TECHNIEK- EN BÈTAONDERWIJS

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "TECHNIEK- EN BÈTAONDERWIJS"

Transcriptie

1 TECHNIEK- EN BÈTAONDERWIJS thema: hout Hout & Nieuw Is zagen wel een 21 st century skill? Wie wint? Daiku versus CNC-Frees Biohack workshop Een lab in de keuken periodiek van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen lente 2015 jaargang 24 nummer 1

2 INHOUD Hout & Nieuw De techniek staat niet stil, de industrie volgt. Blijft het onderwijs achter? 4 Daiku concurrent van CNC-frees Hoe is het mogelijk dat ambachtelijke Japanse houtverbindingen nog altijd worden toegepast in een vooruitstrevend land als Japan? 8 14 Ontwerpopdracht verhipt Mogelijkheden en moeilijkheden bij het aanpassen van een oude opdracht 17 Ambacht in een witte jas Werk waar vervaardigingstechniek, chemie en kunstgeschiedenis allemaal even belangrijk zijn 18 Duimpiano Deze editie van Terugkoppeling heeft als thema hout. Los van het thema vind je in elk nummer een noot van de redactie, een proef en de rubriek mooi meegenomen met wetenswaardigheden Technobasis Biohack Report nieuwkomer/ouwe rot

3 COLOFON De Terugkoppeling is een uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen. REDACTIEADRES Schieweg AN Delft t: e: Redactie: Amber Leeman, Hein Bruijnesteijn, Lian Moerenhout met dank aan Houtwerk, Jelmer van Lenteren en Milou Mes. Realisatie: de Kabelfabriek Opmaak: Ten Brink Uitgevers Drukwerk: Ten Brink Offset Foto omslag: Marco Zwinkels KOPIJ Artikelen, persberichten en overige informatie graag twee maanden voor verschijningsdatum insturen naar de redactie. Richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie via ABONNEMENTEN Abonnement tijdschrift: 29,50 per jaar. Beëindiging van het abonnement kan uitsluitend schriftelijk vóór 1 augustus. Lid worden? Als lid van de NVON ben je automatisch abonnee van het blad Terugkoppeling en word je daarnaast geïnformeerd per digitale nieuws brief. Ook ontvangen leden tal van kortingen op musea en (vak-)bladen. Meld je aan via de website: LEDENADMINISTRATIE NVON ledenadministratie@nvon.nl Wilt u tekst- of beeldmateriaal gebruiken uit deze uitgave? Neem s.v.p. contact op met de redactie voor onze toestemming, doorverwijzing of medewerking. HOUTbollig Hout als thema? Is dat niet een beetje oubollig? Dit was één van de reacties op de afgelopen conferentie. Oud is hout zeker. Het oudste levende wezen op aarde is een boom. In de verwerking en toepassing zal hout hebben voorgelopen op andere, hardere materialen. Dat staat niet in de weg dat nieuwe technieken en verwerkingsmethodes elkaar snel opvolgen. Het thema geeft alle aanleiding tot een onderzoek naar hoe ons onderwijs past in een tijd die in dat opzicht verandert in een razend tempo. Bètavakken merken dit in het bijzonder en vragen zich af hoezeer hun vak nog aansluit op de kennis en vaardigheden die nodig zijn in de 21ste eeuw. In deze editie staat daarom in het artikel Hout & nieuw de vraag centraal of je een kind nog wel zou moeten leren zagen. Om welke houtbewerkings vaardigheden vraagt het bedrijfsleven? In Japan staat technologische vooruitgang nog altijd niet in de weg van de handmatige productie van houtverbindingen. Hoe kan dat? Verder vind je in deze Terugkopppeling natuurlijk werkstukken en lesideeën voor de diverse bètavakken. Van de redactie Een keer gastredacteur zijn? Elk NVON-lid kan zich hiervoor opgeven. Lever een bijdrage en denk mee over het thema. Meld je aan via redactie@nvon.tk. NVON

4 Foto: Henk Snaterse Hout nieuw & Nieuwe maaktechnieken veroveren beetje bij beetje de wereld met toepassingen zowel op industrieel niveau als op consumentenniveau. De mogelijkheden zijn groot, maar om met deze nieuwe maaktechnieken te werken heb je nieuwe vaardigheden nodig. Moet je dan nog zelf producten op ambachtelijke wijze kunnen vervaardigen, of is basiskennis van oude technieken voldoende? Heeft het nog wel zin om een leerling te leren zagen? Is zagen wel een 21 st century skill? Op de vraag of het nog nodig is dat leerlingen met de hand leren zagen antwoorden de meeste docenten automatisch bevestigend, terwijl er heel veel redenen zijn op te noemen om zagen niet meer op te nemen in het onderwijsprogramma. Denk aan de veranderende banenmarkt, waarin handwerk en ambacht een steeds minder groot aandeel vormt. Thuis spullen maken of repareren is nu al in onbruik aan het raken, in een wisselwerking tussen het verliezen van de vaardigheden en de prijs van consumentengoederen. Repareren en vervaardigen is ten slotte duurder dan de aanschaf van een nieuw product. En dan zijn er al die nieuwe gereedschappen: 3D-printers, de CNC-frees, de lasercutter. Allemaal gereedschappen waarmee je in meer dimensies, sneller of nauwkeuriger kunt werken dan met een handzaag. Waar komt deze ja dan toch vandaan? 4

5 Steve de Jong Docent op het Hout en meubileringscollege. Zagen is geen doel op zichzelf. Steve de Jong heeft een aantal jaar bij een middelgrote meubelmakerij gewerkt nadat hij terugkeerde als docent naar zijn opleiding het Hout en Meubileringscollege. Hij geeft les en doet momenteel onderzoek naar de aansluiting van zijn onderwijs op de markt. Vakmensen kunnen volgens Steve zowel de basisvaardigheden uitoefenen als inspelen op nieuwe ontwikkelingen. Voorlopig is hier nog vraag naar vanuit de markt; zulke vakmensen kunnen maatwerk leveren die machines voorlopig nog niet kostenefficiënt kunnen maken. Mede daarom vindt Steve het leren zagen nog niet overbodig geworden, hoewel de noodzaak verschilt per opleiding en onderwijsniveau. Op het voortgezet onderwijs ziet Steve het zagen niet als een doel op zich, maar als een middel om andere vaardigheden te ontwikkelen: psychomotorische en sociaal-affectieve vaardigheden, ruimtelijk inzicht en het kennismaken zonder meer. In de lessen van Steve de Jong is er ook aandacht voor nieuwe technologieën. Kennis van bijvoorbeeld cnc-machines komt op zijn opleiding in latere jaren. Dit draagt bij aan de algemene ontwikkeling van de leerlingen. Het onderwijs moet meegroeien met de markt, met zowel innovaties op het gebied van productietechnieken als bijvoorbeeld duurzaamheid en serviceverlening. Maar Steve de Jong ziet dat er na het mbo voorlopig geen grote banenmarkt is op het gebied van het bedienen van nieuwe machines. Voor een cnc-machine heb je niet veel bedieners nodig, en dus zullen veel van zijn leerlingen nog met basisgereedschappen en -machines gaan werken. De basis voor andere technieken Tot eind jaren 60 had met de hand hout leren bewerken en voorwerpen leren maken nog een eigen plekje op de ambachtsschool. Toen werd het volledige voortgezet onderwijs omgegooid met als uitgangspunt dat iedereen dezelfde basis zou krijgen. Leren maken, onder de noemer techniek, was daar een onderdeel van. Bij techniek leer je over het algemeen zowel met de hand als machinaal zagen. Tussen de vaardigheden die je voor beiden nodig hebt is een duidelijke relatie te zien. Kun je met een handzaag werken, dan is de stap naar machinaal niet zo groot, en andersom. Je weet in welke volgorde de handelingen moeten worden uitgevoerd, en hoe het materiaal daarop reageert. Tussen de vaardigheden die je nodig hebt voor handzagen en hout bewerken met een computergestuurde frees (CNC) bestaat een minder duidelijke relatie. Om een CNC-frees te kunnen gebruiken is het nuttig om met 3d-tekensoftware te kunnen werken, maar minder noodzakelijk om te weten in welke volgorde de bewerkingen uitgevoerd worden. Er zijn wel overeenkomsten, zo is het voor zowel oude als nieuwe technieken nuttig om 3d-inzicht te hebben en kennis van het gedrag van het materiaal. Maar het is niet noodzakelijk om met de hand te kunnen zagen om voor een CNC-frees te ontwerpen en er een te bedienen. NVON

6 Marc van Kesteren Docent Techniek & Commercieel op het VMBO Niks is leuker dan een 3D-geprint onderdeel verwerken in je eigen technische tekening! Marc van Kesteren is docent Techniek&Commercieel op het vmbo, waar leerlingen in grote projecten leren ontwerpen, presenteren, technisch tekenen en meer. In hun nieuwe aanpak Kennismaken Het kennismaken met verschillende vakken en het ontdekken van de individuele talenten is een belangrijk doel in de onderbouw. Maar deze kennismaking is niet ononderbouwd. Op school wordt over het algemeen heel gericht kennisgemaakt met de vakken die je krijgt in de bovenbouw of bijvoorbeeld de talenten die je nodig hebt voor een latere baan, vervolgopleiding of je maakt kennis met algemene vaardigheden die je verder op weg helpen in de toekomst. Met leren zagen zou je kunnen zeggen dat er heel wat algemene technische vaardigheden worden ontwikkeld, zoals motoriek en ruimtelijk inzicht. Maar houtbewerken is niet de enige activiteit waar je zulke vaardigheden mee opdoet. En is houtbewerking de beste manier? Je ziet nu ontstaan dat naast het kennismaken met oude technieken, leerlingen tegelijk kennismaken met nieuwe techieken. Steeds meer scholen overwegen een eigen 3d-printer aan te schaffen, of bezoeken Fablabs waar leerlingen kennismaken met lasersnijders en CNC-freesmachines. Nu past dit misschien nog binnen het lesprogramma, maar je kunt deze machinale niet eindeloos uitbreiden. Maaike van der Voort Docent onderzoek & ontwerpen op een havo/vwo-school Hoe meer technieken je gebruikt, hoe meer basiskennis je nodig hebt. Bij O&O wordt ook beroepen op de handvaardigheden van de leerlingen. Maaike van der Voort is O&O-docent en bij haar wordt er nog volop geschuurd en geboord, met name voor prototypes en testopstellingen. Binnenkort gaan gebruiken ze de 3d-printer al vroeg in het proces, als tussenstap voor het leren bouwen. Leerlingen hadden moeite om 2d-tekeningen om te zetten in 3d. In het Rietveldproject tekenen ze Rietveldstoehandvaardigheid, techniek en O&O bij haar op school dan ook in één ruimte zitten, zodat gereedschappen en kennis gedeeld kunnen worden. Voor haar is het belangrijk dat leerlingen kunnen maken wat ze zelf ontwerpen, en dat ze 6

