DE DUURZAME WIJK. Het summum van ecologisch en economisch wonen.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "DE DUURZAME WIJK. Het summum van ecologisch en economisch wonen."

Transcriptie

1 DE DUURZAME WIJK Het summum van ecologisch en economisch wonen. 3E

2 Een toekomstvisie VANDAAG Focus op energie TOEKOMST REFERENTIEEL B Focus op brede duurzaamheid 2

3 De 8 pijlers van duurzaamheid aandacht voor biodiversiteit low-impact materialen doordachte inplanting people planet profit duurzaam leefcomfort duurzame mobiliteit kosten optimaliseren verantwoord omgaan met water energiezuiniger dan ooit EXCELLENT DE DUURZAME WIJK - WAREGEM 3

4 Waregem, een pilootproject BETAALBAARHEID GEEN SCIENCE FICTION BEHOUD VAN WOONKWALITEIT GEKENDE BOUWPARTNERS GEKENDE BOUWMETHODOLOGIE GEKENDE MATERIALEN 4

5 Het ontwerp 5

6 Evolutie in wetgeving Vlaanderen Waregem Wallonië NZEB LIGHT = E30 + NZEB MEDIUM = Passief + NZEB HIGH = Passief + 100% UPPER BAND LOWER BAND 25% 50% AFDEKKING hernieuwbare energie 6

7 Verdeling energieverbruiken Jaarlijks energieverbruik [kwh/jaar] elektrisch huishoudelijk verbruik elektrisch hulpverbruik sanitair warm water verwarming - E130 E80 E60 + RE NZEB 7

8 Verdeling energieverbruiken 9% 2% 8% aandeel binnen totale woningenbestand Vlaanderen E130 Woningen gebouwd voor % 12% 81% ca. 80% elektrisch huishoudelijk verbruik 32% NZEB verwarming 15% 14% 72% E80 Woningen vergund in 2010 en % 16% ca. 3% elektrisch hulpverbruik 13% sanitair warm water 40% 20% 58% E60 + HE Woningen vergund in 2014 en 2015 ca. 3% 8

9 Slim ontwerpen optimale oriëntatie compact bouwen (clustering) slimme maatregelen: - luifel zuidkant - aandacht raamgrootte en positie - geen thermische onderbrekingen nodig massief bouwen (thermische inertie) + doorgedreven isoleren 9

10 Een geoptimaliseerde schil Passiefstandaard PHP < 15kWh/m² Laag Energie+ < 15kWh/m² Laag Energie < 20kWh/m² - (5.000) meerinvestering schil tov E60 met dezelfde isolatiediktes luchtdichtheid 0.6vol/h 1.5vol/h 1.5vol/h 2-2.5vol/h > 60% meerkost in ramen & luchtdichtheid dubbele ipv 3-voudige beglazing geen thermische onderbreking nodig 10

11 Financiële analyse schilopbouw t.o.v. E60 75 /jaar verschil Conclusie: Ga voor een geoptimaliseerde en robuuste schil = toekomstgericht Prijs 3-voudige beglazing nog steeds pijnpunt voor betaalbaarheid 11

12 Technieken: onderzochte scenario s pelletketel participatie passief Laag Energie+ gasketel PV warmtepomp zonthermisch elektrische verwarming collectief individueel 50% NZEB 100% NZEB 12

13 Economie energie comfort NZEB = Laag Energie+ en hernieuwbare energie Investeringskost (CAPEX) Jaarlijkse onderhouds- en energiefactuur (OPEX) Totale actuele kost na 30 jaar (TAK) CO 2 - emissie Primair energieverbruik Netto energieverbruik REFERENTIE: 2013 E E60 + RE Reactietijd verwarming Vertrekt verwarming Complexiteit regeling 13

14 Initiële investeringskost incl. BTW [ ] in de schil in technieken 14

15 Initiële investeringskost verschil t.o.v. E60 15

16 Totale actuele kost na 30 jaar - verschil t.o.v. E60 16

17 Besparing per jaar Laag Energie+ t.o.v. E korting onroerende voorheffing + lager energieverbruik premies + lager energieverbruik lager energieverbruik - year1 year5 year10 year15 year20 year25 year30 17

18 Besparing per jaar NZEB gas + participatie t.o.v. E Terugverdientijd schil + participatie = 15 jaar Terugverdientijd Laag Energie+ = 10 jaar year1 year5 year10 year15 year20 year25 year30 18

19 Besparing per jaar NZEB gas + PV t.o.v. E Terugverdientijd schil + PV = 10 jaar Terugverdientijd schil < 5 jaar year1 year5 year10 year15 year20 year25 year30 Besparing "Laag Energie +" tov E60 na x-jaar Besparing NZEB + PV tov E60 na x-jaar 19

20 CO 2 -emissie per scenario CO2-neutraal (500) 369 E70 E60 "Laag Energie +" NZEB pellets NZEB part & gas (477) NZEB PV & gas (1.000) 20

21 Conclusies Zet in op een toekomstgerichte en geoptimaliseerde bouwschil Denk aan collectieve systemen i.p.v. per woning/gebouw Faseer hernieuwbare energie in tijd en ruimte d.m.v. participatie 21

22 M7 Totaalprijs hoekwoning Waregem (NZEB + PV) 4,2% meerkost terugverdientijd 10 jaar via premies en lagere energiekost 6% BTW = besparing Incentive overheid? Hoog grondaandeel door duurzame ligging in stadskern Bouwkost hoekwoning:1.250 /m² Bouwkost rijwoning: 950 /m² 22

23 Dia 22 M7 toevoegen NZEB gas + PV --> zoals waregem gemaakt is. theoretisch participatie houden als traject = toevoegen in prijsopdeling. MLE; 13/01/2014

