weiland varrenbroek 122, akker akker akker 105, akker 107, akker akker 110,

9 14 akker 112, hopland 114, weiland lang winkel 78, weiland lang winkel 76, weiland lang winkel 74, haverkamp 25? weiland de geer 30, 31, kamp varrenbroek kamp varrenbroek 125, 126 De hoeve ten hoornik in De ondergrond van de kaart is het kadaster van Met rode cijfers zijn de 22 verkochte percelen aangeduid. Het recht van overweg is voor 3 percelen met een zwart pijltje ingetekend; de akkers 5 en 8-15 kunnen gebruik maken van de nieuwe dijk die begint op de misse van het huis van de hoeve. Het ingetekende huis heeft de positie van de boerderij op de kadasterkaart en komt waarschijnlijk overeen met het stenen huis van 1569, hetgeen inhoudt dat het woonhuis dichter aan de straat heeft gestaan. Van het esthuis lijkt de akte te zeggen dat het op het hopland (nr 2) stond. De omvang van de hoeve in 1569 is nu wel bekend, maar het is best mogelijk dat al eerder stukken ervan verkocht waren; misschien zal dit nog uit verdere studie blijken. In latere akten 23 is het stenen leijen huis terug te vinden als men er een cijns uit verkoopt, het grote stuk hopland dat aan Lodewijk Jan Donkers man van Maria Willem Andriessen van Griensven komt, en de andere percelen van Willem van der Meer. Opvallend is dat in de akte uit 1570 in eerste instantie staat "alwaer die huijsinge van der hoeven op staende is" en daarna "alwaer die huijsinge van der hoeven op staende was". In de akte van 1591 is deze passage "daer sekere huijsinge plach op te staen". Kennelijk is het woonhuis van de hoeve verdwenen in 1570, een turbulent jaar in en om de stad. De adel en de ayatollah's kwamen onder de mantel van religies in een burgeroorlog terecht met de ambachtslieden en handelaren, de eerste 2 geledingen van de stadsregering tegenover de derde. In deze tijd speelden de beeldenstorm (1566) en het gevecht op de markt (1570). 46

10 Alleen van het stenen huis zegt de akte dat het omgraven was, maar het woonhuis en de bijgebouwen stonden waarschijnlijk ook binnen de gracht. Op de onderstaande luchtfoto uit 1953 tekent deze gracht zich mooi af rond B71. Luchtfoto 1953, VII-193 (deels). De straat rechtsonder is de Horzikse straat, links de Nieuwe dijk uit Vanaf de steeg middenonder strekken zich naar links toe de akkers uit die op de kaart zijn genummerd met 8-15 en 2. Binnen de gracht bevindt zich linksboven ten noorden van de straat de boerderij met lindebomen eromheen en enkele bijgebouwen, ten zuiden ervan een nieuw gebouwd huis (opvallend zwart dak). Op de rekonstuktietekening is de gracht getekend tot aan de straat, aldus: Maar op de luchtfoto zou ook een kleinere misse binnen de gracht gezien kunnen worden. De hoeve ten hoornik in 2016, een kleine nederzetting van 4 huizen en een melkveebedrijf. 47

11 1 R1490, fo 64, R1177, fo 276, maandag na R1231, fo 208, R1322, fo 431v, R1435, fo 98v, R1251, fo 161v, R1293, fo 561v, R1312, fo 71, Dungense Historien 8 (2014), blz R1575, fo 29, ; ook een huis aan de Pleijn SMG, en div. percelen land; de akte is gecasseerd]; Barbara's testament was van voor schepenen SMG. 11 R1409, fo 246v, De vorige vondst staat in Het Griensvenneke 27 (2002), blz R1460, fo 238, R1454, fo 8v, Dat de zusters de lasten te hoog vonden wordt in deze borgstelling niet vermeld, eerder was het zo dat ze niet in staat waren te betalen: het was er een zootje, ook wegens de oorlog rond de stad; zie L. van de Meerendonk OP, Het klooster op de Eikendonk te Den Dungen, Tilburg, 1964, blz 116 ev. 15 Dungense Historien nr 22 (2013). 16 Dungense Historien 10 (2016), blz Niet te verwarren met het andere meer in Den Dungen., nl. op de Hooidonk; zie Dungense Historien 4 (2010), blz Voor de huizen in Gestel-aan-den-Dungense-kant is dat gedaan en in voorlopige vorm gepubliceerd in Het Griensvenneke 15 (1990), blz 1 e.v. 19 R1175, fo 8v, R1393, fo 50, Als volgt: koop belendende percelen 1 4, 4, straat, 4 2 7, 1, straat, , ossenkamp, 8, de donck Den Dungeon C , straat, 1, Peter Rutten 5 6, 20, 19, , 5, straat, 5 7 stege, 21, 2, Goijart W. v.d. Merendonk 8 5, 9, 6, , 10, 6, , 11, 6, , 12, 6, , 13, 22, , 14, 21, , 15, 21, , 2, 21, , 17, 10, de donck 17 16, 18, -, de donck 18 17, 4, gasthuijsdonck, 2 19 pettelaarse straat, zusters v Orthen, 5, zusters v Orthen 20 5, blok weversplaats, 19, , -, 2, Jan van der Merendonck 22 21, 6, -, Goijart Willems en Rutger Claassen 22 Dit houdt in dat de hoeve terug te vinden moet zijn in het grondcijnzenboek van de heerlijkheid Herlaar; Rentmeester-generaal van de domeinen, inv. nr.244, met als betaling (o.a.?) 8 kapoenen. 23 R1392, fo 377, ; R1431, fo 22-24,