7 len eerst met 3d-tekensoftware, waarna ze een schaalmodel printen dat ze vervolgens nabouwen met hout. De handtechnieken beheersen blijft het uiteindelijke doel, hier worden leerlingen op geëxamineerd. Marc van Kesteren geeft aan dat je geen ingewikkelde vaardigheden nodig hebt voor 3d-printen. Algemene ict-vaardigheden zijn belangrijk voor het 3d-tekenen en aansturen van de machine. Er wordt ook aandacht besteed aan de werking van de machine zelf, hoe je bijvoorbeeld het printbed af moet stellen en hoe je een kunststof kiest voor je toepassing. Niks is leuker dan een 3d-geprint onderdeel verwerken in je eigen technische tekening. Volgens Marc van Kesteren blijft handwerk nodig voor inzicht in wat je aan het maken bent. Je moet het materiaal zien en voelen om te weten wat het doel is van een verbinding, of dat een machine een stuk metaal verder buigt omdat het terugveert. Hoewel Marc het liefst direct een lasersnijder in zijn onderwijs betrekt is hij afwachtend: over 2 jaar gaat het programma weer op de schop. De vaardigheid vervaardigen Met de hand leren vervaardigen draagt natuurlijk bij aan de algemene ontwikkeling van ontwerpen en vervaardigen op een heel concrete directe manier, zonder tussenkomst van een beeldscherm in direct contact met het materiaal. Maar de vervaardiging met tussenkomst van een beeldscherm verovert in hoog tempo de industrie, en gaat de komende decennia een grote rol spelen in de fabricage van producten waar leerlingen thuis en op de werkvloer mee te maken gaan hebben. Juist door dit hoge tempo is het voor het onderwijs belangrijk nu mee te gaan, om niet te ver achter te lopen. Dat betekent geenszins een verlies aan creativiteit of maatwerk. De mogelijkheden zijn groot: na het industriële tijdperk waarin machines ons voorzagen van kostenefficiënte one-size-fitsall-producten, krijgen maatoplossingen juist weer de ruimte. Net als in het ambachtstijdperk kun je met de 3d-printer in kleine oplagen werken als het nodig is. En dus kun je snel iets printen als je het nodig hebt, of kunnen patiënten worden voorzien van custom-made protheses. Om met deze nieuwe maaktechnieken te werken heb je andere vaardigheden nodig. lees verder op pagina 24 ontdekken of ze daar plezier in hebben. Hoe meer techniek je gebruikt, hoe meer basiskennis je nodig hebt. Momenteel werkt ze met haar O&O-klassen met een 3d-printer en een vacuümvormmachine. De resultaten moeten leerlingen nog met de hand nabewerken, en voor vacuümvormen moet een mal gemaakt worden. In de toekomst gaan leerlingen van Van der Voort ook cnc-frezen in de bovenbouw. Nieuwe technieken binnenhalen maakt oude vaardigheden volgens haar niet overbodig. Maaike van der Voorts havo- en vwo-leerlingen komen niet meer in maakbedrijven te werken, en vaak zijn ze na een paar jaar de precieze bediening of veiligheidsvoorschriften voor gereedschappen vergeten. Maar door dingen met de hand te maken leer je ook ruimtelijk denken, en een stappenplan te maken, geeft Maaike van der Voort aan. Je krijgt inzicht in waar het fout kan gaan, want het gaat nooit in één keer zoals je verwacht had. NVON

8 Daiku concurreert met CNC-frees In Japan wordt nog volop gebruik gemaakt van het timmermansambacht. De daiku zijn al eeuwenlang zowel constructeur als architect, en hebben hout verbinden tot een kunst verheven. Waarom floreert deze oude techniek nog steeds in een vooruitstrevend land als Japan? Het Japanse timmermanschap is bekend om de indrukwekkende houtverbindingen bij het bouwen van huizen en tempels. Deze maken de constructies bijzonder duurzaam, en dat zonder het gebruik van spijkers, schroeven, lijm en powertools. De verbindingen bestaan vaak uit in elkaar grijpende elementen die zichzelf vergrendelen, of die worden vergrendeld met een wig of balkje. Het zijn geavanceerde vormopsluitingen die door de eeuwen heen geperfectioneerd zijn. Ook in de westerse wereld maken timmerlui en constructeurs gebruik van vormopsluitingen voor het verbinden van hout. Het bekendste voorbeeld hiervan is de zwaluwstaartverbinding, waarbij het ene houten onderdeel zwaluwstaartvormige uitsteeksels krijgt, die in de zwaluwstaartvormige inkepingen van het andere onderdeel passen. Deze verbindingen met de hand maken is nog steeds een belangrijke basisvaardigheid in houtbewerkingsopleidingen. In de praktijk worden deze verbindingen steeds vaker 8

9 met een CNC-frees gemaakt of vervangen door de lamello. De Japanners hadden meerdere redenen om hun kennis over houtbewerking zo ver te ontwikkelen. Hout was het voornaamste bouwmateriaal dat voor handen was op het eiland. Daarnaast waren houten constructies vrij goed bestand tegen de vele aardbevingen en tyfoons waar het mee te kampen had, vanwege het lichte gewicht en de veerkracht van het materiaal. De verbindingen werden ontwikkeld om deze natuurkrachten te kunnen doorstaan met de eigenschappen van hout. Daarom maken Japanse verbindingen vaak geen gebruik van verbindingsmaterialen, zoals in de westerse wereld. In de westerse wereld, waar hout moest concurreren met andere materialen, is de houtbewerking meer ontwikkeld op efficiëntie. Met het gebruik van machines heb je minder mensen nodig voor een preciezer eindresultaat. Daarnaast leent het construeren met standaard(verbindings)materialen zich uitstekend CNC-frees Een CNC-frees (waarbij CNC staat voor Computer Numerical Control) is een computergestuurde machine voor metaal-, hout- en kunststofbewerking. De frees is een roterend gereedschap dat beetje bij beetje materiaal verwijdert van een stuk materiaal of werkstuk. NVON

10 Lamello Lamello is een merk van biscuitverbinders, een platte opvolger van deuvelverbindingen. Met een lamellofrees wordt een sleuf gemaakt in twee planken. Met houtlijm wordt de lamello in deze sleuven bevestigd, waarna de planken onzichtbaar aan elkaar zijn verbonden. om overgenomen te worden door een machine. En zo komt het dat in steeds meer houtwerkplaatsen slimme zaagtafels, CNC-machines en lasersnijders staan. Het gebruik van de Japanse verbindingen heeft consequenties. De verbindingen zijn ingewikkeld om machinaal te maken, vanwege de complexe vormen in drie dimensies. Daarom worden deze houtconstructies nog steeds op grote schaal met de hand gemaakt, en dat ook nog op een commercieel rendabele manier. Nieuwe daiku worden nog steeds op traditionele manier onderwezen: ze leren het ambacht door met handgereedschap klassieke verbindingen na te maken. Door deze oefening wordt het driedimensionale inzicht verkregen dat nodig is om te kunnen ontwerpen en construeren met deze methode, maar ook de snelheid en precisie om de verbindingen vervolgens zelf te kunnen maken. De daiku worden opgeleid als constructeur én architect. Bij machinale houtbewerking zijn deze vaardigheden minder met elkaar verweven. Het kost relatief weinig tijd om een CNC-frees te leren bedienen, omdat je er geen mathematische en constructieve vaardigheden voor hoeft te ontwikkelen. En om iets te ontwerpen dat met een CNC-frees gemaakt kan worden hoef je zo n apparaat nog nooit gezien te hebben, alleen kennis te hebben van de eigenschappen en restricties van de machine en het materiaal. Met het groeiende scala aan materialen en machinale productietechnieken is het niet realistisch om alles tot in de details te beheersen, maar handig om te weten welke mogelijkheden er zijn, waar je informatie kunt vinden, en hoe je afwegingen kunt maken voor de meest geschikte techniek. In andere woorden: 21st century skills. Eeuwenlange oefening op houtbewerking en daarmee constructieve vaardigheden hebben in Japan geleid tot bijzondere en vernieuwende oplossingen voor houtverbindingen. Dat het ze nog steeds op commerciële schaal doen wijst erop dat ook in deze eeuw constructieve vaardigheden nog volop mee doen. nvon.tk/jap-joi nvon.tk/jap-joi-2 10

11 De houtverzamelaar Een abonnement op de houtverzamelaar neem je niet alleen voor de blaadjes, maar vooral voor de plankjes. Per jaar ontvangen de leden ongeveer 12 keurig op maat gezaagde monsters van houtsoorten met op de achterzijde een sticker met informatie over de herkomst en toepassingsmogelijkheden. Zelfs met een levenslang abonnement zul je nog geen complete verzameling hebben. Momenteel zijn er al 1372 monsters gemaakt. De NEHOSOC, de Nederlandse Vereniging van Houtsoortenverzamelaars, wil mensen enthousiast maken voor hout en ze er meer over vertellen. Het is een vereniging van zowel hobbyisten als professionals die studie doen naar hout of er mooie dingen van maken. Een bijdrage van Piet Voermans van de Houtverzamelaar. HOUT Sinds het ontstaan van de eerste culturen heeft de mensheid hout gebruikt: voor gereedschappen, huizen, wagens, wielen, sleden, wapens, bruggen, klompen, voor koken en verwarmen van de wieg tot het graf zijn we omringd met hout. We spelen en sporten met hout als we jong zijn en ouderen leunen op een stok. Hout is bruikbaar, soms bijzonder, vaak mooi dus we raken er nooit op uitgekeken. Hout isoleert warmte en geluid goed; is relatief brandveilig; is gemakkelijk te bewerken en na te behandelen. Door haar enorme diversiteit is hout het overal en altijd onmisbare materiaal, er zijn duizenden soorten en duizenden toepassingen. In de vorm van plaatmateriaal als MDF, board, triplex kunnen ook houtresten gebruikt worden. Hout en plaatmateriaal lenen zich goed voor maquettes en modelbouw. De hoeveelheid afval bij de houtbewerking is gering en zelfs dat afval (schors) vindt tal van toepassingen. Per kilo gereed product is de energie-investering voor hout relatief laag; de levenscyclusanalyse van houten producten valt vaak zeer gunstig uit. Hout groeit steeds bij; door goed beheer kan er altijd hout zijn dus houtgebruik is milieuvriendelijk. Diverse takken van industrie (papier, karton, cellulose, chemie) gebruiken graag hout als grondstof. NEHOSOC is een vereniging van mensen met passie voor hout, er zijn (zie boven) genoeg aanleidingen om enthousiast over hout te worden. Haar leden bestuderen, bewerken, verzamelen en vergelijken hout voor een aantal is hout hun vak en hun leven, voor anderen een onderhoudende hobby. Er vinden te Amsterdam geregeld houtstudiedagen plaats waar u hout van buiten en van binnen leert kennen! Piet Voermans Nehosoc NVON