24 Is duurzaam bouwen betaalbaar? De Duurzame Wijk = beter dan BEN + Breeam Excellent Een aantal zaken zijn duurder: grote kost in grondprijs deels door duurzame ligging in het centrum van de stad; dure technieken vermijden door Slim Ontwerp in combinatie met participatie of PV meer ademruimte als BTW zou dalen naar 6% voor nieuwbouw! 23

25 Is duurzaam bouwen betaalbaar? De Duurzame Wijk = beter dan BEN + Breeam Excellent Andere zaken zorgen voor grote kostenbesparing die op langere termijn sterk doorweegt: lagere energiefactuur waterrecuperatie zorgt voor lagere drinkwaterfactuur beperkt onderhoud tuin en beperkt onderhoud materialen minder wagengebruik 24

26 Is duurzaam bouwen betaalbaar? Betaalbaar duurzaam bouwen kan! Onder een aantal voorwaarden: meer collectief werken, zowel voor groenaanleg, onderhoud, energieopwekking, etc. andere kijk op financiering door op langere termijn te kijken en niet enkel naar initiële investeringskost participatie heeft verdere uitwerking nodig die mogelijks oplossingen voor betaalbaarheid kan inhouden nood aan een correct incentiverend beleid dat focust op de echt onvermijdelijke meerkosten 25

27 THANK YOU 26

Zaal ATELIER Slim ontwerp in de duurzame wijk: case Waregem

Zaal ATELIER Slim ontwerp in de duurzame wijk: case Waregem Zaal ATELIER +1 3.5. Slim ontwerp in de duurzame wijk: case Waregem Slim ontwerp in de duurzame wijk Case Waregem Namens Wienerberger Scope Consulting Innovation Solar Grids & markets Wind Buildings &

Nadere informatie

DE DUURZAME WIJK. Het summum van ecologisch en economisch wonen.

DE DUURZAME WIJK. Het summum van ecologisch en economisch wonen. DE DUURZAME WIJK Het summum van ecologisch en economisch wonen. Een toekomstvisie VANDAAG Focus op energie TOEKOMST REFERENTIEEL B Focus op brede duurzaamheid 2 De 8 pijlers van duurzaamheid aandacht voor

Nadere informatie

DE DUURZAME WIJK Het summum van ecologisch en economisch wonen.

DE DUURZAME WIJK Het summum van ecologisch en economisch wonen. DE DUURZAME WIJK Het summum van ecologisch en economisch wonen. Een toekomstvisie VANDAAG Focus op energie TOEKOMST REFERENTIEEL B Focus op brede duurzaamheid 2 De 8 pijlers van duurzaamheid aandacht voor

Nadere informatie

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis Winst en comfort uit duurzaamheid Bouw op onze kennis Even voorstellen "Het verschil tussen gewoon en uitzonderlijk is vaak dat kleine beetje extra, waarin samenwerking en krachtenbundeling mijn drijfveer

Nadere informatie

18/10/2013. Arch. Christophe Debrabander voor Bostoen. De woning van 2020 werfbezoek. 17 oktober 2013, de woning van 2020

18/10/2013. Arch. Christophe Debrabander voor Bostoen. De woning van 2020 werfbezoek. 17 oktober 2013, de woning van 2020 Arch. Christophe Debrabander voor Bostoen De woning van 2020 werfbezoek 1 onze MISSIE: Omdat comfortabel wonen een behoefte is van iedereen, (ver-)bouwt Bostoen betaalbare, energiezuinige wooneenheden

Nadere informatie

VLAAMS BELEID Bijna-energieneutrale gebouwen. Maarten De Groote - Vlaams Energieagentschap De toekomst van de bouw, Kamp C, 20 maart 2014

VLAAMS BELEID Bijna-energieneutrale gebouwen. Maarten De Groote - Vlaams Energieagentschap De toekomst van de bouw, Kamp C, 20 maart 2014 VLAAMS BELEID Bijna-energieneutrale gebouwen Maarten De Groote - Vlaams Energieagentschap De toekomst van de bouw, Kamp C, 20 maart 2014 Vlaamse energieprestatieregelgeving sinds 2006 Nieuwbouw moet gezond

Nadere informatie

DE VLOEI: VAN DUURZAAM NAAR SLIM ENERGIECONCEPT

DE VLOEI: VAN DUURZAAM NAAR SLIM ENERGIECONCEPT Roel.DeConinck@3E.eu - Roel.DeConinck@mech.kuleuven.be ie-net Intelligente gebouwen voor intelligente steden 16/11/2012 DE VLOEI: VAN DUURZAAM NAAR SLIM ENERGIECONCEPT OVERZICHT Doelstelling studie Eerste

Nadere informatie

Marsaki: Het projectmanagementbureau van de woningcorporaties en voor IEDEREEN! Onze aandeelhouders: RWS partner in wonen. L escaut woonservice

Marsaki: Het projectmanagementbureau van de woningcorporaties en voor IEDEREEN! Onze aandeelhouders: RWS partner in wonen. L escaut woonservice Marsaki: Het projectmanagementbureau van de woningcorporaties en voor IEDEREEN! Onze aandeelhouders: RWS partner in wonen L escaut woonservice Woonburg Zeeuwland 1 De Wooneco-alliantie 2 Minder dan een

Nadere informatie

Passieve sociale woningen. Veerle De Meulenaer, burgerlijk ir. Projecten VMSW

Passieve sociale woningen. Veerle De Meulenaer, burgerlijk ir. Projecten VMSW Passieve sociale woningen Veerle De Meulenaer, burgerlijk ir. Projecten VMSW Passieve sociale woningen Sessie 14 Woonforum 2009 Welkom Demonstratieproject PASW Wat is een Passief Huis? Doelstellingen van

