Speurwerkprogramma Thema Maatschappelijke Veiligheid. Uitwerking TNO-rapport R11370 ONGERUBRICEERD ONGERUBRICEERD

Transcriptie

1 ONGERUBRICEERD TNO-rapport R11370 Speurwerkprogramma Integrale Veiligheid Kampweg DE Soesterberg Postbus ZG Soesterberg T F Thema Maatschappelijke Veiligheid Uitwerking 2015 Datum 30 september 2014 Auteur(s) Dr. Ir. J.A. Don Aantal pagina's 31 Regievoerend Ministerie van Veiligheid en Justitie departement Projectnummer /01.02 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan TNO ONGERUBRICEERD

2 2 / 31 TNO-rapport R11370 Samenvatting Om de diverse veiligheidsorganisaties in de Nederlandse maatschappij op al hun taken berekend te houden is, en om te beantwoorden aan de veiligheidsbehoeften van bedrijven en burgers doet TNO onderzoek gericht op de gevraagde transities in defensie en veiligheid. In het Vraaggestuurd Programma in het Speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid wordt geïnvesteerd in verkennend onderzoek om in de toekomst als TNO optimaal aan te kunnen sluiten bij de vraag van publieke veiligheidsorganisaties naar contractresearch. In nauwe afstemming met het regievoerend ministerie van Veiligheid en Justitie is de focus van dit programma gelegd op een drietal VP-onderdelen voor inhoudelijke kennisvernieuwing, terwijl deze inhoudelijke kennisvernieuwing in een vijftal clusters wordt doorvertaald naar innovatiebehoeften van publieke en private stakeholders. Bij de ontwikkeling van dit programma voor de periode is de synergie met het Vraaggestuurd programma Security in de topsector HTSM versterkt. Onderstaande tabel vat dit samen: VP-onderdelen VP-Veilige Maatschappij VP Security Innovatie- Clusters Informatievoorziening Proces innovatie voor performance-verbetering Cybersecurity & Societal resilience Systems of systems Sensoren Cyber risk management & System resilience Crisismanagement & resilience vitale infra CBRNE + ++ Intelligence Terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection Cybersecurity Bijzondere aandacht is voorzien voor versterking van de samenwerking met belanghebbende partijen en partners. Te noemen zijn: De ontwikkeling van The Hague Security Delta. Civiel-militaire samenwerking. Samenwerking met de vijf andere TO2-instituten (Deltares, DLO, ECN, MARIN en NLR). Partnering en netwerkvorming in het Europese R&D-programma Horizon 2020.

3 TNO-rapport R / 31 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding TNO Thema Maatschappelijke Veiligheid Veiligheid in onze maatschappij TNO-strategie Organisatorische inbedding van het TNO-speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid Visie op programma Algemeen Focus van fundamentelere ontwikkelingen in VP-topics Focus van multi-stakeholder-innovaties in innovatieclusters Strategische ambitie ontwikkeling voor politie, veiligheidsregio s en andere veiligheids relevante diensten Strategische ontwikkelingen Afstemming VP Veilige Maatschappij en VP Security Rol van HSD Civiel Militaire Samenwerking Samenwerking in TO2-verband en met andere nationale kennisinstellingen Internationale samenwerking Ambitie en doelstellingen Ambitie VP Focus van de topics van de VP s Veilige Maatschappij en Security Focus van de innovatieclusters Vraaggestuurde interactie Programmering Betrokkenheid van de operationele veiligheidsorganisaties bij de uitvoering Ontwikkeling innovatieclusters Programma Beoogde impact Beschrijving VP-VM-onderdeel Informatievoorziening Beschrijving VP-VM-onderdeel Procesinnovatie voor performance-verbetering Beschrijving VP-VM-onderdeel Cybersecurity en societal resilience Beschrijving TO2-samenwerking Veilige Samenleving Ondertekening... 31

4 4 / 31 TNO-rapport R Inleiding TNO Thema Maatschappelijke Veiligheid 1.1 Veiligheid in onze maatschappij Veiligheid is een primaire voorwaarde voor welzijn en economische ontwikkeling. In de open economie van ons land maakt de veelheid van risico s kwetsbaar. En daar waar de fysieke veiligheid in Nederland is toegenomen, hebben veel vormen van onveiligheid zich verplaatst naar of vermengd met het cyberdomein. De tegelijkertijd optredende schaalvergroting van economische systemen èn van de bedreigingen voor onze veiligheid vereist een toenemende samenwerking. Politie, veiligheidsregio s en andere diensten (veiligheidsdiensten, operationele diensten, parate diensten, hulpverleningsdiensten) zetten daarom in op een regie op een grotere schaal. Tussen overheid, bedrijfsleven en burgers ontstaat een nieuw samenspel. De balans tussen privacy en veiligheid is daarbij actueel. Ook interne of maatschappelijke veiligheid en externe veiligheid ofwel defensie raken onderling steeds meer verweven. Dit uit zich onder meer in versterking van civiel-militaire samenwerking en inzet van dual use-technologie. 1.2 TNO-strategie Om bij te dragen aan het beheersen van de risico s voor de veiligheid in onze maatschappij heeft TNO kennis van en faciliteiten voor: - Optreden, operaties en crisisbeheersing - Informatie en communicatie - Bescherming, wapens en uitrusting - Mensen en organisaties - Systemen en systems of systems Om de diverse veiligheidsorganisaties op al hun taken berekend te houden is, en om te beantwoorden aan de veiligheidsbehoeften van bedrijven en burgers doet TNO onderzoek gericht op de gevraagde transities in defensie en veiligheid. Hierbij ligt de nadruk op effectiviteit, bescherming, flexibiliteit en betaalbaarheid, waarbij we gebruik maken van concept development and experimentation (CD&E). TNO zoekt in het maatschappelijke veiligheidsdomein een strategisch partnerschap met haar stakeholders bij de overheid het ministerie van Veiligheid en Justitie, de nieuwe nationale politie, de veiligheidsregio s en andere. Deze ambitie ligt in het verlengde van de al decennialange relatie met het Ministerie van Defensie. 1.3 Organisatorische inbedding van het TNO-speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid Als doelstelling voor de TNO-organisatie geldt in de Strategie het bereiken van impact op vijf transities. Eén daarvan betreft Defensie en Veiligheid. De verantwoordelijke directeur stuurt zes programma s met elk een programmadirecteur aan. Voor het Speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid zijn twee van deze programma s dominant van belang: - Het programma National Security & crisismanagement (directeur: vacature). - Het programma Cybersecurity and resilience (directeur: mw. A Zielstra). Binnen het TNO-speurwerkthema is één Vraaggestuurd programma met Dr.ir. J.A. Don als manager.