12 Lasergraveren met de zon 30 minuten Op een zonnige dag is hout graveren met een vergrootglas supersimpel NODIG Een donkere zonnebril, aluminiumtape, hout om te graveren, vergrootglas met een diameter van minimaal 10mm, mes en een zonnige dag. Uitvoering Bevestig het aluminiumtape op het hout en strijk het glad. Snij met het mes een figuur uit, zorg ervoor dat je goed door de tape heen snijdt. Verwijder de tape op de plekken die je wil graveren. Doe de zonnebril op en laat het zonlicht door het vergrootglas op het hout schijnen, ter hoogte van het brandpunt. Begin bij de randjes, en werk langzaam naar binnen. Als het hout zwart is is het klaar. Schijn niet te lang op dezelfde plek en probeer overal ongeveer even lang te schijnen. VERKLARING Net als bij lasergraveren wordt de toplaag van het hout verbrand door een gerichte bundel licht met een hoge intensiteit. Alleen bij deze proef hebben we het licht zelf met het vergrootglas gebundeld in het brandpunt. Bij lasergraveren ontstaat de tekening door de lichtbundel gericht aan te sturen. Bij deze proef ontstaat de tekening door het licht op de overige plekken te reflecteren met het aluminiumtape. Variatie Maak een stencil door het aluminium folie op een glasplaat te plakken. Zo kun je eenvoudig meerdere malen dezelfde gravure maken. Het maken van sjablonen voor letters is voor deze techniek eenvoudiger dan voor spuitverf, omdat je de eilandvlakken in letters eenvoudig dicht kunt plakken. Deze techniek kun je ook gebruiken op andere materialen dan hout, bij voorkeur op donkere materialen. Wees voorzichtig met de materiaalkeuze en zorg indien nodig voor voldoende ventilatie. 12

13 een zure stempel 30 minuten Met een ammoniumchlorideoplossing maak je een brandmerk op hout NODIG 500ml water, 25g ammoniumchloridepoeder (salmiak), grote rubberen stempels, hout of houten voorwerp om te brandmerken, verfafbrander, eventueel een stuk mdf om meerdere stempels aan te bevestigen, diep bord of bakje om stempels in te dopen, stuk vilt dat in het bord of bakje past, spuitfles, handschoenen, veiligheidsbril. Uitvoering Maak een ammoniumchlorideoplossing met een theelepel ammoniumchloride per 100ml water. Maak een stempelkussen: leg het stuk vilt in het bord of bakje en bevochtig het met de oplossing met behulp van de spuitfles. Druk de stempels met handschoenen aan op het stempelkussen en vervolgens op het hout. Verhit de afdruk direct met de verfafbrander, anders gaat de inkt uitlopen. Het gestempelde oppervlak wordt verbrand. VERKLARING Door de verhitting wordt de ammoniumchloride omgezet in ammoniak (g) en zoutzuur volgens deze formule: NH 4 Cl " NH 3 + HCl De ammoniak verdampt uit de oplossing en het zuur brandt in op het oppervlak van het hout. Het brandmerk ziet er hetzelfde uit als door hitte verschroeid hout. Variatie Zorg voor voldoende ventilatie en veiligheidsmaatregelen, omdat ammoniumchloridedampen en ammoniakdampen voor ademhalingsproblemen kunnen zorgen. Het is ook mogelijk een oplossing van twee eetlepels bloem en een eetlepel citroenzuur in 100ml water te gebruiken. De bloem dient als verdikkingsmiddel, waardoor de oplossing beter aan de stempel blijft hangen. Het vilt is dan niet nodig. Andere warmtebronnen, zoals een oventje of goede föhn, zijn ook bruikbaar. Je kunt ook proberen de inkt aan te brengen met een kwast, stencil of marker in plaats van met een stempel. NVON

14 Foto: Seier+Seier Ontwerpopdracht verhipt Een oude opdracht in een nieuw jasje Bij het ontwerpen van een meubelstuk uit plaatmateriaal is het de bedoeling dat leerlingen de stappen van de ontwerpcirkel doorlopen tot het vervaardigen van een schaalmodel. Zij stellen een programma van eisen op, maken schetsen en ontwerptekeningen, zij ontwerpen een zaagschema voor het eindproduct en zij maken een model. De diverse onderdelen worden los becijferd. Door dezelfde opdracht niet met de hand, maar met de lasersnijder uit te voeren is de opdracht bijdetijds en omzeil je een aantal problemen. Bovendien: wie wil er niet met een lasersnijder werken? Het toetsen van ontwerpvaardigheden Het is de bedoeling bij deze opdracht de ontwerpvaardigheden te toetsen. Het gaat om het genereren van ideeën, het opstellen van een programma van eisen, het maken van de juiste ontwerpkeuzes, het uitwerken van concepten en het kunnen vooruitdenken in het productieproces. Het model is een in het oog springend eindproduct. Je zult een groot verschil zien in de kwaliteit van de vervaardiging. Zowel voor een docent als voor een leerling is het lastig om hier doorheen te kijken. De eindproducten van de leerlingen worden beter vergelijkbaar doordat zij niet door henzelf en onder precies dezelfde omstandigheden zijn vervaardigd. Je vraagt de leerling vooruit te denken in het productieproces. De leerling ontwerpt bijvoorbeeld een zaagschema. Als de leerling uiteindelijk zelf het eindproduct maakt in de vorm van het model kan hij/zij makkelijk anticiperen op een foutje. Nu wordt het model door een derde vervaardigd en van een minder vergevingsgezind materiaal. Ontwerpfouten komen duidelijker aan het licht. Je ziet beter of de leerling goed vooruit heeft gedacht. Nut van het zaagschema Economisch te werk gaan met materiaal is een lastige les. De leerlingen krijgen allemaal hetzelfde stuk plaatmateriaal 14

15 voor hun schaalmodel. Er is een natuurlijke incentive ontstaan. Foto: E. Appel Nieuwe problemen Zoals met vernieuwing wel meer gebeurt komen oplossingen hand in hand met nieuwe problemen. De oplossing werkt bijvoorbeeld alleen als de computervaardigheden van de leerlingen goed genoeg zijn. Ook de kosten kunnen een drempel zijn. Een lasersnijder is niet goedkoop. Voor veel scholen zal de aanschaf buiten het budget liggen. Dit zou je kunnen oplossen door samen te werken met een Fablab in de buurt. (Bekijk TK jaargang 22, nummer 2 voor een Fablab in jouw omgeving). Niet elke Fablab kan een hele schoolklas bedienen, maar je zou zelf de bestanden van een klas kunnen opmaken en al de bouwpakketjes van alle klassen in één keer kunnen laten doen. Vaak is er een werkplaatstarief. Het loont om goed voorbereid te zijn. Let ook op de specificaties van het door jou gekozen Fablab voordat je de opdracht verstrekt aan de leerlingen. Niet elk materiaal is geschikt en vooral de dikte van het plaatmateriaal is beperkt. Ook het aantal zaagschema s per plaat is iets om vooraf de opdracht op in te open desk Inspireer leerlingen met de open-source meubels van open desk of laat de website zien als introductie van de opdracht. Hier vind je namelijk precies de opdracht die zij doen, maar dan in real life. Ontwerpers ontwerpen meubels die geheel kunnen worden vervaardigd uit standaard plaatmateriaal. De verwerkbare tekeningen zijn beschikbaar en kunnen zo de cncfrees in. Wie weet staan de ontwerpen van de klas er binnenkort ook tussen! (Wel even de schaal aanpassen.) NVON

16 Foto: E. Appel richten. Het zou slordig zijn als jij jouw zaagschema niet optimaliseert en dat wel verwacht van jouw leerlingen. Niet iedereen zal de beschikking hebben over voldoende computers met de juiste programma s. Je hebt voor de verwerking met de lasersnijder een.eps-bestand nodig, een vectortekening die je bijvoorbeeld in Adobe Illustrator kunt maken. De bekendste open-source variant is Inkscape. Voordelen Natuurlijk nut zaagschema Toepassing lasersnijder (leuk!) Geen praktijklokaal nodig voor deze opdracht Modellen zijn beter vergelijkbaar Nieuwe problemen Beschikbaarheid van computers Beschikbaarheid programma s die een.eps-bestand kunnen maken Beschikbaarheid van een lasersnijder Hogere kosten Ontwerpcyclus De ontwerpcyclus kent verschillende varianten. Het ontwerpen start met een probleem (of soms met een idee). Het probleem probeer je te omschrijven en de randvoorwaarden onderzoek je. Dat resulteert in een programma van eisen. In de volgende fase probeer je zoveel mogelijk ideeën en deeloplossingen te bedenken. Je kiest een of meerder oplossingsrichtingen en die werk je uit tot een ontwerpvoorstel of een concept. Het ontwerp wordt getest en geëvalueerd. Dat laatste maakt dat het een cyclisch proces is, want meestal ontstaan er nieuwe (deel)problemen om op te lossen. 16