Nadere informatie

1. D U U R Z A A M B O U W E N. Charline Boyer 02 545 58 35 charline.boyer@confederatiebouw.be

1. D U U R Z A A M B O U W E N. Charline Boyer 02 545 58 35 charline.boyer@confederatiebouw.be 1. D U U R Z A A M B O U W E N Charline Boyer 02 545 58 35 charline.boyer@confederatiebouw.be E CO- C O N S T R U C T I E We leven in een wereld waarin natuurlijke hulpbronnen niet onuitputtelijk blijken,

Nadere informatie

Toekomstbestendig bouwen in Heerebosch fase 2 4 oktober Arthur Rijken Gemeente Gemert-Bakel Tijmen Jansen Bureau JREA

Toekomstbestendig bouwen in Heerebosch fase 2 4 oktober Arthur Rijken Gemeente Gemert-Bakel Tijmen Jansen Bureau JREA Toekomstbestendig bouwen in Heerebosch fase 2 4 oktober 2017 Arthur Rijken Gemeente Gemert-Bakel Tijmen Jansen Bureau JREA Agenda Korte terugblik 4 juli Stand van zaken programma van eisen Wensen en aanbevelingen

Nadere informatie

Naar een energetische en kostenoptimale nieuwbouw: inpassing van hernieuwbare energie in het gebouw

Naar een energetische en kostenoptimale nieuwbouw: inpassing van hernieuwbare energie in het gebouw Naar een energetische en kostenoptimale nieuwbouw: inpassing van hernieuwbare energie in het gebouw Inhoud Regelgeving: hernieuwbare energie Theoretische voorbeelden Denkpistes BEN of E60 Praktijk voorbeeld

Nadere informatie

W.2.3 BENG. Bijna energie Neutrale Gebouwen in het Bouwbesluit geregeld. 12 oktober ing. P.J. (Johan) van der Graaf

W.2.3 BENG. Bijna energie Neutrale Gebouwen in het Bouwbesluit geregeld. 12 oktober ing. P.J. (Johan) van der Graaf W.2.3 BENG Bijna energie Neutrale Gebouwen in het Bouwbesluit geregeld 12 oktober 2017 ing. P.J. (Johan) van der Graaf Nieman Raadgevende Ingenieurs Programma Bijna energie Neutrale Gebouwen in het Bouwbesluit

Nadere informatie

Is investeren in energiebesparende producten nog interessant?

Is investeren in energiebesparende producten nog interessant? Is investeren in energiebesparende producten nog interessant? Energie verwarming en SWW Stijgende prijzen woningen zonder spouwisolatie Woningen met enkel glas Woningen zonder dakisolatie 2 1 Energie elektriciteit

Nadere informatie

ZEN en BENG Op weg naar de praktijk

ZEN en BENG Op weg naar de praktijk ZEN en BENG Op weg naar de praktijk Ir. Harm Valk Nieman Groep Platform ZEN 21 juni 2016 BENG (hoe) is het haalbaar? BENG is de basis voor ZEN Vragen: Zijn de voorlopige eisen haalbaar? Wat zijn de knelpunten?

Nadere informatie

CPO Zuidhoek. Kapelle. Augustus 2012

CPO Zuidhoek. Kapelle. Augustus 2012 CPO Zuidhoek Kapelle Plangebied 1. 2. 3. Aanleiding In een samenwerking tussen gemeente Kapelle, CPOZ, Architecten Alliantie en Dubourgraaf is onderzocht wat de mogelijkheden zijn voor collectief particulier

Nadere informatie

Bouwunie, Unie van het KMO-bouwbedrijf 1

Bouwunie, Unie van het KMO-bouwbedrijf 1 1 Energierenovatie 2 Energierenovatie 3 Kostenoptimale niveau s in het echt 4 Kostenoptimale niveau s energieprestaties 5 Kostenoptimale niveau s energieprestaties 6 Totale Actuele Kost (TAK) Bouwkost

Nadere informatie

Nulenergie in Brussel: perspectieven?

Nulenergie in Brussel: perspectieven? Nulenergie in Brussel: perspectieven? Seminarie Duurzaam Gebouw 22 maart 2013 Ir. Ismaël Daoud Politiek adviseur, Duurzaam bouwen en Energie Kabinet d'evelyne Huytebroeck, Brussels Minister voor Leefmilieu,

Nadere informatie

Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG)

Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG) Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG) Op weg naar bijna energieneutraal bouwen in 2020 Jean Frantzen Adviseur duurzaam bouwen Kennisevent Routekaart richting energieneutraal bouwen R c 2,5 R c 3,5 R c

Nadere informatie

Stad Antwerpen - Studiedag collectieve warmteproductie 25 september 2014 - Antwerpen. Ervaringen met centrale warmteproductie in de Cadixwijk

Stad Antwerpen - Studiedag collectieve warmteproductie 25 september 2014 - Antwerpen. Ervaringen met centrale warmteproductie in de Cadixwijk Stad Antwerpen - Studiedag collectieve warmteproductie 25 september 2014 - Antwerpen Ervaringen met centrale warmteproductie in de Cadixwijk ir. arch. Joni Staljanssens/Bureau Bouwtechniek Bureau Bouwtechniek

Nadere informatie

Energiezuinig (ver)bouwen: geen rechttoe rechtaan verhaal

Energiezuinig (ver)bouwen: geen rechttoe rechtaan verhaal KVAB / Reflectiegroep Energie 14 oktober 2015 Energiezuinig (ver)bouwen: geen rechttoe rechtaan verhaal Hugo Hens Inhoudsoverzicht Inleiding Bewonersgedrag o o Feiten? Hoe statistisch? o Gevolgen Netto

Nadere informatie

Energieprestatie in de toekomst Verdouw Beurs 2.0

Energieprestatie in de toekomst Verdouw Beurs 2.0 Energieprestatie in de toekomst Verdouw Beurs 2.0 ing. A.F. (André) Kruithof Oktober 2015 Programma Op weg naar 2050: doelstellingen bestaande bouw & nieuwbouw BENG-indicatoren Energiezuinigheid in de

Nadere informatie

Verduurzaming 39 woningen Seringenlaan

Verduurzaming 39 woningen Seringenlaan Verduurzaming 39 woningen Seringenlaan Duurzaamheid Voor huurders: Beperking van energie voor een aangenaam binnenklimaat. Betaalbare woonlasten. Maatschappelijk: Zorgen voor een leefbare en duurzame woonomgeving.