5 TNO-rapport R / 31 2 Visie op programma Algemeen De visie van belangrijke stakeholders bij politie en veiligheidsregio s is dat de innovatiebehoefte meer vergt dan de ontwikkeling van sociaal wetenschappelijke dieptekennis en van geavanceerde technologieën. Het gaat ook om multidisciplinaire innovaties van samenwerking en van organisatorische en maatschappelijke processen en systemen. Dat komt ook tot uitdrukking in het voorstel voor vernieuwing van het VP, dat voor de zomervakantie namens het regievoerende ministerie Veiligheid en Justitie aan TNO is voorgelegd. Dit voorstel is gebaseerd op de structurele contacten van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) van het ministerie in het kader van de uitvoering van het programma Veilig door innovatie. 2.2 Focus van fundamentelere ontwikkelingen in VP-topics Tientallen publieke partijen hebben een rol bij het bereiken van meer maatschappelijke veiligheid. Dat zijn onder andere Defensie (inclusief de Marechaussee en de Militaire inlichtingendienst), de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst, de Nationale Politie, de Politieacademie, het instituut Fysieke Veiligheid, de veiligheidsregio s het Nederlands Forensisch Instituut het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu, de GHOR, het Openbaar Ministerie, het Nationaal Cyber Security Centrum en de Belastingdienst (inclusief Douane en de Fiscale Inlichtingen en Opsporingsdienst). Deze partijen maken periodiek hun innovatiebehoeften kenbaar op grond waarvan de NCTV kan besluiten innovatieprojecten te financieren. De NCTV heeft hierdoor naast inzicht in wat zoal de behoeften zijn in de praktijk ook kijk op de onderzoeksbehoeften die zouden kunnen passen in het VP Veilige Maatschappij. In het overleg tussen NCTV en TNO is gebleken dat deze behoeften zich grotendeels laten indelen in de volgende drie topics voor VP VM: Nieuw VP-topic Informatievoorziening (selectieve info-verzameling, -analyse, -validatie en -deling) Procesinnovatie voor performanceverbetering (samenwerking binnen en tussen organisaties, insourcing capaciteiten, effectiviteit in de praktijk, ontwikkeling van competenties, oefeningen, (virtuele) training) Cybersecurity & Societal resilience (monitoring voor detectie misbruik internet, resilience cross sector infouitwisseling, keteneffecten infra) Er zijn daarnaast nog twee programma-brede elementen. Dat zijn civiel-militaire samenwerking en de continue behoefte aan het toepasbaar maken van nieuwe technologieën voor het veiligheidsveld. Voor wat betreft civiel-militaire samenwerking zal dit als aandachtspunt worden meegenomen in alle topics. Er zal actief gezocht worden naar onderzoeken die zowel het civiele als het militaire

6 6 / 31 TNO-rapport R11370 domein bestrijken. Daarnaast zal de samenwerking tussen gerelateerde programma s in het defensie en het civiele domein worden versterkt. 2.3 Focus van multi-stakeholder-innovaties in innovatieclusters In het civiele domein van het TNO thema Defensie en Veiligheid heeft TNO vijf innovatieclusters gespecificeerd, waarbinnen strategische samenwerking voor multi-stakeholderinnovaties gestalte krijgt. Voor elk van deze innovatieclusters is binnen TNO een team gevormd dat verantwoordelijk is voor de strategische positionering van TNO, de relaties met trendsettende stakeholders, de samenwerking met partners en de ontwikkeling van de opdrachtenportefeuille. Vanuit deze clusters wordt ook bijgedragen aan de programmering van de kennisontwikkeling binnen de VP s en de toepassing van de onderzoeksresultaten. TNO-breed is - mede op aangeven van het voor innovatie coördinerende ministerie EZ - een ontwikkeling van strategische researchprogramma s op gang gebracht; kenmerk daarvan is dat TNO en de betreffende stakeholders meer gezamenlijk gaan investeren en zo de investeringsrisico s in innovatietrajecten gaan delen om een beter toepasbaar resultaat te krijgen. In de innovatieclusters zal ook de benutting van de resultaten van EU-projecten aandacht krijgen. Met een acceptabele inspanning kunnen zo de resultaten toegankelijk gemaakt worden voor belanghebbenden buiten de directe projectpartners. Verder kunnen vanuit deze innovatieclusters initiatieven voor nieuwe EU-samenwerkingsprojecten worden ontwikkeld. De civiele innovatieclusters in het TNO-thema Defensie en Veiligheid zijn nagenoeg synchroon aan de Security-innovatiegebieden voor multi-stakeholdersamenwerking in het Europese programma Horizon Hetzelfde geldt voor de innovatiehuizen in The Hague Security Delta voor publiek-private-samenwerking in het veiligheidsdomein (zie onderstaande tabel). Dit synchroon lopen is van belang voor het verwerven van additionele financiering en voor het versterken van de betrokkenheid van potentiele gebruikers van de onderzoeksresultaten. Civiele innovatieclusters in TNO-thema Defensie en Veiligheid Crisismanagement en Resilience vitale infra CBRNE Intelligence Terrorisme en Criminaliteit Surveillance and Protection EU-Security H2020 Disaster Reduction and Resilience Fight against Crime and terrorism Bordersecurity HSD-veiligheidshuizen Nationale Veiligheid Veiligheid van vitale infrastructuur Forensics & Intelligence Veiligheid in steden en mainports Cybersecurity Cybersecurity Cybercrime en Security