17 Ambacht in een witte jas Met mijn praktische achtergrond vroeg ik mij wel af waar ben ik beland?. Mijn klasgenoten hielden de hamer direct onder de kop vast! Ik vond het heel apart dat deze mensen ook voor een praktisch opleiding hadden gekozen. Willianne van der Sar heeft een bijzonder en lang onderwijstraject gevolgd om haar droom te realiseren. Na de mavo volgde zij de opleiding interieur advies aan het hout- en meubileringscollege. Hierna volgde zij de opleiding collectiebeheer aan de Reinhart academie in Amsterdam. Tenslotte doorliep zij na de algemene minor de specialistische master restauratie van historische binnenruimten aan de universiteit van Amsterdam. Mijn mankement aan de universiteit is van het begin tot het einde mijn schrijfwerk geweest. Al mijn essays, rapporten en verslagen heb ik nooit zonder opmerkingen hierover teruggekregen. Toch denk ik dat ik uiteindelijk een voordeel heb gehad. Mijn achterstand viel makkelijker in te halen of te verbloemen, dan de achterstand die bijvoorbeeld een kunstgeschiedenisstudent heeft aan praktische vaardigheden. Er zijn weinig universitaire opleidingen waar praktische vaardigheden zo n grote rol spelen als bij de opleiding tot restaurator. De opleiding kun je volgen na een relevante bachelor (bijvoorbeeld archeologie, kunstgeschiedenis, natuurkunde of scheikunde). Na de minor waar soms wel 50 studenten zich voor aanmelden wordt er een selectie gemaakt van 5 leerlingen per richting. De vaardigheden, het schrijfwerk en de onderzoeksvaardigheden bepalen of de student de specialistische master mag volgen. Willianne heeft als specialisatie historische interieurs. Dat betekent dat zij werkt in bijvoorbeeld kastelen of kerken. Haar werk voert zij uit op locatie en als zij haar werk goed doet hoeft zij voorlopig niet meer terug te komen. Dan moet je wel aan de slag als zelfstandige, want geen kerk zou je in vaste dienst nemen, begrijp je. Dat gaat mij gemakkelijk af. Ik merk dat ik beter ben voorbereid op het echte leven dan mijn collega s die rechtstreeks vanuit de universiteit zelfstandige zijn geworden. Een praktijkgerichte stage bij een commerciële instelling zou je bijvoorbeeld via de universiteit nooit doen. Dat ik dat wel heb kunnen doen via de stages binnen het MBO en het HBO, daar pluk ik nu de vruchten van in mijn praktijk. Naast haar werk als zelfstandige geeft Willianne zelf les aan de universiteit van Amsterdam waar zij zelf ook is opgeleid. Momenteel ben ik bezig met het voorbereiden van een workshop over oplosmiddelgels. Bij de universiteit was deze kennis nog weinig aanwezig tot ik mijn scriptie schreef vanuit een stage in Amerika bij degene die deze methode heeft ontwikkeld. Ik geef les in de theorie die vanuit de chemie hiervoor nodig is en over het vervaardigen en toepassen van de gels. Het ambacht blijft zich vernieuwen gedreven door nieuwe technologie om oude meesters te kunnen conserveren. Meer over de minor: nvon.tk/min-rest NVON

18 Muzikaal met de mbira Het maken van een duimpiano-orkest is zo gepiept Nodig bodem en topplaat: 2 stukken hout van 140x220x6mm lange zijdes: 2 houten latjes van 10x25x- 220mm korte zijdes: 2 houten latjes van 10x25x- 120mm brug: stuk metalen c-profiel van ongeveer 120mm lang en 20mm breed 120mm metalen buis met diameter 20mm 2x M6 vleugelmoeren 2x M6 sluitringen 2x M6 bouten van 40mm 2x M6 gewone moeren kleerhangers van metaaldraad, in stukken spijkers van 20mm houtlijm Uitvoering Markeer met een centerpons op 10mm van de uiteindes van de buis waar de twee gaten moeten komen. Boor met een 7mm-boor twee gaten voor de bouten. Markeer met de centerpons waar de gaten in het c-profiel en de topplaat moeten komen. Boor de gaten in het c-profiel met een 7mm-boor en de gaten in de topplaat met 6mm. Boor een klankgat met een diameter van 50 mm in de topplaat. Plaats de bouten in de 6mm-gaten in de topplaat en bevestig ze met de gewone moeren zonder ringen. Draai ze stevig vast. Maak nu de klankkast. Spijker de vier zijkanten aan elkaar en bevestig de topen bodemplaat met houtlijm. Laat het geheel goed drogen met lijmklemmen. Knip ongeveer 8 stukken van ongeveer 120 mm van de kleerhangers. Dit worden de toetsen. Sla ze plat met een hamer en maak ze zo egaal mogelijk plat. Hoe plat ze zijn maakt veel uit voor de uiteindelijke klank, dus experimenteer met de materialen die je gebruikt. Vijl de scherpe uiteindes van de toetsen af. Plaats het c-profiel over de bouten met de open zijde naar beneden. Plaats vervolgens de buis en de sluitringen eroverheen, en draai de vleugelmoeren losjes aan. Schuif de toetsen tussen het c-profiel en de buis en draai de vleugelmoeren zo aan dat de toetsen nog wel verschoven kunnen worden, maar al wel een klank geven. Stem de toetsen, bijvoorbeeld met behulp van een piano, door de toetsen verder in of uit te schuiven. Hoe korter de toets, hoe hoger de klank. Als de gewenste stemming is bereikt, draai de vleugelmoeren dan voorzichtig iets strakker. Knip indien nodig het overtollige stuk toets af. Variaties en noten De duimpiano is een Afrikaans instrument en heet ook wel mbira of kalimba. Mogelijk is er aansluiting te vinden bij een ander vak. Het is mogelijk de toetsen van ijslollystokjes of dikke satéprikkers te maken. 18

19 220 Het geluid is dan zachter en iets doffer. Ook andere materialen, zoals de vingers van een hark, platgeslagen spijkers of platgeslagen draad, zijn mogelijk geschikte materialen voor de toetsen. Afhankelijk van de beschikbaarheid kun je hiermee experimenteren. Bron werkstuk: woodworkingteachers NVON

20 Basisschool in het Meer dan 1400 leerlingen uit 7 de en 8 ste groep komen zes dagdelen per jaar zes techniekopdrachten uitvoeren in een speciaal daarvoor ingericht technieklokaal van het Almende College, op de vmbo-locatie Wesenthorst in Ulft in de Achterhoek. Daarmee is het lokaal het hele jaar door bezet en daaraan heeft coördinator/docent Peter Roes een fulltime baan. de opdracht voor: wat gaan ze maken, hoe kan dat, welk gereedschap heb je nodig, hoe gebruik je dat, en dergelijke. Sommige leerlingen zijn zo enthousiast dat ze thuis, vaak met vader, verder uitgewerkte plannetjes maken. Een kleine dertig basisscholen (zeven schoolbesturen) en deze vmbo-school hebben zes jaar geleden de handen ineengeslagen en een samenwerkingsverband in het leven geroepen om techniek bij de basisschoolleerlingen (en hun ouders) te promoten. Er werd een stuurgroep geformeerd, subsidie bij de provincie en bedrijven in de omgeving geregeld, een coördinator/ docent aangetrokken, een lokaal en lesmateriaal uitgekozen, vrijwilligers uit de groep gepensioneerde techneuten geworven en een jaarrooster gemaakt. In januari 2009 werd begonnen onder de naam Technobasis. De maakopdrachten bevatten de onderwerpen houtbewerking, aluminiumbewerking, solderen en elektra/magnetisme. Van de 24 opdrachten op de website van Weg van Techniek is een serie uitgekozen. De leerlingen bereiden op de basisschool met behulp van deze website en hun leerkracht Tijdens de sessie van drie uur maken ze met behulp van een leskaart met aanwijzingen bijvoorbeeld een carnavalswagen van hout, een ballonracer, een appelhuisje (vogelhuisje met een appel erin), een kompasje of een elektromagneet. Ze worden begeleid door hun leerkracht en een stuk of vijf vrijwilligers, allemaal onder leiding van Peter Roes. Snelle leerlingen kunnen nog wat aan hun werkstuk toevoegen of doen nog een kleine opdracht. Er wordt dit 20

21 leerlingen technieklokaal jaar geëxperimenteerd met meer open opdrachten (zelf tekening maken, zelf werkplan opstellen) voor leerlingen die dat aan kunnen, en dat zijn lang niet altijd de betere leerlingen van de klas. De ongeveer 40 vrijwilligers krijgen twee keer per jaar bijscholing, vooral in het begeleiden. Vragend helpen en zo weinig mogelijk werk de leerlingen uit handen nemen. Ze vinden het werken met de kinderen leuk, zien dat die enthousiast bezig zijn en drinken na afloop gezellig koffie met elkaar, waarbij ook de gang van zaken geëvalueerd wordt. De bassischooldocenten scholen zich in het leerlingen begeleiden bij techniekopdrachten. Bijvoorbeeld door bij de voorbereiding van de opdracht op hun school de leerlingen meer ontdekkend en ontwerpend bezig te laten zijn, door vragen te stellen als Hoe zou jij het willen maken en wat heb je daarvoor nodig?. Voor de ouders worden er ouder-kind-avonden georganiseerd over het waarom van het project. Twaalf avonden per jaar, zo n 80 personen per avond. De aanwezigen worden over twee groepen verdeeld. In de ene groep gaan ouder en kind op de website van Weg van Techniek aan de slag, in de andere groep worden er werkstukken gemaakt. De ouders zijn zeer te spreken over deze avonden en trouwens over het gehele project. Er zijn 7 technieklokalen in de Achterhoek actief, die jaarlijks contact met elkaar hebben. Hier kan geen andere regio tegen op! Peter Roes, zes jaar geleden uit de bouw in deze klus gestapt, heeft het geheel naar zijn zin. Ook de andere betrokkenen zijn tevreden en enthousiast. Om in termen van het thema van dit nummer te spreken: De leerlingen werken met plezier met hout, het project snijdt hout en de medewerkers zijn uit het goede hout gesneden, tel uit je winst. Hein Bruijnesteijn NVON

22 Houtgas In de klas kan je best bij het onderwerp Vuur of Verbranding een klein houtvuurtje stoken op een grote, metalen plaat op stenen in het midden van het lokaal. Het brandalarm moet wel even uitgezet worden. Het gesprek kan gaan over hoe steek je dat aan, waarom blazen, wat zie je, hoor je, ruik je, voel je? Schrijf dat allemaal op en teken de vlam, let goed op de kleur en vorm. Een gele vlam roet: onvolledige verbranding. Bij deze vlam brandt het gas dat uit het hout komt: houtgas. Als het houtgas op is, gaat het hout(skool) gloeien: mooi oranjerood. Witgrijze as blijft over, zie de resten van een kampvuur en in de open haard. Een brandende vaste stof gloeit, een gas brandt met een vlam. Het houtgas kan ook door droge destillatie (ontleding) van houtzaagsel gemaakt worden. Vul een reageerbuis voor een kwart met zaagsel en verhit die met een blauwe vlam van de brander. Vanaf onderaan wordt het zaagsel zwart, er ontstaat condens hoger in het buisje, de walm die er na een tijdje uit komt kan aangestoken worden. Zo heb je het prototype van een houtgasgenerator. Het gaat lekker ruiken in het lokaal. Nu nog dat gas naar de cilinders van je motor leiden. Dat is meer iets voor de afdeling 22