Nadere informatie

PRESENTATIE AANVRAGEN? info@academynl.nl. ir. Chris Zijdeveld

PRESENTATIE AANVRAGEN? info@academynl.nl. ir. Chris Zijdeveld PRESENTATIE AANVRAGEN? info@academynl.nl PASSIEF EN NZEB Nearly Zero Energy Buildings vogel in de hand... vogel in de hand... of vogels in de lucht? we moeten kiezen: waan van de dag we moeten kiezen:

Nadere informatie

COLLECTIEF RENOVEREN. K A M P C o n d e r s t e u n t l o k a l e o v e r h e d e n e n b u r g e r s

COLLECTIEF RENOVEREN. K A M P C o n d e r s t e u n t l o k a l e o v e r h e d e n e n b u r g e r s COLLECTIEF RENOVEREN K A M P C o n d e r s t e u n t l o k a l e o v e r h e d e n e n b u r g e r s 1-05/04/2017 COLLECTIEF RENOVEREN WAAROM? Waarom? Collectief renoveren? De rol van Kamp C? Duurzaambouwloket.be

Nadere informatie

De weg van de energietransitie d.d VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst

De weg van de energietransitie d.d VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst De weg van de energietransitie d.d. 20-11-2018 - VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst M3E groep (Vestigingen Rotterdam, Breda, Amsterdam ) M3E Kostenmanagement M3E Brandveiligheid consultants M3E

Nadere informatie

Opleiding Duurzaam Gebouw:

Opleiding Duurzaam Gebouw: Opleiding Duurzaam Gebouw: Gedeeltelijke en gefaseerde renovatie Leefmilieu Brussel GEDETAILLEERD VOORBEELD VAN EEN RENOVATIE Voorbeeldgebouwen [047] Stuckensstraat Madeline DEMOUSTIER Fhw Architectes

Nadere informatie

Opleiding Duurzaam Gebouw:

Opleiding Duurzaam Gebouw: Opleiding Duurzaam Gebouw: Gedeeltelijke en gefaseerde renovatie Leefmilieu Brussel GEDETAILLEERD VOORBEELD VAN EEN RENOVATIE Voorbeeldgebouwen [047] Stuckensstraat Madeline DEMOUSTIER Fhw Architectes

Nadere informatie

BEN of Bijna EnergieNeutraal (ver)bouwen = toekomstgericht (ver)bouwen

BEN of Bijna EnergieNeutraal (ver)bouwen = toekomstgericht (ver)bouwen BEN of Bijna EnergieNeutraal (ver)bouwen = toekomstgericht (ver)bouwen VCB Energieforum 27 maart 2014 Luc Peeters, administrateur generaal Vlaams Energieagentschap Sinds 2006 energieprestatieregelgeving

Nadere informatie

Renovatie in de bouw De zin en onzin van renovaties - bewustmaking Wat voorziet Vlaanderen op het gebied van EPB- methodiek & ERP2020

Renovatie in de bouw De zin en onzin van renovaties - bewustmaking Wat voorziet Vlaanderen op het gebied van EPB- methodiek & ERP2020 Renovatie in de bouw De zin en onzin van renovaties - bewustmaking Wat voorziet Vlaanderen op het gebied van EPB- methodiek & ERP2020 21/02/2013 Kamp C Energierenovatieprogramma 2020 Prioriteiten: dak/glas/verwarming/muur

Nadere informatie

Dirk Vanhoudt. Onderzoeker. VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek)

Dirk Vanhoudt. Onderzoeker. VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) Dirk Vanhoudt Onderzoeker VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) De rol van groene warmtenetten in de renovatie van woningen Inhoudstafel 1. De Vlaamse huizenmarkt 2. De energieprestatieregelgeving

Nadere informatie

Regiodagen BWT 2017 Van EPC naar BENG

Regiodagen BWT 2017 Van EPC naar BENG Regiodagen BWT 2017 Van EPC naar BENG Maart 2017 ing. A.F. (André) Kruithof Nieman Raadgevende Ingenieurs Programma 1. Overige wijzigingen (Regeling) Bouwbesluit 2. Van EPC (energie prestatie coëfficiënt)

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestemming type appartement softwareversie 1.3.3 berekend energieverbruik (kwh/m 2 ): 191 Het berekende energieverbruik is een inschatting van de energiezuinigheid van het appartement.

Nadere informatie

Duurzaam (ver)bouwen zaterdag 23 juni Woonmarkt Wevelgem

Duurzaam (ver)bouwen zaterdag 23 juni Woonmarkt Wevelgem Duurzaam (ver)bouwen zaterdag 23 juni Woonmarkt Wevelgem Inhoud : Steunpunt Duurzaam Wonen en Bouwen ZonneWinDT : historiek en aanbod Wat is duurzaam bouwen? Voorbeeld planscreening Steunpunt Duurzaam

Nadere informatie

Case Study: Rijwoning te Lier uit 1905

Case Study: Rijwoning te Lier uit 1905 WP2 - Taak 2.2 - Cash Flow Simulator Case Study: Rijwoning te Lier uit 1905 Jeroen Van der Veken Jan Creylman KCE Thomas More Kempen KU Leuven @ Geel Case: Voorgevel 1 Case: Achtergevel Case: Achtergevel