7 TNO-rapport R / Strategische ambitie ontwikkeling voor politie, veiligheidsregio s en andere veiligheids relevante diensten De vernieuwing op de middellange termijn is gebaseerd op de inventarisatie van de behoeften van publieke veiligheidsorganisaties. Voor de ontwikkeling van verdergaande, strategische ambities zullen de Nationale Innovatie-agenda Veiligheid en de Innovatie- Agenda s voor het ministerie van VenJ, de Nationale Politie en de Veiligheidsregio s in belangrijke mate de richting bepalen. Voor een optimale aansluiting van het VP bij beleidsontwikkeling van de belangrijkste publieke organisaties op veiligheidsgebied zullen door de TNO-VP manager in het najaar een aantal gesprekken met vertegenwoordigers van deze organisaties worden gevoerd. In deze gesprekken zal het ontwikkelen van de rol van TNO en de mogelijkheden om de waarde voor de potentiele gebruikers te vergroten aan de orde komen. De conclusies van deze ronde worden besproken met het management van het TNO-thema Defensie en Veiligheid en de NCTV als vertegenwoordiger van het regievoerend ministerie Veiligheid en Justitie.

8 8 / 31 TNO-rapport R Strategische ontwikkelingen 3.1 Afstemming VP Veilige Maatschappij en VP Security In 2012 is er van het toenmalige VP Veilige Maatschappij een VP Security afgesplitst. Dit nieuwe VP werd geplaatst onder regie van de topsector High Tech Systems and Materials; een roadmapteam onder voorzitterschap van de industrie vertegenwoordiger A. Smits met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, de ministeries VenJ en Defensie, NLR en NWO-STW ontwikkelde de inhoud van het nieuwe VP. Kernpunt van onderscheid is dat bij het VP Security het gaat om het economisch rendement, terwijl het bij het VP Veilige Maatschappij gaat om het maatschappelijk rendement. In het VP Security is daarom de gouden driehoek van bedrijfsleven-overheid-kennisinstellingen dominant; bovendien is ook het Ministerie van Defensie hierbij aangesloten. Het VP Security omvat drie onderdelen: Systems of Systems, Sensoren en Cyber risk management & system resilience. Deze onderdelen lopen in de nieuwe opzet voor parallel aan de drie onderdelen van het VP Veilige Maatschappij: respectievelijk Procesinnovatie voor performanceverbetering, Informatievoorziening en Cybersecurity & societal resilience. Mede naar aanleiding van een verzoek van het ministerie VenJ wordt voor de strategie-periode de afstemming van het VP Veilige Maatschappij en het VP Security opnieuw bezien en ook de betrokkenheid van de The Hague Security Delta verankerd. De basis voor de afstemming wordt gekozen op clusterniveau (zie paragraaf 2.3). Elk cluster heeft belang bij meerdere VP-onderdelen: VP-onderdelen VP-Veilige Maatschappij VP Security Innovatie- Clusters Informatievoorziening Proces innovatie voor performance-verbetering Cybersecurity & Societal resilience Systems of systems Sensoren Cyber risk management & System resilience Crisismanagement & resilience vitale infra CBRNE + ++ Intelligence Terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection Cybersecurity

9 TNO-rapport R / 31 Wat beide programma s gemeenschappelijk hebben, is de behoefte aan de gestructureerde vraag articulatie van de publieke veiligheidspartners in de vijf innovatieclusters. In het VP security ligt de nadruk op het geïntegreerd ontwikkelen van het aanbod van het bedrijfsleven en de vraag van overheidspartijen. Vanuit de NCTV zal gecoördineerde input vanuit publieke veiligheidspartners worden ingebracht in beide VP s. De besluitvorming over de programmering van VP Security vindt plaats in de topsector HTSM. Vanuit NCTV zal hierover een advies worden voorgelegd aan het topsector HTSM-Roadmapteam Security. 3.2 Rol van HSD The Hague Security Delta is een samenwerkingsverband van publieke en private organisaties dat (naast economische groei) meer maatschappelijke veiligheid tracht te bereiken. De resultaten van het VP-VM zijn dan ook uitstekende brandstof voor nieuwe innovatieprojecten die bijvoorbeeld vanuit HSD gestimuleerd kunnen worden. HSD kan dus een nuttige functie vervullen bij de disseminatie en uiteindelijk vermarkten van op de onderzoeksresultaten gebaseerde producten en systemen. HSD neemt ook initiatieven voor het ontwikkelen en aansluiten op internationale netwerken met betrekking tot Security. Hier is een meerwaarde voor de beide VP s. Ten aanzien van het parallelle VP Security heeft HSD een uitgebreidere rol. Omdat bij VP security het economische rendement meer centraal staat (vandaar de koppeling met het Topsectorenbeleid), kan HSD behulpzaam zijn bij het coördineren van de vraagarticulatie voor wat betreft de private partijen. Men denke daarbij bijvoorbeeld aan de producenten van technische producten en systemen, aan de particuliere beveiligingssector, maar ook aan de vitale infrastructuur en bedrijfslevensectoren die belang hebben bij het verminderen van hun veiligheidsrisico s. 3.3 Civiel Militaire Samenwerking Defensie is bij nationale veiligheid al jaren een vangnet voor civiele autoriteiten bij dreigend tekort aan capaciteit. In het kader van ICMS is het ter beschikking stellen van specialistische defensiecapaciteiten bij de handhaving van de openbare orde en veiligheid en bij de bestrijding van rampen in de achterliggende jaren uitgebouwd. Daarnaast is een ontwikkeling in gang gezet van Defensie als een structurele veiligheidspartner naast de politie en de veiligheidsregio s bij ongevallen en rampen. In het overleg van de ministers van Veiligheid en Justitie en van Defensie op 30 januari 2014 is dit als uitgangspunt voor nieuwe initiatieven bekrachtigd en verankerd in een afstemmingsstructuur. Aktuele voorbeelden van initiatieven voor Versterking Civiel Militaire Samenwerking (VCMS) zijn: OTOTELSim (Opleiden, Trainen, Oefenen, Testen, Evalueren, Lessons learned en Simulatie) en de samenwerking tussen Defensie en de Nationale Politie op het gebied van UAV s. TNO is op verzoek toegetreden tot de werkgroep VCMS en de taskforce OTOTELSim.