23 kelijk van benzine voerde de reis hem langs bossen en houtzagerijen, buiten de gebaande wegen, via onverwachte situaties en spontane ontmoetingen door onder meer Oekraïne, Moldavië, Bulgarije en Albanië. In zijn film Hout Auto vertelt hij het verhaal van een doe-het-zelf kunstenaar achter het (houten) stuur, twee maanden lang, zonder uitgestippelde route en zonder eindstation op weg door het Zwarte Gat van Europa. Als een popster in een limo werd hij daar bejegend. Hein Bruijnesteijn nvon.tk/houtgas Techniek en voor je het weet komt op school een houtauto-project van de grond. Kunstenaar Joost Conijn bouwde op het chassis van een oude Citroën DS een houtauto, waarmee hij met een digitale camera door Oost-Europa toerde. Op blokken hout, aanmaakhoutjes en houtafval ( Beukenhout, daar rijdt hij het best op! ), met dank aan de mensen die voor hem sprokkelden. Het starten duurde minimaal een kwartier maar meestal een uur, maar het houten vehikel haalde 80 kilometer per uur en de motor stokte zelden. Onafhan- NVON

24 Vervolg van pagina 7 Banenmarkt In hun toekomstige baan hebben minder leerlingen te maken met het ontwikkelen van fysieke producten. Volgens een voorspelling van Forbes zijn de snelstgroeiende sectoren tot 2022 de zorgverlening, dienstverlening, voeding, verkoop, transport en educatie. Samen zijn ze nu al goed voor bijna 70% van de banen. In minder dan 15% van de banen maakt men nog echt een fysiek product. Met name leerlingen die het hoger onderwijs in gaan gaan zelden meer met de handen werken. De algemene trend is, ook voor mensen met een vakopleiding, dat hun maakvaardigheden minder worden gevraagd op de werkvloer of er worden maakvaardigheden in een andere vorm gevraagd. Voor de bediening van een CNC-frees is niet veel mankracht nodig, maar het vooruitzicht op korte termijn is dat er voorlopig nog voldoende specialistisch werk en maatwerk zal zijn. DIY In de thuissituatie is er geen noodzaak tot maakvaardigheden. Momenteel is het repareren van meubels en apparaten vaak al duurder dan het aanschaffen van een nieuw exemplaar. Het repareren of vervaardigen wordt gedaan uit principe of uit liefhebberij. Dat laatste neemt een vlucht. De DIY (do it yourself) beweging is groter dan ooit. Het inzetten van 3d-printers in huis gaat hieraan bijdragen. Vervaardigen kan thuis ook steeds sneller en nauwkeuriger met nieuwe technologieën. Toch maar blijven zagen? Er zijn zeker goede argumenten om te blijven maken en leren maken. Maar er zijn verschillende maakvaardigheden en verschillende manieren om die over te brengen, en binnen de huidige vakkenstructuur lukt het nauwelijks al deze vaardigheden goed te onderwijzen. Het met de hand zagen houdt wel verband met de nieuwe maakvaardigheden, maar ligt niet helemaal in lijn. Als we de nieuwe vaardigheden naast de oude vaardigheden willen onderwijzen wordt het lesprogramma voller. Er zal dus meer ruimte gemaakt moeten worden, of er moeten duidelijke keuzes gemaakt worden. De huidige banenmarkt is geen leidraad. Het werkveld is in constante verandering, en als we leerlingen daarop voor willen bereiden kunnen we dat doen door hen een nieuwe, breed inzetbare skillset mee te geven. Wired voorspelt dat over zo n 20 jaar het grootste deel van de banen al overgenomen kan zijn door robots. Immers heeft de volledige digitale revolutie ook in zo n tijdsbestek plaatsgevonden. De leerlingen van nu blijven werken tot 2070, dus wie weet wat ze nog allemaal te wachten staat. Olaf Elferink Docent techniek op een havo/vwo-school 3d-printen is een trucje. Als het aan Olaf Elferink ligt komt er geen 3d-printer bij hem op school. 3d-printen is een trucje, je hebt er geen vaardigheid voor nodig, geeft hij aan. Het levert het onderwijs niets nieuws op, het zorgt alleen voor productiecapaciteit. Als een leerling iets wil printen kan dat in een kopieerwinkel. Olaf Elferink is van mening dat leerlingen alle gereedschappen uit een gemiddelde schuur moeten kunnen benoemen en gebruiken. Het verontrust 24

25 Tristan van der Sande Techniekdocent en leraaropleider Het idee dat leerlingen moeten leren zagen is achterhaald. Techniekdocent, leraaropleider en lid van de Sectie Techniek van de NVON Tristan van der Sande ziet geen toekomst voor het handmatig leren bewerken van hout in het voortgezet onderwijs. Door de 4e industriële revolutie ziet hij versnelde veranderingen in het werkveld, waaronder hele beroepsgroepen aan het uitsterven zijn. Hij ziet nu al dat complete villa s worden geprint, waardoor metselaars en andere vaklui overbodig worden. Hij gelooft best dat leerlingen enige vorm van zelfredzaamheid opdoen door met hout te leren werken, maar hij ziet meer toekomst in het leren bedenken van oplossingen. En daar moet volgens hem het onderwijs op anticiperen, omdat de veranderingen de komende jaren nog sneller zullen plaatsvinden. Tristan van der Sande vindt de grondslag van de huidige leerdoelen goed, maar de invulling sluit daar nog niet bij aan. Het idee dat leerlingen moeten leren zagen is achterhaald. Hij is van mening dat leerlingen tot veel meer in staat zijn als ze samen onderzoeken, het liefst met hun telefoon erbij. Verbinden en samenwerken is zijn devies. Dit kan gefaciliteerd worden door toekomstgerichte opdrachten te maken die dicht bij de leerlingen staan. Bijvoorbeeld een opdracht om iets te ontwerpen voor je oma, waardoor de deur niet dichtklapt, of iets waardoor je moeder niet hoeft te tillen. Om dit tempo bij te kunnen benen hebben scholen meer nodig dan alleen hun eigen studiedagen. Wat Tristan van der Sande betreft wordt bijvoorbeeld de NVON-conferentie verplichte kost, omdat dat een platform kan zijn waar vernieuwende ideeën gedeeld kunnen worden en docenten bij elkaar in de keuken kunnen kijken. hem dat dat nu vaak niet het geval is. Is het voor álle leerlingen nuttig om met deze handgereedschappen te leren werken? Olaf Elferink: Ja, van alles wat je leert word je niet stommer! Hij geeft aan dat er vrijwel geen leerlingen zijn die weten wat ze willen, en dat het belangrijk is ze overal een basis van mee te geven. Maar het gaat hem niet alleen om het kennismaken. Hij ziet de kennis van gereedschappen en materialen als basis om verder te gaan in de techniek. Tegenwoordig worden er steeds meer eisen gesteld aan producten en constructies, en worden er meer combinaties gemaakt van materialen. Uiteindelijk belemmert het je in gesprekken met opdrachtgevers als je niet weet wat perspex is. Natuurlijk kunnen ze het in China beter en sneller maken, maar hier moeten we bedenken hoe we het beter kunnen maken, bijvoorbeeld met minder verlies van materiaal. Als het aan hem ligt wordt het vakmanschap en het onderwijs erin niet alleen in ere hersteld, maar opgenomen in een doorlopende lijn met duidelijke eindtermen van de onder- tot de bovenbouw, net als voor de andere vakken. NVON

26 Linialen, geodriehoeken, klemmen statieven Makkelijk te maken Een paar handige hulpmiddelen van hout, die echt heel makkelijk te maken zijn. door Jan Leisink, voormalig docent natuur- en scheikunde aan de Technische School Jonkerbosch statief Veel kleine statieven kunnen ook handig zijn. Maak ze van stukjes dik MDF of multiplex of iets anders. Een stukje hout van 100 x 100 mm. Boor in het midden een gat van 10 mm. Sla er een stuk rondhout (diameter 10 mm) in van ongeveer 200 mm lang. Klaar is het statief. Spiegelen met kleine spiegeltjes? Gebruik zo n handig statiefje met wasknijperklem. Beeld projecteren op een scherm? Zet een stuk wit karton even vast met zo n handig wasknijperklemmetje en een statiefje. Slangetje bij destilleerproef veilig weghouden van de vlam? Gebruik even een handig wasknijperklemmetje. Een LDR uit een schakeling zo houden dat hij naar het daglicht gericht blijft? Gebruik zo n handig statiefje met de wasknijperklem. Groot voordeel van de wasknijperklem: leerlingen kunnen de klem niet strak aandraaien en zodoende iets plat of kapot klemmen. heel veel universeelklemmen Klemmen kom je altijd te kort. Je kunt ze heel eenvoudig maken met wasknijpers. Zaag (of vraag indien nodig een collega handvaardigheid of techniek) uit dun triplex voldoende stukjes hout van 50 x 50 mm. Verder heb je alleen een lijmpistool nodig met een goede kwaliteit lijmpatronen. Let hierbij op. Koop lijmpatronen van een merk: Pattex, Bosch of een ander bekend merk. Veel goedkope lijmpatronen in een grote aanbiedingszak lijmen zo slecht dat het zonde is van de moeite. De foto hierbij van de zelfgemaakte dubbelklemmen spreekt voor zich. Ik heb er een keer heel veel gemaakt en er steeds veel plezier van gehad. 26

27 liniaal en driehoek Mijnheer, heeft u even een liniaal? Uw leerlingen hebben misschien alles netjes bij zich, die van mij in ieder geval niet. Als ze een pen bij zich hebben, is dat al mooi meegenomen. Ik heb een keer een A4-tje volgeplakt met meetstrookjes van een lint uit de naaidoos. Voldoende kopieën gemaakt en op maat gesneden. Dit probleem is afdoende opgelost. Maak zelf ook even heel veel meetlinten. Een klein begin vindt u in de figuur op de pagina hiernaast. Dan krijg je natuurlijk het probleem van de geodriehoeken. Ook daar heb ik er een paar honderd van in voorraad. Met de snijmachine gesneden uit karton. Nee, er staat geen maatverdeling op. Dat moet je dan maar doen met het papiertje. Of je zorgt de volgende keer dat je de spullen zelf bij je hebt. NVON

28 BIOHACK REPORT Een bijdrage van M. Havranek Vanaf begin februari kun je bij Waag Society in Amsterdam een 10 weken durende BioHack workshop volgen. Het doel van deze workshop is met relatief eenvoudige gereedschappen (lasersnijders, 3d printers enzovoort) te leren zelf apparatuur te maken om biotechnologische proeven mee te kunnen doen. Biotechnologie is niets nieuws. Al eeuwenlang doen wij het door bijvoorbeeld dieren te fokken op hun eigenschappen en planten te kweken door te kruisen. Ontwikkelingen op dit gebied verliepen langzaam tot de komst van de moderne scheikunde en biologie zo n 100 tot 150 jaar geleden. In heel korte tijd verwierven we meer en meer kennis over de kleinste deeltjes om ons heen. Voor de mens werd het voor het eerst mogelijk om gerichter organisch materiaal te manipuleren. Kennis ondersteund door technische vaardigheden verbreedden het spectrum aan mogelijkheden. Grote stappen werden de afgelopen eeuw gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan de ontdekking van antibiotica (1907) en de ontdekking van DNA (1953). In de jaren die volgden was veel biotechnologisch onderzoek voorbehouden aan grote laboratoria vol met wetenschappers en dure apparatuur. De kennis werd steeds meer algemeen beschikbaar. Via internet is bijna alles te vinden wat je zoekt, maar zonder de gereedschappen komt de massa niet veel verder. Dat verandert snel met makkelijk te programmeren elektronica (zoals de Arduino). Met een klein beetje moeite kunnen nu veel experimenten die tot nu toe alleen in een laboratorium mogelijk waren ook gewoon thuis in de huiskamer worden gedaan. Incubators, centrifuges, microscopen en roerders maak je vanaf nu zelf. De komende tijd zal in 4 delen hier verslag worden gedaan van deze workshop en al de apparaten die je zelf kan bouwen. Voor meer informatie kun je alvast terecht op de website van de Waag via nvon.tk/bio-rep. 28

Hout & nieuw. Waar komt deze ja dan toch vandaan?