Nadere informatie

Rol van kunststoffen in de groene economie. 17 nov 2010 Kristof Debrabandere

Rol van kunststoffen in de groene economie. 17 nov 2010 Kristof Debrabandere Rol van kunststoffen in de groene economie 17 nov 2010 Kristof Debrabandere Overzicht Kunststoffen in een duurzame economie. Het wat en het hoe. Conclusies: algemeen en concreet. Huidig model is fundamenteel

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Sint-Bernardsesteenweg nummer 269 bus 3 bestemming appartement type softwareversie 1.3.3 berekend energieverbruik (kwh/m2): 379 Het berekende energieverbruik is een inschatting

Nadere informatie

S T R A A T Z I J D E PISO DE NOBEL PISO DE NOBEL O M G E V I N G VIA. Veldbornstraat. PISO / De Nobel

S T R A A T Z I J D E PISO DE NOBEL PISO DE NOBEL O M G E V I N G VIA. Veldbornstraat. PISO / De Nobel Passiefschool Persconferentie 30 mei 2008 Provinciale School voor Buitengewoon Lager Onderwijs in Tienen Type 1 Type 8 Speelleerklas http:// ://www www.desterretjes desterretjes.be Overzicht Evolutie leerlingenaantal

Nadere informatie

Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk

Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk Wolf Bracke (UGent) 13 december 2016 Gent Gent 1. Proeftuin Drie Hofsteden

Nadere informatie

Energie en comfort in duurzame gebouwen

Energie en comfort in duurzame gebouwen Energie en comfort in duurzame gebouwen Aluminium Experience Day 30 augustus 2011 Dr.ir.arch. Griet Verbeeck (PHL & K.U.Leuven) DUURZAME GEBOUWEN KLIMAATSVERANDERING UITPUTTING NATUURLIJKE RIJKDOMMEN DUURZAAMHEID

Nadere informatie

Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk

Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk Gebruikersgedrag en invloed op de rendabiliteit van energiebesparende maatregelen: Case-study proeftuin Drie Hofsteden in Kortrijk Wolf Bracke (UGent) 20 oktober 2016 Antwerpen 1. Proeftuin Drie Hofsteden

Nadere informatie

EPB in Vlaanderen en hoe te gebruiken als verkoopstool

EPB in Vlaanderen en hoe te gebruiken als verkoopstool EPB in Vlaanderen en hoe te gebruiken als verkoopstool Inleiding EPB Wat Waarom Wanneer De 7 Eisen van EPB Huidige normen Normen 2016 E Peil als verkoopstool technieken 2 1 Wat EPB Energie Prestatie voor

Nadere informatie

ZEN en BENG Scenario s voor bijna energieneutrale woningen

ZEN en BENG Scenario s voor bijna energieneutrale woningen ZEN en BENG Scenario s voor bijna energieneutrale woningen Ir. Harm Valk Nieman Groep Platform ZEN 10 december 2015 Routekaart BENG 9-12-2015 2 BENG wat gaat er veranderen Bijna EnergieNeutrale Gebouwen

Nadere informatie

NIEUWE VISIE OP ZONREGELING

NIEUWE VISIE OP ZONREGELING NIEUWE VISIE OP ZONREGELING Zon en daglicht regeling als deel van de energieprestaties in gebouwen Peter Winters President of the European Solar Shading Organization Director Shading & Building Dickson

Nadere informatie

Hybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe?

Hybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe? Hybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe? Simon Tuitel, Product Manager Warmtepompen, Controls & connectivity Agenda Wat is een Hybride systeem Waarom Hybride en wat zijn de voordelen Voorbeeld berekening

Nadere informatie

Trends in duurzaam bouwen

Trends in duurzaam bouwen Trends in duurzaam bouwen De ontwikkeling naar energie neutraal bouwen en duurzaam materiaalgebruik auteur ir. W.D. Wormgoor ZOETERMEER - MOOK - GRONINGEN - ROERMOND - DÜSSELDORF - BONN - BERLIJN - PARIJS

Nadere informatie

Luc Maes, Schepen voor Energiebeleid, Beveren. Welkom

Luc Maes, Schepen voor Energiebeleid, Beveren. Welkom Welkom 2. Beleggen in energiebesparing en alternatieve energie Een rendabele uitdaging Luc Maes, schepen van energiebeleid Gemeente Beveren Programma 1. Introductie 2. Overzicht fiscale aftrekken en premies

Nadere informatie

VERPLICHT AANDEEL HERNIEUWBARE ENERGIE Makkelijk met zonnepanelen

VERPLICHT AANDEEL HERNIEUWBARE ENERGIE Makkelijk met zonnepanelen VERPLICHT AANDEEL HERNIEUWBARE ENERGIE Makkelijk met zonnepanelen Jo Neyens, PV-Vlaanderen Intersolution conference 15-17 jan. 2014 1 Verplicht aandeel HE met PV Intersolution 2014 1 ODE Structuur platformen

Nadere informatie

Bevraging energiesituatie woning in het kader van het project Energiek Dorp Proven

Bevraging energiesituatie woning in het kader van het project Energiek Dorp Proven Bevraging energiesituatie woning in het kader van het project Energiek Dorp Proven Straat : Nr. :. Bus :. Ik ben huurder Ik ben eigenaar Alle gegevens worden anoniem verwerkt. Het vragen naar de straat

Nadere informatie

Seminarie Duurzaam Bouwen

Seminarie Duurzaam Bouwen Seminarie Duurzaam Bouwen Leefmilieu Brussel Brusselse stadswoningen gerenoveerd tot passiefhuizen: Voorbeeldgebouwen Camille DE SMET LEEFMILIEU BRUSSEL/ DPMT PROMOTIE DUURZAAM BOUWEN Doelstellingen van

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat certificaatnummer 20120515-0001118936-00000005-8 nummer postnummer Voorhavenlaan 33 9000 bus gemeente A 101 Gent bestemming type appartement - softwareversie 1.3.3 berekend