10 10 / 31 TNO-rapport R11370 De beide voorbeelden raken aan respectievelijk het VP Veilige Maatschappij en het Security van TNO: In kader van de taskforce OTOTELSim heeft TNO ingebracht dat initiatieven aan kracht winnen als ze gekoppeld worden aan scenario s voor dreigingen die grootschalig geïntegreerd optreden vereisen. Dit heeft dit geresulteerd in een plan van aanpak met drie scenario s (overstromingen, CBRN en ontwrichting door uitval Electriciteits- en ICT-infrastructuur). Dit plan is afgestemd op het plan van aanpak van de Taskforce OTOTELSim zelf en wordt gesteund door een aantal directeuren van veiligheidsregio s. Naast de operationele werkzaamheden waarvoor additionele financiering gezocht wordt zal er met name in het VP Veilige Maatschappij in de nieuwe topics Informatievoorziening en Procesinnovatie voor performance-verbetering ook fundamentelere kennis ontwikkeld worden die direct van belang is voor de uitbouw van grootschalig geïntegreerd optreden bij crises. De werkgroep voor de samenwerking tussen Defensie en de Nationale Politie ontwikkelt onder andere een initiatief voor de inzet van UAV s. Hier zijn raakvlakken met het door TNO voor Defensie uitgevoerde programma onder leiding van P. Elands. Ook in het VP Security vindt relevante kennisopbouw plaats met betrekking tot de waarnemingscapaciteiten die de politie nodig heeft om haar taken uit te voeren. Daarbij is aandacht voor meerdere mobiele platformen; naast UAV s betreft dit o.a. Bodycams, clouds van smart phones en op voertuigen geplaatste sensoren. TNO heeft nu contact met de betrokkenen bij het VCMS-initiatief. In de VP-programma s voor zal samenwerking tussen defensie en civiele veiligheidsorganisaties meer aandacht krijgen. Het structureel afstemmen van de programmaportfolio van beide departementen en het wederzijds betrokken zijn bij het begeleiden van bij TNO geplaatste programma s zal daaraan ook bijdragen. Bovenstaande ontwikkelingen zullen bij de periodieke behoefteninventarisatie van NCTV bij de publieke veiligheidsorganisaties worden ingebracht. 3.4 Samenwerking in TO2-verband en met andere nationale kennisinstellingen In de kabinetsreactie op de strategienota van TNO is benadrukt dat de samenwerking tussen de zes nationale instituten voor toegepast onderzoek (Deltares, DLO, ECN, TNO, MARIN, NLR en TNO) versterking behoeft. Aan het samenwerkingsverband TO2 is in dit kader door EZ een plan gevraagd voor gezamenlijk onderzoek op de zeven maatschappelijke thema s van het Europese programma Horizon Voor het thema Veilige Samenleving hebben NLR, TNO, Marin, Deltares en DLO een plan gemaakt met als onderdelen Crisismanagement, Critical Infrastructure Protection en Inzetbaarheid en betaalbaarheid van de krijgsmacht. Het voorlopig gealloceerde budget voor 2015 is 2 M ; In het gezamenlijke plan is aan TNO bijna 50% van het totale budget gekoppeld. TNO zal zich inzetten voor het optimaal benutten van de competenties van de andere TO2-instituten en de relevante andere nationale kennisinstellingen. Dit is gekoppeld aan de vijf eerder onderscheiden innovatieclusters:

11 TNO-rapport R / 31 Innovatie-cluster Crisis-management & resilience vitale infra TO2-instituut en relevante kernexpertise Deltares: watermanagementmodellen in relatie tot crisisbeheersing bij overstromingen ECN: resilience energieinfrastructuur NLR: resilience Air Traffic Management en Infrastructuur in de ruimte NLR: bemande en onbemande vliegtuigen voor snelle waarnemings-taken MARIN: onderhoudsprocessen en logistiek CBRNE DLO: analysemethoden voor identificeren van chemische/ biologische bedreigende agentia Andere nationale kennisinstellingen IFV: kennis- en opleidingsinstituut voor de veiligheidsregio s KEMA: resilience electriciteitsinfrastructuur RIVM: verspreiding en effecten van chemische en biologische agentia NFI: detection explosives Intelligence terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection NLR: bemande en onbemande vliegtuigen voor snelle waarnemings-taken NFI: forensics Kennis- en opleidingsinstituut voor de nationale politie Kennis- en opleidingsinstituut voor de nationale politie Cybersecurity Universiteiten: NCSRA 3.5 Internationale samenwerking Het kan voordelig zijn om projecten in internationaal verband uit te voeren. Zo vindt er een benchmark plaats van de nationale ontwikkelingen in een breder verband. Ook kan met een relatief klein budget geprofiteerd worden van een grote omzet in termen van kennisontwikkeling. Budgetten van het VPVM worden daarom gebruikt voor participatie in EU projecten met dezelfde doelstellingen en die passen in dit programma en waar nationale ambities op veiligheidsgebied een internationaal karakter hebben. Uitgangspunt is dat de geprogrammeerde activiteiten in het VPVM worden ingebracht in EU-projecten, waarbij door de additionele financiering extra werkzaamheden voor kennisontwikkeling mogelijk worden en er toegang gekregen wordt tot nieuwe ontwikkelingen en inzichten bij internationale partners. Wel is het zaak dat ook in deze gevallen er sprake moet zijn van een duidelijke behoefte en draagvlak bij de publieke veiligheidspartners, en dat geen andere financieringsbronnen hiervoor beschikbaar zijn. De betrokkenheid van de nationale veiligheidsorganisaties zal ook via de innovatieclusters worden geoptimaliseerd. TNO zal de ontwikkeling van de Nederlandse positie in de Europese innovatiearena helpen uitbouwen. Essentieel daarvoor is de verankering van de