Hout & nieuw. Waar komt deze ja dan toch vandaan? Hout & nieuw Nieuwe maaktechnieken veroveren beetje bij beetje de wereld met toepassingen zowel op industrieel niveau als op consumentenniveau. De mogelijkheden zijn groot, maar om met deze nieuwe maaktechnieken

Nadere informatie

Lesmateriaal bovenbouw

Lesmateriaal bovenbouw Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver

Nadere informatie

De lamp. Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden.

De lamp. Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden. De lamp Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden. De lamp Met lampen is het als met schoenen; ze zijn vanzelfsprekend en je ziet ze overal. Pas als de stroom een keer uitvalt, merk

Nadere informatie

Naam:. Datum :.. Realisatie : lesrooster afstudeerproject 2010-2011 Steffi Dekinder KHL

Naam:. Datum :.. Realisatie : lesrooster afstudeerproject 2010-2011 Steffi Dekinder KHL Naam:. Klas :. NR. : Vak : Techniek Datum :.. Realisatie : lesrooster afstudeerproject 200-20 Steffi Dekinder KHL ) Probleemstelling : Je bent al enkele keren je boek van techniek vergeten mee te brengen

Nadere informatie

STERREN DANSEN OP DE MUUR WAT HEB JE NODIG? BOUWTEKENING

STERREN DANSEN OP DE MUUR WAT HEB JE NODIG? BOUWTEKENING STERREN DANSEN OP DE MUUR Als je op een onbewolkte avond naar de hemel kijkt zie je overal sterren. Net zoals je soms in wolken gekke figuren kunt ontdekken, kun je dat in sterren ook. Door lijnen te trekken

Nadere informatie

Tablethouder Praktijkopdracht

Tablethouder Praktijkopdracht Tablethouder c n o C t p e In deze praktijkopdracht ga je een houder maken voor een tablet of ipad. Misschien voor je eigen tablet, of voor iemand die je kent. De houder maak je van hardhout. In overleg

Nadere informatie

Ontwerp je eigen prefabhuis

Ontwerp je eigen prefabhuis Ontwerp je eigen prefabhuis Copyright Stichting Vakcollege Groep 2015. Alle rechten voorbehouden. Inleiding Wist jij dat er in Nederland iets meer dan 7 miljoen huizen staan? Tegenwoordig worden de meeste

Nadere informatie

F A B S C H O L K I D S

F A B S C H O L K I D S F A B S C O H O L K I D S Over FabSchool Kids In Fabschool Kids staat zelf dingen maken, creativiteit en samenwerken centraal. In hands-on workshops in het Fablab Amsterdam leren kinderen alles over digitale

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R EEN ADEMBENEMEND INSTRUMENT Een liedje fluiten is niet zo makkelijk. Je lippen en je tong moet je in allerlei bochten wringen. Met een muziekinstrument gaat het al een stukje makkelijker. Even blazen en

Nadere informatie

We gaan in de komende lessen een Interactief bordspel bedenken en maken! MaKey-MaKey

We gaan in de komende lessen een Interactief bordspel bedenken en maken! MaKey-MaKey Skills Scratch Wat ga jij de komende lessen doen?? We gaan in de komende lessen een Interactief bordspel bedenken en maken! MaKey-MaKey In deze video zie je een voorbeeld van een interactief bordspel:

Nadere informatie

Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een mobieltjeshouder maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school.

Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een mobieltjeshouder maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school. Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een mobieltjeshouder maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school. Daar ga ik jou bij helpen. Als je klaar bent kun je hierdoor in het

Nadere informatie

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE Vooraf Het onderstaande is een bewerking van een artikel dat verschenen is in De Modelbouwer nr.1, 2013. In de beschrijving hebben we de jonge bouwer voor ogen gehad.

Nadere informatie

PSO HOUTBEWERKING. I - Phone houder. Mathieu Peters Daan Kivit Richard Vosters

PSO HOUTBEWERKING. I - Phone houder. Mathieu Peters Daan Kivit Richard Vosters I - Phone houder OPDRACHT 1 Mathieu Peters Daan Kivit Richard Vosters 2013 2014 Vul onderstaande tabel in: GEGEVENS Naam deelnemer School Opleiding Klas mentor Datum 2 In deze opdracht ga je een I-Phone

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R LEKKER BAKKEN IN DE ZON! Nee niet zonnebaden, maar barbecuen zonder hout of kolen! Dat kan ook met zonlicht. Het lijkt een beetje op een oude truc met een sterk vergrootglas. Als de zon goed schijnt, en

Nadere informatie

Modelvliegtuigbouw. Leerlingenhandleiding. De Fantra VMBO II. Auteur; Wout Heijne. Lay out Jeroen van den Brand

Modelvliegtuigbouw. Leerlingenhandleiding. De Fantra VMBO II. Auteur; Wout Heijne. Lay out Jeroen van den Brand Modelvliegtuigbouw Leerlingenhandleiding. De Fantra VMBO II Auteur; Wout Heijne Lay out Jeroen van den Brand De Romp De romp Stap 1 - Mal - Figuurzaag - Potlood - Plaatje triplex 1. Teken met behulp van

Nadere informatie

Tekst lezen en vragen stellen

Tekst lezen en vragen stellen 1. Lees de uitleg. Tekst lezen en vragen stellen Als je een tekst leest, kunnen er allerlei vragen bij je opkomen. Bijvoorbeeld: Welke leerwegen zijn er binnen het vmbo? Waarom moet je kritisch zijn bij

Nadere informatie

euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo osb in de onderbouw theoretische leerweg

euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo osb in de onderbouw theoretische leerweg euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo osb in de onderbouw theoretische leerweg Op vijf bladzijden in het werkboek wordt de medewerking van de ouders of verzorgers van de leerlingen gevraagd.

Nadere informatie

We gaan een auto bouwen waar ook wedstrijden mee gehouden worden! Wil jij weten hoe? Kijk maar snel!

We gaan een auto bouwen waar ook wedstrijden mee gehouden worden! Wil jij weten hoe? Kijk maar snel! We gaan een auto bouwen waar ook wedstrijden mee gehouden worden! Wil jij weten hoe? Kijk maar snel! We gaan de auto maken met een muizenval als aandrijving! Zo ziet die van mij eruit: Als we zelf zo n

Nadere informatie

Schuifmaat zelf maken

Schuifmaat zelf maken Index Blz. 1 Blz. 2 Blz. 3 Blz. 4 Doel, materiaal en hulpmiddelen Stap 2 t/m 5 Stap 6 t/m 8 Stap 9, KLAAR! Aanwijzingen bij het gebruik van dit bestand. In dit bestand wordt veel met knoppen gewerkt die

Nadere informatie

Het houden van een spreekbeurt

Het houden van een spreekbeurt Het houden van een spreekbeurt In deze handleiding staan tips over hoe je een spreekbeurt kunt houden. Waar moet je op letten? Wat moet je wel doen? En wat moet je juist niet doen? We hopen dat je wat

Nadere informatie

DOOSJE BEWAAR JE SPULLEN NETJES! Ontwikkeld door

DOOSJE BEWAAR JE SPULLEN NETJES! Ontwikkeld door DOOSJE BEWAAR JE SPULLEN NETJES! MATERIALEN 1 2 3 4 Kies een object waarvoor je een doosje wilt maken en bedenk van welk materiaal je het doosje wilt maken. Zorg dat je beide bij de hand hebt. (1) Om het

Nadere informatie

draaibios funplexx Groep / klas:

draaibios funplexx Groep / klas: N 200.544 draaibios funplexx Het voornaamste bij een film is, dat het publiek niet in slaap valt. Alfred Hitchcock Engels filmregisseur (1899-1980) Werkblad ijpassende werkbladen kunt u gratis downloaden

Nadere informatie

3-5 uur Techniek Houtbewerking, assemblage. Beeldende aspect Voorkennis

3-5 uur Techniek Houtbewerking, assemblage. Beeldende aspect Voorkennis Onderwerp van hout met assemblage 1 / 2 Opdracht De leerling maakt een houten fotolijst en maakt daar een persoonlijke assemblage in Deze les wordt u aangeboden door www.pro-kunst.nl Een lessendatabase

Nadere informatie

Aanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?

Aanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op? Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte

Nadere informatie

Kangoeroe Mvr. Florijn

Kangoeroe Mvr. Florijn Kangoeroe Mvr. Florijn A D Ik ben het wapendier van de minister van financiën. Met een lege buidel maak in ook nog grote sprongen!!! E Werkblad E Werkbladen kunt u gratis downloaden www.aduis.nl Naam:

Nadere informatie

Opdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi.

Opdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi. Opdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi. Hoe ziet de woonkamer in jouw huis eruit? Hebben jullie behang met bloemen, zijn de muren in een mooie kleur geverfd of hebben jullie

Nadere informatie

Team 5: Natuur. Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel

Team 5: Natuur. Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel Zonnepanelen op school Team 5: Natuur Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel Jullie gaan onderzoeken of de plant een zonnecel is en wie daar gebruik van maken 1. SAMENWERKEN IN EEN TEAM Jullie gaan samenwerken

Nadere informatie

Handelsvloot. Regenten en Vorsten Groep 6 Handleiding voor de leerkracht

Handelsvloot. Regenten en Vorsten Groep 6 Handleiding voor de leerkracht Handelsvloot Regenten en Vorsten Groep 6 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over regenten en vorsten. De lesonderdelen

Nadere informatie

Krachtpatsers. Primair Onderwijs. Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam tel 0900 91 91 200 ( 0,10 p/min.) info www.e-nemo.nl e-mail info@e-nemo.