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat Vri jteken i ng sbed i ng De meeste maatregelen die opgenomen zijn op dit certificaat, zijn op dit moment kosteneffectief of kunnen dat worden binnen de geldigheidsduur van het certificaat. Mogelijk zijn

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie straat Lange Leemstraat nummer 60 bus 3 bestemming appartement type - bouwjaar - softwareversie 9.7.2 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 277

Nadere informatie

Gebieden Energie Neutraal

Gebieden Energie Neutraal Gebieden Energie Neutraal Kennismaken met het programma GEN Liesbeth Schipper 27 september 2012 Inhoud Achtergrond Opzet GEN programma GEN Nieuwbouw Energieconcept Ontwikkel en businessmodel Omgeving GEN

Nadere informatie

Aardgasloos wonen! de ENERGIEVAKMAN wil u graag helpen bij uw zoektocht. Programma: Presentatie in Trefpunt Heeten -- 4 oktober

Aardgasloos wonen! de ENERGIEVAKMAN wil u graag helpen bij uw zoektocht. Programma: Presentatie in Trefpunt Heeten -- 4 oktober Aardgasloos wonen! de ENERGIEVAKMAN wil u graag helpen bij uw zoektocht Presentatie in Trefpunt Heeten -- 4 oktober 2018 -- Programma: Even voorstellen Begrippen BENG (2020) Schil Ventileren Anders verwarmen

Nadere informatie

BENG. Bijna Energie Neutrale Gebouwen

BENG. Bijna Energie Neutrale Gebouwen BENG Bijna Energie Neutrale Gebouwen 1. Introductie 2. BENG methodiek 3. EPC versus BENG 4. Hoe kunnen we hierop inspelen? 1. BENG Introductie Introductie Nederlandse versie van de Europese wetgeving nearly

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie

energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie energieprestatiecertificaat straat Hoogstraat nummer 570 bus postnummer 9235 gemeente Fruitrode bestemming eengezinswoning type open bebouwing softwareversie 1.0 berekend energieverbruik (kwh/m²): 380

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat Energiezuinigheid van de gebouwschil energiezuinig niet energiezuinig gemiddelde U-waarde van de gebouwschil Energiezuinigheid van de verwarmingsinstallatie energiezuinig niet energiezuinig gemiddeld installatierendement

Nadere informatie

Renovatie van 5 woningen volgens de Passiefhuisstandaard. Marc Timbremont, directeur Volkshaard, Gent

Renovatie van 5 woningen volgens de Passiefhuisstandaard. Marc Timbremont, directeur Volkshaard, Gent Renovatie van 5 woningen volgens de Passiefhuisstandaard Marc Timbremont, directeur Volkshaard, Gent WOONFORUM 2009 Sociale Huisvestingsmaatschappij Volkshaard Ligging: EGKS-wijk te Wachtebeke (350 woningen)

Nadere informatie

385 De energiescore laat toe om de energiezuinigheid van appartementen te vergelijken.

385 De energiescore laat toe om de energiezuinigheid van appartementen te vergelijken. nummer postnummer Bist 33 bus 7 2610 gemeente Antwerpen bestemming appartement type - bouwjaar 1958 softwareversie 1.5.2 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 385 De energiescore laat toe om de heid van

Nadere informatie

11/09/2012 CASE 1. kantoor GRONTMIJ - situering - Mechelen

11/09/2012 CASE 1. kantoor GRONTMIJ - situering - Mechelen CASE 1 kantoor GRONTMIJ - situering - Mechelen 1 kantoor GRONTMIJ randvoorwaarden gebouw Grondige renovatie kantoor, vernieuwbouw!!! Conditionering: Betonkernactivering (50% GLV, 100% 1 ste en 2 de verdiep)

Nadere informatie

Energiezuinig bouwen. Het verhaal vanaf 1992 tot straks. Hugo Hens. KVAB, Reflectiegroep Energie 22/1/2019

Energiezuinig bouwen. Het verhaal vanaf 1992 tot straks. Hugo Hens. KVAB, Reflectiegroep Energie 22/1/2019 KVAB, Reflectiegroep Energie 22/1/2019 Energiezuinig bouwen Het verhaal vanaf 1992 tot straks Hugo Hens Gewoon hoogleraar emeritus Departement Burgerlijke Bouwkunde Afdeling Bouwfysica 1969 Overzicht oinleiding

Nadere informatie

energiedeskundige / Dit certtficaat is geldig tot en met 27 juni 2021 berekend energieverbruik (kwh/m 2):

energiedeskundige / Dit certtficaat is geldig tot en met 27 juni 2021 berekend energieverbruik (kwh/m 2): certificaatnummer 20110627-0000869054-00000007-9 straat Wijngaardstraat nummer 39 bus bestemming type eengezinswoning gesloten bebouwing softwareversie 1.3.3 berekend energieverbruik (kwh/m 2): Het berekende

Nadere informatie

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF De Eshof op weg naar energie neutraal! = woningen Eshof naar nul op de meter = Inhoud 1. Ambitie: naar meest duurzame wijk van Elst? 2. Meten is weten: per wijk per

Nadere informatie

Studie kost- en energie efficiënt (ver)bouwen. Auteur: Veronique Mattheeuws

Studie kost- en energie efficiënt (ver)bouwen. Auteur: Veronique Mattheeuws Studie kost- en energie efficiënt (ver)bouwen Auteur: Veronique Mattheeuws Onderzoek perceptie impact bouwschil op E-peil Online enquête uitgevoerd in januari 2016 Representatieve steekproef van 700 bouwers

Nadere informatie

Van duurzaam denken naar duurzaam doen

Van duurzaam denken naar duurzaam doen Van duurzaam denken naar duurzaam doen Onze welvaart gaat ten koste van onze planeet en generaties na ons. Wij kunnen daar iets aan doen. Als we onze verantwoordelijkheid nemen. Maar hoe? Verantwoording