12 12 / 31 TNO-rapport R11370 innovatieclusters in het Nederlandse veiligheidsveld. Dit biedt dan een vertrekpunt voor initiatie, monitoring en benutting van de resultaten van de projectenportfolio per innovatiecluster. Een kritische selectie van Nederlandse deelnames is daarbij vereist. Een aparte notitie bevat een analyse van de huidige deelname van TNO in het Europese Security programma. Nieuwe ontwikkelingen in de Europese samenwerking in de komende jaren zijn: Uitbouw van het in 2014 gestarte EU-project DRIVER tot een nationaal en internationaal centrum voor het valideren en harmoniseren van crisismanagement bij grootschalige rampen. Dit mega-project met 38 consortiumpartners en een budget van 43 M is gericht op common understanding of crisis management and increased willingness to share capabilities and collaboration in crisis management innovation. Nationaal zijn met steun van NCTV-directie Weerbaarheid al meerdere partijen aangesloten (oa de veiligheidsregio s Haaglanden en Twente, Landelijke Operationele Staf en de bedrijven HKV en Ecorys). Nationale verankering in het innovatiecluster crisismanagement in samenwerking met HSD biedt grote meerwaarde. Het ontwikkelen van een vergelijkbaar initiatief voor het innovatiecluster Surveillance and protection in samenwerking met politie en KMar. De al lopende projecten voor luchthavenbeveiliging bieden hiervoor al een goede basis. Het bijdragen aan civiel militaire ontwikkelingsinitiatieven in de EU. Internationaal groeit het draagvlak voor civiel militaire samenwerking, niet in de laatste plaats omdat bij expeditionair optreden in conflictgebieden ook de civiele veiligheidstaken steeds vaker integraal aandacht gegeven worden. In de eerste calls van het Security-onderdeel van Horizon 2020 zijn ook enkele topics opgenomen met civiel militaire vraagstellingen. Zowel de EU als EDA zijn voorstander van het verder uitbouwen.

13 TNO-rapport R / 31 4 Ambitie en doelstellingen 4.1 Ambitie VP Het nieuwe VP zal bestaan uit twee soorten onderdelen: Topics voor inhoudelijke kennisvernieuwing, die 100% uit SMO-middelen voor VP s gefinancierd worden: - Wetenschappelijke vernieuwing zo mogelijk in samenwerking met universiteiten. - Aansluiting bij toepassingsbehoefte door betrokkenheid/begeleiding inhoudelijk specialisten van veiligheidsorganisaties. - Periodieke rapportage aan de relevante innovatieclusters. Clusters voor gezamenlijk innovatie-initiatieven die met in natura en cashbijdragen aanvullend worden gefinancierd: - Ontwikkelen van gebruikerscommunities. - Optimale benutting en samenwerking met andere kennisinstellingen, waaronder TO2-instituten. - Portfolio van EU-projecten. - Verankeren in Strategische Research Programma s. - Parallel aansturing van (PPS-)projecten in kader van VP Security. Het ministerie van EZ stelt aan TNO de voorwaarde dat er commitment is van potentiële gebruikers van de onderzoeksresultaten van VP s. TNO heeft mede als gevolg daarvan aan de TNO-themadirecteuren de eis gesteld, dat VP s een groeiend financieel commitment van stakeholders zullen realiseren. De overheidsfinanciering voor VP s moet leiden tot Strategische Research Programma s met medefinanciering uit belanghebbende stakeholders en spin off naar een opdrachtenportefeuille voor TNO. Om deze ambitie waar te maken is de samenhang tussen de ontwikkelingen in de topics en de innovatieclusters essentieel. In paragraaf 4.2 wordt gespecificeerd wat de innovatiespeerpunten zijn in de topics en welk belang deze hebben voor de innovatieclusters. Vervolgens worden in paragraaf 4.3 de innovatieclusters gespecificeerd.

14 14 / 31 TNO-rapport R Focus van de topics van de VP s Veilige Maatschappij en Security VP-topics Innovatiespeerpunt Mogelijke onderwerpen in de innovatieclusters VM Informatievoorziening Informatie-analyse voor realtime intelligence door info uit Interactieve crowdsourcing via oa sociale media. crowds/ burgers en overige ongestructureerde bronnen. Informatieverwerking en duiding (Big data). Duiding van informatie op Predictive policing. netwerkknooppunten (oa LMO). Dark web research. Tools en concepten voor intelligencetaken. Sec Procesinnovatie voor performanceverbetering Cybersecurity & societal resilience Passieve sensoren Systems of systems Harmonisering optreden binnen en tussen organisaties. Intermenselijke samenwerking multi-organisatie-optreden. Stimuleren en ondersteunen burgerparticipatie. Simulatie, gaming en oefenen. Modellen en tools met betrekking tot cyber resilience van maatschappij voor grootschalige verstoringen. Privacy and security bij design voor internetdiensten aan burgers en bedrijven. Detectie internetmisbruik. Security by design in crowded areas (Schiphol,evenementen,etc.) Mobiele Sensoren/sensorfusie inclusief tracking en tracing. Smart sensors. Detectie en monitoring van CBRNE-agentia. Real-time intelligence door info uit netwerken en systemen. Preparatie info-uitwisseling bij calamiteiten. Bewaken en beveiligen vitale infra via internet of things. Civ-mil samenwerking bij grootschalig geïntegreerd optreden. Benutten burgercapaciteiten bij crises. Planmatig ontwikkelen performance van multiorganisatie-samenwerking. Community policing. Effectief vergroten maatschappelijke cyber resilience (oa Smart modularisering van vitale infrastructuur). Gedragsbeïnvloeding ter beperking van schade door oa. grooming, identiteitsmisbruik. Monitoring en opsporing internetmisbruik. Preventie criminaliteit/terrorisme door zichtbaar toezicht. Vergroten heterdaadkracht/ pakkans. Surveillance en opsporing door (Real-time) Video content analyse. Infosystemen en multi-user interfaces. Control room technologie. Bewaken en beveiligen van vitale infra en ketens. Cyber risk management & technical resilience Realiseren van trust en privacy bij koppeling van systemen aan infovragers en aanbieders. Cyberresilience. Procesbesturingssystemen. Veilig communiceren. Ketenbenadering ICT-infra. Advanced Risk Management tools. Slimme infrastructuren. DDOS-preventie &detectie. Artificial intelligence/modellen. Nieuwe doelen supertargets.