Krachtpatsers. Primair Onderwijs. Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam tel 0900 91 91 200 ( 0,10 p/min.) info www.e-nemo.nl e-mail info@e-nemo. Krachtpatsers Primair Onderwijs ontdekkingsreis tussen fantasie en werkelijkheid Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam tel 0900 91 91 200 ( 0,10 p/min.) info www.e-nemo.nl e-mail info@e-nemo.nl LESMATERIAAL KRACHTPATSERS

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R HOE KUN JE JEZELF EEN NIEUW GEZICHT GEVEN? Jullie gaan een exhibit ontwerpen waarbij jullie de bezoekers kennis laten maken met de eigenschappen van spiegels. Met de exhibit kunnen de bezoekers een nieuw

Nadere informatie

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen.

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Leerstijlentest van David Kolb Mensen, scholieren dus ook, verschillen nogal in de wijze waarop ze leren. Voor

Nadere informatie

6. Meubelstuk ontwerpen en maken

6. Meubelstuk ontwerpen en maken 6. Meubelstuk ontwerpen en maken Ontwerpen lijkt misschien makkelijker dan het is. Je hebt een idee, maakt daar een tekening van en je kunt het voorwerp of werkstuk maken. Makkelijk, of toch niet? Ontwerpers

Nadere informatie

M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D

M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D 1 M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D Na wat rondkijken op internet, en vragen stellen aan andere aquarianen ben ik toch zelf begonnen. Ik had er ook in div. winkels al veel gezien

Nadere informatie

Hoe een LED mooi inbouwen Auteur: Geert Juchtmans (Reddevil) [0909-001]

Hoe een LED mooi inbouwen Auteur: Geert Juchtmans (Reddevil) [0909-001] Handige knutsel tips door Reddevil In dit nieuw onderdeel van het magazine geeft Reddevil een aantal handige knutseltips die handig van pas komen bij het bouwen van behuizingen etc. In de eerste editie

Nadere informatie

Aflevering 2: Solliciteren

Aflevering 2: Solliciteren Aflevering 2: Solliciteren Vragen vooraf: Heb je wel eens gesolliciteerd naar een baan? Hoe deed je dat? Heb je een curriculum vitae? Hoofditem Fragment 1 Korte inhoud: Milouska en Bayu kijken hoe je kunt

Nadere informatie

euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo loopbaanoriëntatie

euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo loopbaanoriëntatie euzedossier ouderparticipatie keuzedossier vmbo loopbaanoriëntatie Op acht bladzijden in het werkboek wordt de medewerking van de ouders of verzorgers van de leerlingen gevraagd. Wanneer de werkboeken

Nadere informatie

EERLIJKE MENING: ANONIMITEIT: ONDERDELEN

EERLIJKE MENING: ANONIMITEIT: ONDERDELEN Deze vragenlijst sluit aan op de vragenlijst die je eerder hebt ingevuld over wetenschap en techniek in het basisonderwijs. Door de eerste en de tweede vragenlijst van een groep leerkrachten te vergelijken

Nadere informatie

WERKSTUK. Houten letter

WERKSTUK. Houten letter Houten letter Triplex 50 x 80 x 3 mm Figuurzaag + plankje Schuurpapier Zoek in T0 Bouwstenen op hoe je een figuurzaag moet gebruiken. Als je nog nooit met een figuurzaag gewerkt hebt, vraag dan je docent

Nadere informatie

Leerlingenbundels Technologische Opvoeding

Leerlingenbundels Technologische Opvoeding Leerlingenbundels Technologische Opvoeding 1 Thema: Energie Naam:... Klas: Datum:... Nr.:. 2 1 Energie experimenten Science 1.1 Inleidende opdracht rond energie Als je zegt: "Ik heb vandaag geen energie.

Nadere informatie

CONCEPT TOOL ONTWERPEN IN BEELD VOOR EIGEN GEBRUIK

CONCEPT TOOL ONTWERPEN IN BEELD VOOR EIGEN GEBRUIK 1 Leerdoelen verhelderen 1A Hoe ziet de vaardigheid eruit? Neem een vaardigheid die in komende project of les belangrijk gaat zijn. Schrijf de vaardigheid op een groot vel en verdeel de rest van het vel

Nadere informatie

Wheels at work Katrol Stel je eens voor dat je een zware piano een verdieping omhoog moet tillen. Hoe zou het zijn om deze piano de trap op de tillen? Als je de piano met een paar katrollen omhoog hijst,

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R WELKOM! Een bezoeker die een science center binnenkomt, moet gelijk in de stemming komen om van alles te ontdekken. Dat kan doordat er iets verrassends gebeurt. Daar gaan jullie op een heel speciale manier

Nadere informatie

Opdrachtkaarten Lente

Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Je onderzoekt straks in het duingebied allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten in de

Nadere informatie

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken - 2 - Weer huiswerk? Nee, deze keer geen huiswerk, maar een boekje óver huiswerk! Wij (de meesters en juffrouws) horen jullie wel eens mopperen als je huiswerk opkrijgt.

Nadere informatie

Jouw praktische weg naar het hbo. Onderdeel van AOC Oost

Jouw praktische weg naar het hbo. Onderdeel van AOC Oost Jouw praktische weg naar het hbo Onderdeel van AOC Oost 2014 2015 2Informatie Het Groene Lyceum 2014-2015 Lekker praktisch bezig zijn maar wel op een hoog niveau. Is dat ook voor jou de leukste route naar

Nadere informatie

Technologische opvoeding

Technologische opvoeding fotoalbum fotokader fotokader digitale sleutelhanger digitaal fotokader fotobos Naam: Technologische opvoeding 1 Werkvolgorde Start Uitleg 1. We hebben een probleem! Ik heb enkele mooie foto s van de vakantie

Nadere informatie

Verder zijn er toetsen bij de theorie en praktijk. Je hoort van jouw leraar wanneer je die moet maken.

Verder zijn er toetsen bij de theorie en praktijk. Je hoort van jouw leraar wanneer je die moet maken. Voorwoord Beste leerling, Voor je ligt de map Stappenplan houtbewerken. Dit Stappenplan is speciaal geschreven voor leerlingen die praktijkonderwijs volgen, maar is ook te gebruiken in andere situaties.

Nadere informatie

McCaesar Plusopdracht brugklas

McCaesar Plusopdracht brugklas McCaesar Plusopdracht brugklas Algemene gegevens Titel: McCaesar Thema: Oudheid. Niveau: VWO 1. Aantal lessen: 28 (maximaal). Ontworpen door: H. Koffijberg, 2013 Leerinhoud en hoofdopdracht Je bent één

Nadere informatie

Simon de schildpad. 2015 J van Weert 1

Simon de schildpad. 2015 J van Weert 1 Programmeren met Simon Simon de schildpad 2015 J van Weert 1 Inleiding: Wat is programmeren eigenlijk? Een computer doet niets zonder een programma. Die programma s worden geschreven door mensen: programmeurs.

Nadere informatie

Het uitdeuken van een carrosseriedeel

Het uitdeuken van een carrosseriedeel Afdeling Mobiliteit Uitstroom Carrosserie Specialisatie Schadeherstel Opdracht vmbo sh 03 Het uitdeuken van een carrosseriedeel 1. Stel je eens voor Je ouders zijn op vakantie. Na een avondje stappen met

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R HET DUIZELT VOOR JE OGEN Maar je hersenen maken er een mooie film van. Met een speciale ronddraaiende trommel met spleetjes: een zoötroop, kunnen jullie je eigen bioscoop maken. Maak allebei een aantal

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R DE WILLIE WORTEL QUIZZZ Gaat er bij jou ook een lampje branden? Dan heb je het goede antwoord op de vraag gegeven. Maak een knotsgekke elektroquiz. Daarvoor gaan jullie zelf de quizvragen en antwoorden

Nadere informatie

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek KIEZEN Een goed begin is het kiezen van het juiste boek. Er zijn zo veel mooie verhalen waardoor het soms lastig is om een goede keuze

Nadere informatie

Simon de schildpad. 2012 J van Weert 1

Simon de schildpad. 2012 J van Weert 1 Programmeren met Simon Simon de schildpad 2012 J van Weert 1 Inleiding: Wat is programmeren eigenlijk? Een computer doet niets zonder een programma. Die programma s worden geschreven door mensen: programmeurs.

Nadere informatie

Oriëntatie: Samen Scholen Beeldende Kunsteducatie. Helma Molenaars en Grada Buren.

Oriëntatie: Samen Scholen Beeldende Kunsteducatie. Helma Molenaars en Grada Buren. Oriëntatie: Het doel van deze lessenserie is: bestaande foto s zoeken met een eigen verhaal erbij. Dan gaan jullie mensen deze fotoserie voorleggen en vragen welk verhaal zij erin zien. Tot slot gaan jullie

Nadere informatie

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Inleiding De checklist Gesprek voeren 2F is ontwikkeld voor leerlingen die een gesprek moeten kunnen voeren op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht hoe de

Nadere informatie

DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE!

DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE! 1B DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE! - Tuinbouw - "ik hoor en ik vergeet, ik zie en ik onthoud, maar ik doe en ik begrijp" Naam:... Klas:... 1 Probleem Binnen enkele weken is het weer infodag en de directie

Nadere informatie

Voorwoord !!!! Wat heb je nodig?

Voorwoord !!!! Wat heb je nodig? Haas is op Kip Voorwoord Wat heb je nodig? Je gaat samen met je kind Haas is op Kip lezen. Dat is geschreven door Annemarie Bon. Deze leeshandleiding is van Marjolein van Muijden. De uitwerking en opmaak

Nadere informatie

Dag van Respect & Twinning

Dag van Respect & Twinning Dag van Respect & Twinning In contact met een klas aan de andere kant van de wereld De Dag van Respect heeft in samenwerking met Cordaid Kinderstem, een lesprogramma ontwikkeld om vorm en inhoud te geven

Nadere informatie

kluswijzer binnendeuren

kluswijzer binnendeuren kluswijzer 8 binnendeuren Plezierig wonen Wonen is iets persoonlijks. In uw woning ziet u graag de kleuren waar u van houdt, heeft u een indeling waar u zich prettig bij voelt en als het even kan, wat

Nadere informatie

Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een elektrospel maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school.

Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een elektrospel maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school. Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een elektrospel maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school. Dat gaan we samen doen. Ik hoop dat je veel plezier beleeft aan deze opdracht!

Nadere informatie

jij kiest! Open dag zaterdag Jeroen Bosch College 28 januari 2O17 1O.OO- 15.OO uur Technasium Tweetalig onderwijs Kunst Beeldend Gymnasium

jij kiest! Open dag zaterdag Jeroen Bosch College 28 januari 2O17 1O.OO- 15.OO uur Technasium Tweetalig onderwijs Kunst Beeldend Gymnasium Jeroen Bosch College Open dag zaterdag 28 januari 2O17 1O.OO- 15.OO uur jij kiest! Jeroen Bosch College Rompertsebaan 63 5231 GT s-hertogenbosch 073-641 23 50 www.jbc.nl Technasium Tweetalig onderwijs

Nadere informatie

Tekenen met Licht. It s your time to shine!