Nadere informatie

bestaand gebouw met woonfunctie

bestaand gebouw met woonfunctie Energiezuinigheid van de gebouwschil energiezuinig niet energiezuinig gemiddelde U-waarde van de gebouwschil Energiezuinigheid van de verwarmingsinstallatie energiezuinig niet energiezuinig gemiddeld installatierendement

Nadere informatie

Premies 2011. Vlaams Energieagentschap

Premies 2011. Vlaams Energieagentschap Premies 2011 Vlaams Energieagentschap Fiscale voordelen 2011 Sinds 2010: heel duidelijk onderscheid tussen bestaande woningen (al 5 jaar in gebruik bij de start van de werken) en nieuwbouw. Bij bestaande

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie certificaatnummer 20090615-0000209416-00000001-5 straat Trumelet Faberstraat nummer 9 bus 3 postnummer 8670 gemeente Koksijde bestemming appartement

Nadere informatie

Energietransitie. Bouw op onze kennis

Energietransitie. Bouw op onze kennis Energietransitie Bouw op onze kennis Programma Introductie Energieverbruik van een woning Energieverbruik in de praktijk Energieneutraal + Opslag van energie Bewoner centraal Wat doen wij? Een greep uit

Nadere informatie

Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z

Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z Leefmilieu Brussel ILOT PICARD: PROJECT PRESENTATIE Antoine HUPIN, Patrimoniumverantwoordelijke URBANI Doelstelling(en) van de presentatie/tour Laten

Nadere informatie

Duurzaamheid is meer dan emotie het levert ook geld op

Duurzaamheid is meer dan emotie het levert ook geld op 1. Wat is het gemiddelde water-, elektra- en gasverbruik voor een huishouden en wat kost dat per jaar, per maand? Hoeveel betaalt u daarvan aan belasting? Bij een gemiddeld huishouden van 2,2 personen

Nadere informatie

Renovatie kantoorgebouw CIT-Blaton

Renovatie kantoorgebouw CIT-Blaton Renovatie kantoorgebouw CIT-Blaton Alain Bossaer 14 maart 2007 A 2 M Waarom passief bouwen? Bron: Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) 2 A 2 M 1 3 A 2 M 4 A 2 M 2 Een passief gebouw Duitse

Nadere informatie

mijnepb.be MijnEPB.be Broekstraat 6 9030 Mariakerke T 09 226 12 33 M 0497 53 84 10 info@mijnepb.be

mijnepb.be MijnEPB.be Broekstraat 6 9030 Mariakerke T 09 226 12 33 M 0497 53 84 10 info@mijnepb.be mijnepb.be MijnEPB.be Broekstraat 6 9030 Mariakerke T 09 226 12 33 M 0497 53 84 10 info@mijnepb.be Wat is mijnepb? Veiligheidscoördinatie Wij voeren de veiligheidscoördinatie uit voor mijnepb.be is een

Nadere informatie

Een robuust en onderzoeksondersteund pad naar energieneutraliteit

Een robuust en onderzoeksondersteund pad naar energieneutraliteit Een robuust en onderzoeksondersteund pad naar energieneutraliteit Michel De Paepe Overzicht Definitie van Nearly Zero Energy Building Technologische ontwikkeling Uitvoering, opvolging en commissioning

Nadere informatie

Wetgeving: Europese richtlijn Ontwerp van besluit Collectieve oplossingen: Aansluiting op warmtenet Participatie in hernieuwbare-energieprojecten

Wetgeving: Europese richtlijn Ontwerp van besluit Collectieve oplossingen: Aansluiting op warmtenet Participatie in hernieuwbare-energieprojecten 1 Studienamiddag VCB COLLECTIEVE OPLOSSINGEN OM TE VOLDOEN AAN EEN OPGELEGD MINIMUM AANDEEL HERNIEUWBARE ENERGIE 13/09/2012 Stijn.DeRoo@3E.eu www.3e.eu INHOUD 3E Wetgeving: Europese richtlijn Ontwerp van

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat nummer postnummer Zilvervos 4 bus *1/1 2610 gemeente Antwerpen bestemming appartement type - bouwjaar - softwareversie 1.5.2 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 711 PROEFCERTIFICAAT

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Haantjeslei nummer 17 bus 3 bestemming appartement type - softwareversie 9.19.8 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 252 De energiescore laat toe om de heid van appartementen

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Ketelpoort nummer 9 bus bestemming appartement type - softwareversie 9.19.0 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 366 De energiescore laat toe om de heid van appartementen

Nadere informatie

INNAX Gebouw & Omgeving

INNAX Gebouw & Omgeving INNAX Gebouw & Omgeving Gebouwverduurzamer van A tot Z Pieter Klep, 26 oktober 2017 Waarom energietransitie? Belangrijke ontwikkelingen Regeerakkoord (Rutte II) energieneutraal 2050 Klimaatakkoord Parijs

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie straat August Van de Wielelei nummer 163 bus 2 R bestemming appartement type - softwareversie 9.16.9 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 228

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie straat Kampioenstraat nummer 4 bus 1V bestemming appartement type - softwareversie 9.15.1 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 201 De energiescore

Nadere informatie

ZEN Platformbijeenkomst. Bouw op onze kennis

ZEN Platformbijeenkomst. Bouw op onze kennis ZEN Platformbijeenkomst Bouw op onze kennis Even voorstellen Patrick Harting Projectmanager Werkzaam sinds: 2007 "De uitdaging van mijn werk is niet het stapelen van de stenen, maar het inzetten van ieders

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie straat Troonstraat nummer 47 bus A18 bestemming appartement type - softwareversie 9.16.9 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 177 De energiescore