15 TNO-rapport R / Focus van de innovatieclusters De ambitie van TNO is om met het VP Veilige Maatschappij en het VP Security bij te dragen aan krachtenbundeling voor innovatietrajecten en uitwisseling van best practices in het operationele veld van de professionele veiligheidsorganisaties. Om dit te bereiken zullen naast de in 4.2 omschreven VP-onderdelen voor kennisontwikkeling vijf innovatieclusters van stakeholders worden gevormd (zie paragraaf 2.3). In onderstaande subparagraven is voor elk van de vijf clusters een omschrijving uitgewerkt Crisismanagement en resilience vitale infrastructuur Het cluster Crisismanagement en resilience vitale infrastructuur richt zich op: wat een maatschappij kan ontwrichten (all hazard), wat we daaraan kunnen doen ter voorkoming, hoe we er achter komen dat het fout gaat, wat we kunnen doen als dat het geval is, en als het fout is gegaan, wat we kunnen doen om tot maatschappelijk herstel te komen en de rust terug te brengen. Deze vraagstukken zijn actueel zowel binnen Nederland, grensoverschrijdend met onze buurlanden, als in de buitenlanden waar Nederland actief is om de maatschappelijke weerbaarheid te verhogen, crisis en conflicten te beheersen, of de maatschappij er weer bovenop te brengen. Dus op drie niveaus: micro niveau, lokaal/regionaal; bijvoorbeeld de onrust rond de woonkeuze van Benno L, of de grote kettingbotsing in Zeeland; meso niveau, interregionaal; bijvoorbeeld het neerstorten van de Turkish Airlines vlucht, een (beperkte) overstroming, een grootschalige uitval van elektriciteit of ICT, of een grote CBRNe ramp; macro niveau, landelijk en internationaal; bijvoorbeeld het neerhalen van vlucht MH17, de verspreiding van het Ebola virus, of de politiemissie naar Afghanistan. Het gaat om wat ons kan raken en hoe, hoe we er achter komen dat iets ons treft of gaat treffen, en wat we dan kunnen doen om het te voorkomen of de gevolgen met zo min mogelijk schade op te vangen, dit alles inclusief het waarmee. Vanuit een integrale benadering waarbij policy/people/process/technology in samenhang op een hoger kwaliteitsniveau worden gebracht. Centraal daarbij staat het verhogen van de (kosten)effectiviteit met als leidend beginsel doing better things (kan het slimmer?). De basis daarvoor ligt in een goed begrip van de toenemende onderlinge afhankelijkheden en complexiteit binnen de maatschappij, alsook van de ontwrichtende domino-effecten die als gevolg van een (zelfs kleine) verstoring kunnen optreden. De aan dit cluster gelieerde kennisopbouw richt zich op het vinden van mogelijkheden om het vermogen tot acteren en samenwerken te vergroten, op individueel, team, organisatie en inter-organisatie niveau. Zodat alle spelers (overheden, burgers, bedrijfsleven, NGO s, etc.) tot actie komen en die hun acties zodanig (kunnen) kiezen dat de effecten daarvan elkaar maximaal versterken. Het vermogen tot acteren en samenwerken wordt bepaald door de mate waarin alle spelers beschikken over de juiste competenties, informatie en middelen en de mate waarin sprake is van de juiste voorbereiding. Het vergroten van het vermogen

16 16 / 31 TNO-rapport R11370 betekent ook het sneller kunnen doorlopen van de loop informatievergaring en - uitwisseling > duiding > beeldvorming (komend tot een gedeeld beeld) > oordeelsvorming > besluitvorming > leiding & coördinatie > actie > actie evaluatie (en vergelijkbare loops als Plan Do Check Act en Observe Orient Decide Act). Potentiële gebruikers van de opgebouwde kennis behorende bij dit cluster zijn bijvoorbeeld de ministeries van VenJ, Defensie, EZ, BZ, IenM (RWS), de Veiligheidsregio s, hun ketenpartners zoals de Waterschappen en de vitale sectoren, Brandweer Nederland, de Nationale Politie, de Landelijke Meldkamerorganisatie, de grote gemeenten, en internationaal partijen als de VN (UNISDR), UNICRI, de Wereldbank en vanzelfsprekend de EC. Specifieke onderwerpen die onder het cluster vallen: Informatievoorziening o Real-time intelligence en voorspellend vermogen op basis van informatie uit open (ongestructureerde) bronnen, informatiecorrelatie/- verwerking en betekenisgeving/duiding (Big Data), interactieve crowd sourcing via o.a. social media, meldkamerprocessen. Procesinnovatie voor performance-verbetering o Netcentrisch werken, grootschalig geïntegreerd optreden, civielmilitaire samenwerking, community engagement, crisiscommunicatie, resource management, comprehensive approach, doctrinevorming, OTOTELSim (korter, vaker, kleinschaliger, slimmer), virtueel meelopen, collaborative decision making, concept development and experimentation, leiderschap, netwerk coördinatie, interoperabiliteit. Cybersecurity & Societal resilience o Systeem dynamica, modelvorming domino-effecten, resilience by design (slimme modulaire inrichting van de vitale infrastructuur), multi level resilience, risicoanalyse, alertering, risicocommunicatie/- bewustzijn. Systems of systems o Real-time intelligence en voorspellend vermogen op basis van informatie uit eigen bronnen en bronnen van partners, critical communications, datafusie, sensemaking, informatiesystemen en multiuser interfaces, control rooms systemen. De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit (alfabetische volgorde): BESECURE Best practice Enhancers for Security in Urban Regions. COBACORE (geen contra uit VP s) COmmunity-BAsed COmprehensive Recovery. CIPRNET Critical Infrastructure Preparedness and Resilience Research Network. DRIVER DRiving InnoVation in crisis management for European Resilience.