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Hopmarkt nummer 5 bus 1 bestemming appartement type - bouwjaar - softwareversie 9.14.0 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 225 De energiescore laat toe om de heid van

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Zeedijk nummer 265 bus 0104 bestemming appartement type - bouwjaar 1984 softwareversie 9.9.0 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 158 De energiescore laat toe om de heid

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat bestaand gebouw met woonfunctie straat Gelijkheidstraat nummer 3 bus *1/01 bestemming appartement type - bouwjaar 1960 softwareversie 9.12.0 berekende energiescore (kwh/m²jaar):

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat nummer postnummer Elzen 1 bus 1 3500 gemeente Hasselt bestemming appartement type - bouwjaar 1967 softwareversie 1.5.2 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 229 PROEFCERTIFICAAT

Nadere informatie

ZEN en BENG Workshop onderzoeksresultaten

ZEN en BENG Workshop onderzoeksresultaten ZEN en BENG Workshop onderzoeksresultaten Ir. Harm Valk Nieman Groep Platform ZEN 21 juni 2016 12 praktijkprojecten grondgebonden 2 1 Fitten naar BENG Alle woningen zijn op BENG gebracht Combinatie van

Nadere informatie

KOSTENOPTIMALITEIT BIJ WONINGRENOVATIE. Jeroen Van der Veken

KOSTENOPTIMALITEIT BIJ WONINGRENOVATIE. Jeroen Van der Veken KOSTENOPTIMALITEIT BIJ WONINGRENOVATIE Jeroen Van der Veken STUDIENAMIDDAG RENOFASE 09/06/2015 BEPALEN KOSTENOPTIMUM Bepalen energieverbruik a.h.v. EPB Bepalen Totaal Aktuele Kost 2 METHODIEK 1 BEPALEN

Nadere informatie

De klimaatdoelen van Parijs komen met deze aanpak binnen handbereik. SSW Van Houtenweg. Het verhaal SSW Van Houtenweg.

De klimaatdoelen van Parijs komen met deze aanpak binnen handbereik. SSW Van Houtenweg. Het verhaal SSW Van Houtenweg. Het verhaal CHIEL Het bijzondere project aan de van Houtenweg demonstreert hoe sociale woningbouw vergaand verduurzaamt en daarbij comfortabel, gezond en betaalbaar wordt. De klimaatdoelen van Parijs komen

Nadere informatie

Duurzaamheidsagenda Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready

Duurzaamheidsagenda Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready Duurzaamheidsagenda 2015-2018 Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready Welkom Programma Inleiding gemeente Capelle aan den IJssel Toelichting programma naar een duurzame VvE Vragen

Nadere informatie

Evolutie van de Vlaamse WP markt, potentieel, beleid Kathleen De Kerpel

Evolutie van de Vlaamse WP markt, potentieel, beleid Kathleen De Kerpel Evolutie van de Vlaamse WP markt, potentieel, beleid Kathleen De Kerpel 7 september 2017 Dit is een printvriendelijke variant voor de openingsslide van je presentatie. Haal hem uit je slideshow via rechtermuisklik

Nadere informatie

Tabel orde van grootte. 15 of X kwh/m².jaar ,2x15 of 1,2 x X. 0.6 (vanaf 2018) Luchtdichtheidstest n50 [vol/h] x0.6 (vanaf 2018) % - -

Tabel orde van grootte. 15 of X kwh/m².jaar ,2x15 of 1,2 x X. 0.6 (vanaf 2018) Luchtdichtheidstest n50 [vol/h] x0.6 (vanaf 2018) % - - Criteria Eenheid EPB Brussel 20 (NE of NGE) LE ZLE Huisvesting Tertiair Netto-energiebehoeften voor verwarming of X kwh/m².jaar 60 30 1,2x of 1,2 x X 0.6 (vanaf 2018) Luchtdichtheidstest n50 [vol/h] -

Nadere informatie

Opleiding Duurzaam Gebouw:

Opleiding Duurzaam Gebouw: Opleiding Duurzaam Gebouw: Stimuli en hinderpalen voor doeltreffende renovaties Leefmilieu Brussel GEDETAILLEERD VOORBEELD VAN EEN RENOVATIE Voorbeeldgebouwen [047] Stuckensstraat Madeline DEMOUSTIER Fhw

Nadere informatie

energieprestatiecertificaat

energieprestatiecertificaat energieprestatiecertificaat straat Auguste Demaeghtlaan nummer 67 bus A1/5 bestemming appartement type - softwareversie 9.19.3 berekende energiescore (kwh/m²ar): 92 De energiescore laat toe om de heid

Nadere informatie

351 De energiescore laat toe om de energiezuinigheid van appartementen te vergelijken.

351 De energiescore laat toe om de energiezuinigheid van appartementen te vergelijken. nummer postnummer Gentse steenweg 10 bus 5 9300 gemeente Aalst bestemming appartement type - bouwjaar 1971 softwareversie 1.5.2 berekende energiescore (kwh/m²jaar): 351 De energiescore laat toe om de heid

Nadere informatie

ROL VAN INSTALLATIETECHNIEKEN EN IMPACT OP UW ONTWERP. Dirk Saelens. Afdeling Bouwfysica, Departement Burgerlijke Bouwkunde, K.U.

ROL VAN INSTALLATIETECHNIEKEN EN IMPACT OP UW ONTWERP. Dirk Saelens. Afdeling Bouwfysica, Departement Burgerlijke Bouwkunde, K.U. NAV STUDIENAMIDDAG MASSIEF PASSIEFBOUW IN DE PRAKTIJK: AANPAK VAN ONTWERP TOT REALISATIE NAAR EEN PASSIEVE WONING OP BASIS VAN TRADITIONELE BOUWMETHODES ROL VAN INSTALLATIETECHNIEKEN EN IMPACT OP UW ONTWERP

Nadere informatie