17 TNO-rapport R / 31 IMPACT Europe impacteurope.eu Innovative Method and Procedure to Assess Counter-violent-radicalisation Techniques in Europe. INTACT On the Impact of Extreme Weather on Critical Infrastructures. PREDICT PREparing for the Domino effect in Crisis situations. SOURCE Virtual centre of excellence for research support and coordination on societal security. Verder is het defensie-doelfinancieringsprogramma V1227 vervolg: gedragsbeïnvloeding in civ-mil operaties van belang voor dit cluster CBRNE CBRNE betreft een cluster van activiteiten, waarbij alle elementen van de security cycle (threat analysis, prevention, preparation, response and recovery) een rol spelen in het voorkomen van en het reageren op de dreiging van chemische, biologische, radiologische en nucleaire dreigingen alsook die van explosieven. De diverse partijen op beleidsvormend (NCTV, V&J, AIVD) en implementerend gebied (Brandweer, Politie, GOHR) trachten zo goed mogelijk een CBRNE counterterrorism bouwwerk te creëren dat zoveel mogelijk aanhaakt bij het normale crisesmanagement (dit mede vanwege het low probability karakter van de dreiging) en maatwerk levert waar de aard van de dreiging dit vereist. Een en ander daarenboven nog meer en meer in het kader van ICMS waar aangehaakt wordt bij Defensie in de uitvoerende zin en deels ook op het gebied van onderzoek. Een aantal aspecten in de kennis ontwikkelende onderzoeksfeer zijn hier noemenswaard: Refererend aan de bovengenoemde security cycle is een samenhangende ketenbenadering thans nog niet optimaal. Zowel op het gebied van het modelleren en simuleren van die keten voor geheel CBRNE als het daadwerkelijk samenhangend implementeren van tegenmaatregelen is nog winst te boeken. Dreigingsanalyse is een dynamisch gebeuren dat continue aandacht verdient. Nieuw hierbij (NCTV) is de wens te komen tot een zogenaamde all threat benadering waarbij CBRNE wordt ingepast in een integrale verzameling van allerlei dreigingen ( van een mes tot een atoombom ) wordt geplaatst. Waar de CBRN-dreiging overeenkomsten kent ten opzichte van de E-dreiging zijn er ook verschillen. De dynamiek van de dreiging (nieuwe home made middelen) komt overheen; de rijpheid van de tegenmaatregelen verschilt nog in het nadeel van CBRN. Met name het aspect CBRN in aviation security verdient meer aandacht.

18 18 / 31 TNO-rapport R11370 Monstername en analyse is op zich een bestaande capability. Het up to date houden hiervan ten aanzien van de nieuwste ontwikkelingen, zowel in het laboratorium als in het veld, met daarbij ook nadrukkelijk de forensische aspecten (toolbox) vergt nog immer kennisinvesteringen. Het low probability karakter van de dreiging vereist dat trainen en oefenen on the job niet of nauwelijks aan de orde zijn. Daarom is serieuze training van tegenmaatregelen op diverse manieren (serious gaming, speciale trainingsfaciliteiten, aanhaken van CBRNE in bredere en grotere nationale oefeningen) van groot belang. Ook hier speelt samenwerking met Defensie een belangrijke rol. De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit: HYPERION Hyperspectral imaging IED and explosives reconnaissance system. GIFT CBRN (matchende financiering uit VP Security) Generic Integrated Forensic Toolbox for CBRN Incidents Cluster Intelligence, terrorisme en criminaliteit Intelligence betreft het vergaren, verwerken, interpreteren en beschikbaar stellen van informatie t.b.v. de overige processen in het veiligheidsveld. Intelligence betreft in wezen informatie die geschikt is voor acties (besluitvorming, sturing, ondersteuning etc.). Door veiligheidspartijen zoals de Nationale Politie, de NCTV, V&J, de AIVD, de Marechaussee en particuliere bedrijven, wordt steeds meer data gegenereerd en verzameld. Niet alleen de hoeveelheid van de data groeit, maar ook de manier waarop deze informatie verzameld wordt verandert. Hoe kan deze data zo snel mogelijk omgezet worden tot de juiste intelligence, die bruikbaar is voor de ondersteuning van personen en organisatie-onderdelen in hun handelen ten behoeve van het opsporen of tegengaan van criminaliteit en terrorisme? Twee vragen staan centraal bij de focus van het Cluster Intelligence, Terrorism & Organised Crime namelijk: Hoe kunnen veiligheids- en opsporingsdiensten en de actoren in de strafrechtketen optimaal informatie vergaren en analyseren t.b.v. intelligence en de bestrijding van criminaliteit en terrorisme. Hoe kan inzicht worden verkregen uit de beschikbare informatie uit vele bronnen en kan deze optimaal worden benut voor sturing en support van het handelen van veiligheids- en opsporingsdiensten op diverse niveaus (strategisch, tactisch, operationeel). Specifieke onderwerpen die onder het cluster vallen: Continue verbetering van bijzondere observatiemethoden die specifiek t.b.v. intelligence worden benut. Ontwikkelen en verbeteren van analyse- en sturingsmethoden teneinde effectiviteit en efficiency te vergroten Voorbeelden zijn: Analysemethoden (MARVEL, SNA, near real time analysis) Sturingsmethoden (predictive policing, hypothesemanagement, selectie van informanten, slim kiezen, handelingsperspectieven voor interventies).

19 TNO-rapport R / 31 Meer inzicht in dreiging en fenomenen door slim gebruik en combineren van (diverse) bronnen: Internetrecherche, Social media monitoring, Bijzondere contentdetectie (bijv. radicale content), Gedragdetectie en interventie op digitaal medium, multimediamining/textmining /big data analyse, Dark web. Verhogen van voorspellend vermogen door interpreteren van zwakke signalen en ontwikkelen en verbeteren van methodieken voor predictive policing. Betere ondersteuning en sturing van operationele processen d.m.v. real-time intelligence. Er loopt nu één EU-project: VOXPOL Virtual Center of Excellence for Research in Violent Online Political Extremism (VOX-POL) Surveillance en protection Mainports, bedrijventerreinen, stedelijke gebieden, paleizen, internationale instellingen (ICC, Eurojust..), internationale zone, gesloten opvanglocaties (gevangenissen, asielzoekersopvang), ambassades en evenementen. Allemaal locaties waar veel mensen komen, of die om andere specifieke redenen een hoger veiligheidsrisico met zich mee brengen. Bij deze locaties kunnen verschillende partijen verantwoordelijk zijn voor het waarborgen van de veiligheid: NCTV, V&J, BiZa, BuZa, I&M, Defensie, Politie, Marechaussee, Gemeente, internationale organisaties, (lucht)havenautoriteiten en particuliere beveiligingsbedrijven. Zij werken samen om op korte en lange termijn deze veiligheid te borgen. De private markt ontwikkelt op zijn beurt diensten en technologieën om deze partijen te ondersteunen met deze uitdagingen. Het cluster Surveillance & Protection helpt de partijen met het ontwikkelen van kennis, diensten en producten die bijdragen aan optimale integrale security concepten. Integraliteit betekent in dit geval dat de mogelijkheden voor het gehele spectrum aan organisatorische, technische, informatie en mens-gerelateerde innovaties in samenhang onderzocht en ontwikkeld worden. Met de veiligheidsdiensten, en met de commerciële leveranciers. Binnen dit cluster is speciale aandacht voor: Security by design in mainports, stedelijke ontwikkeling en bij evenementen. Ontwikkelen van een beveiligingsconcept (KMAR, internationale zone, kindvriendelijke opvang asielzoekers). (Mobiele) sensoren en sensorfusie (incl UAV s en onderwaterbeveiliging). Toegangscontrole Fysieke bescherming van gebouwen/locaties. Publiek private samenwerkingsconcepten voor bewaking en beveiliging. Definiëren van en reageren op afwijkend gedrag, door mens en machine. De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit: SUBCOP (matchende financiering ook uit andere bron) Suicide Bomber Counteraction and Prevention. TACTICS (matchende financiering uit VP Security). HECTOS (matchende financiering uit VP Security).

20 20 / 31 TNO-rapport R11370 XP-DITE (matchende financiering uit VP Security) Cybersecurity De maatschappij wordt steeds afhankelijker van ICT. Dat zorgt voor nieuwe kwetsbaarheden. Ook is er sprake van een toenemende dreiging in de vorm van cyberspionage, -sabotage, -crime, etc. Tegen deze dreigingen moeten we ons weren. Cyberaanvallen worden al tijden niet alleen maar uitgevoerd vanuit zolderkamertjes. Het gaat ook om georganiseerde misdaad, een zwarte economie en een concrete dreiging gericht op onze vitale infrastructuur, mogelijkerwijs zelfs door statelijke actoren. De bijzondere EU Commissie voor Georganiseerde Misdaad, Corruptie en Witwassen (CRIM) heeft eind 2013 berekend dat cybercriminaliteit wereldwijd jaarlijks zo'n 290 miljard Euro kost aan opgelopen schade. Dat is meer dan alle drugsoperaties ter wereld (240 miljard) en ook meer dan de schade door corruptie (120 miljard). TNO berekende in 2012 dat de schade door cybercrime in ons land op ongeveer 10 miljard ligt. Om deze reden heeft het kabinet in oktober 2013) een tweede versie van de Nationale Cyber Security Strategie gepubliceerd. Nederland zet samen met partners in op een veilig digitaal domein waarin kansen van digitalisering worden benut, dreigingen het hoofd worden geboden en fundamentele rechten beschermd. Cybersecurity is niet alleen een dreiging, maar ook een kans. Het cyberdomein maakt deel uit van de Nederlandse maatschappij. Een veilige en veerkrachtige cyberspace is een randvoorwaarde voor ICT gedreven innovaties, welvaart en een duurzame economie. TNO ziet het als haar verantwoordelijkheid om bij te dragen aan een veilige en veerkrachtige digitale maatschappij. Cyber Security richt zich op het beschermen van gevoelige informatie en kritische ICT-gebaseerde processen en infrastructuren. Met onderzoek en innovatie wordt kennis en kunde ontwikkeld ten behoeve van innovatieve oplossingen en nieuwe generaties producten en diensten die bescherming bieden tegen toekomstige cyberdreigingen: Security in design: ontwerp van veilige soft- en hardware, methodieken en technieken voor veilig ontwerp van (ICT) infrastructuren. Veilige communicatie bescherming van telemetriedata en informatiestromen, etc. Detectie monitoring and Situational Awareness. Early Detection: detectie op basis van zwakke signalen, nieuwe vormen om zogenaamde Advanced Persistent Threats (gecompliceerde spionageaanvallen) op te sporen, etc. Advanced Risk Management: rechtmatige verdeling van verwachtingen, verplichtingen en bijbehorende risico s in ketens en netwerken, etc. Resilience & Continuity: security life cycle assurance, self healing, disaster recovery, continuity as a service, company reboot, etc. De veiligheid van cyberspace vraagt om een integrale, multidisciplinaire aanpak met betrokkenheid van publieke en private stakeholders. Buiten de overheid (V&J) komen cyber security vraagstukken vooral uit de vitale sectoren, zoals de financiële sector (bv ING, ABN, Rabobank), telecom (bv KPN), en energie (bv Gasunie, TenneT, Alliander).