Tekenen met Licht. It s your time to shine! Tekenen met Licht It s your time to shine! 1 Colofon Inhoud en samenstelling Patrick Couwenberg van 4XM www.workshopstartpagina.nl info@workshopstartpagina.nl 2 Tekenen met licht Inleiding Tekenen met

Nadere informatie

Een goede vangst! Een goede vangst 2014 - http://omwb.braintrigger.nl

Een goede vangst! Een goede vangst 2014 - http://omwb.braintrigger.nl Een goede vangst! Om fijn te leven maak je veel gebruik van energie. Bijvoorbeeld om eten te koken, of om te spelen met een spelcomputer. Maar ook om het huis te verwarmen of jezelf te vervoeren. Voor

Nadere informatie

iklem [ TO ] technisch ontwerpen kennismakingsopdracht klas 1 graa Opdracht > ontwerp een ipod-klem [ of smartpfone-klem ]

iklem [ TO ] technisch ontwerpen kennismakingsopdracht klas 1 graa Opdracht > ontwerp een ipod-klem [ of smartpfone-klem ] iklem [ TO ] technisch ontwerpen kennismakingsopdracht klas 1 graa Opdracht > ontwerp een ipod-klem [ of smartpfone-klem ] Ontwerp een houdertje die je in een simpele handbeweging op het stuur van je fiets

Nadere informatie

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen week 17 20 april 2015 - Schrijfopdrachten niveau A, les 1 Les 1: Een overtuigende tekst schrijven Beantwoord deze vragen: Een mooie manier om te herdenken 1. Waarom is het volgens jou belangrijk om de

Nadere informatie

HENEGOUWENLAAN. Start op t Stedelijk. Algemene informatie

HENEGOUWENLAAN. Start op t Stedelijk. Algemene informatie HENEGOUWENLAAN Start op t Stedelijk Algemene informatie StArT Op t stedelijk Locatie Henegouwenlaan Het Stedelijk College Eindhoven heeft een breed onderwijsaanbod. Je kunt er terecht voor opleidingen

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

Maak het, met hout Leerkrachtenbundel

Maak het, met hout Leerkrachtenbundel Maak het, met hout Leerkrachtenbundel Opbouw cursus - De cursus is opgebouwd in verschillende delen. Het eerste deel bestaat uit de werkblaadjes met de theorie met bijhorende onderzoeksopdrachten. Vervolgens

Nadere informatie

Hoe gaat het met je studie?

Hoe gaat het met je studie? 195 195 HOOFDSTUK 12 Hoe gaat het met je studie? WOORDEN 1 Kies uit: onvoldoende controleren gymnastiek mening huiswerk 1 Heb je je al gemaakt? 2 Ik was op school niet zo goed in. Ik vond sport niet leuk.

Nadere informatie

3 Hoogbegaafdheid op school

3 Hoogbegaafdheid op school 3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit

Nadere informatie

Examen VMBO-KB versie rood

Examen VMBO-KB versie rood Examen VMBO-KB versie rood 2018 gedurende 480 minuten profielvak BWI CSPE KB onderdeel D Naam kandidaat Kandidaatnummer Bij dit examen hoort een bijlage en een digitaal bestand. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

WERKVORMEN MAGAZIJN. Wat is netwerken? Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo

WERKVORMEN MAGAZIJN. Wat is netwerken? Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo WERKVORMEN MAGAZIJN Wat is netwerken? Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo Voorwoord Voor u heeft u Thema boekje 1 Wat is netwerken? Dit themaboekje is een onderdeel van de lessenserie Netwerken.

Nadere informatie

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi...

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi... Veelvlakken De perfecte vorm Plato was een grote denker in de tijd van de Oude Grieken. Hij was een van de eerste die de regelmatige veelvlakken heel bijzonder vond. Hij hield ervan omdat ze zulke mooie,

Nadere informatie

Maak van je kind een maker!

Maak van je kind een maker! Maak van je kind een maker! En word er zelf ook één. Zes regels waarmee dat waarschijnlijk best wel lukt. 1 Welkom In dit boekje vertellen we over maken. Het is speciaal gemaakt voor ouders die samen met

Nadere informatie

Elektriciteit! Om van te bibberen! Of niet? Klas: Namen: Elektriciteit Om van te bibberen! Of niet? Stephanie Vermeulen (2 BALO WPL) 1

Elektriciteit! Om van te bibberen! Of niet? Klas: Namen: Elektriciteit Om van te bibberen! Of niet? Stephanie Vermeulen (2 BALO WPL) 1 Elektriciteit! Om van te bibberen! Of niet? Klas: Namen: 5... Elektriciteit Om van te bibberen! Of niet? Stephanie Vermeulen (2 BALO WPL) 1 1. Taakverdeling! Iedereen in de groep krijgt een taak! Wie doet

Nadere informatie

Kerndoelen Mens en Natuur en Techno Venturie 1 Kerndoelen leerdomein Mens en Natuur 2 Techno Venturie 3 Website tevedocent.nl 4 Urenoverzicht Techno

Kerndoelen Mens en Natuur en Techno Venturie 1 Kerndoelen leerdomein Mens en Natuur 2 Techno Venturie 3 Website tevedocent.nl 4 Urenoverzicht Techno Inhoudsopgave Bladzijde Kerndoelen Mens en Natuur en Techno Venturie 1 Kerndoelen leerdomein Mens en Natuur 2 Techno Venturie 3 Website tevedocent.nl 4 Urenoverzicht Techno Venturie 7 Conclusie urenoverzicht

Nadere informatie

WICO CAMPUS TIO OVERPELT

WICO CAMPUS TIO OVERPELT WICO CAMPUS TIO OVERPELT Het technologisch proces. Om een technisch probleem op te lossen gaan we altijd werken volgens een bepaalde methode FASE 1: We hebben een probleem. We willen s avonds voor een

Nadere informatie

1. Probleemstelling. 1. Staan jou boeken op je kamer ook zo slordig? Hoe lossen we dat op?

1. Probleemstelling. 1. Staan jou boeken op je kamer ook zo slordig? Hoe lossen we dat op? 1. Probleemstelling 1. Staan jou boeken op je kamer ook zo slordig? Hoe lossen we dat op? 2. We gaan tijdens de lessen TO een boekensteun maken, probeer aan de hand van het model in de klas de verschillende

Nadere informatie

Lesbrief/informatie. Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5

Lesbrief/informatie. Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5 Lesbrief/informatie Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5 Organisatie Cultuurmenu: Cultuurwijzer Nieuwstraat 379 7311 BR Apeldoorn 055-5213967 www.cultuurwijzerapeldoorn.nl De projecten zijn ontwikkeld

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Olie en azijn. de twee kanten van het leven in drie varianten

Olie en azijn. de twee kanten van het leven in drie varianten N 200.460 Olie en azijn de twee kanten van het leven in drie varianten 1 3 Één bouwpakket met 3 uitvoeringen. Werkblad ijpassende werkbladen kunt u gratis downloaden www.aduis.com Naam: Groep/ klas: inhoud:

Nadere informatie

Heb jij je zenuwen goed in bedwang? En heb je een hele vaste hand? We gaan een zenuwspiraal maken!

Heb jij je zenuwen goed in bedwang? En heb je een hele vaste hand? We gaan een zenuwspiraal maken! Heb jij je zenuwen goed in bedwang? En heb je een hele vaste hand? We gaan een zenuwspiraal maken! 1 Voor de zenuwspiraal gaan we een paar leuke technieken gebruiken. Deze wordt ook gebruikt als je sieraden

Nadere informatie

EEN LEERZAAM AVONTUUR! Leren maar ook plezier maken. Onderwijs op jouw niveau. Extra mogelijkheden voor bètatechniek en sport MAVO HAVO VWO

EEN LEERZAAM AVONTUUR! Leren maar ook plezier maken. Onderwijs op jouw niveau. Extra mogelijkheden voor bètatechniek en sport MAVO HAVO VWO 2015 2016 Leren maar ook plezier maken. Onderwijs op jouw niveau. Extra mogelijkheden voor bètatechniek en sport EEN LEERZAAM AVONTUUR! Klap deze folder uit en scan hem met de Layar app! MAVO HAVO VWO

Nadere informatie

CHALLENGE. voor leerlingen VMBO in Friesland

CHALLENGE. voor leerlingen VMBO in Friesland CHALLENGE voor leerlingen VMBO in Friesland 2018-2019 de film Het Spijkerpaleis is een korte speelfilm over een meisje van 14 jaar, een eigenwijze architecte in de dop. Met haar oudere broer wedt zij,

Nadere informatie

Een vrolijke Feesttrein

Een vrolijke Feesttrein Een vrolijke Feesttrein Deze technologie les werkt vanuit de ontwerpcyclus met als hulpmiddel de ontwerpplacemat. Hij is geschikt voor groep 1 t/m 8. Per stap worden de niveau verschillen beschreven. De

Nadere informatie

Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA)

Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Theorie In werkblad 1 heb je geleerd dat krachten een snelheid willen veranderen. Je kunt het ook omdraaien, als er geen kracht werkt, dan verandert

Nadere informatie

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent? Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...

Nadere informatie

Tover-tol. Materiaal Aantal Afm. (mm) Omschrijving Nr.

Tover-tol. Materiaal Aantal Afm. (mm) Omschrijving Nr. 114.561 Tover-tol Benodigd gereedschap: Potlood, liniaal Figuurzaag of decoupeerzaag Werkplaatsvijl/schuurpapier Boortjes ø3, 4, 6, 8 mm Houtlijm, alleslijm, lijmpistool Hobbymes evt. soldeerbout, soldeer

Nadere informatie

Bedrijf. 1 Bedrijf bureau bepaald hoeveel Leugen detectoren er gemaakt moeten worden.

Bedrijf. 1 Bedrijf bureau bepaald hoeveel Leugen detectoren er gemaakt moeten worden. Het Productie spel Bedrijf Bedrijf Het bedrijf Links heeft de volgende afdelingen; 1 Elektronica afdeling (en is ook de). 2 Verpakking afdeling. 3 Behuizing afdeling (en is ook de). 4 Assemblage afdeling.

Nadere informatie

U leert in deze les "om raad vragen". Als u niet weet wat u moet doen, kunt u iemand om raad vragen. U vraagt of iemand u kan helpen met advies.

U leert in deze les om raad vragen. Als u niet weet wat u moet doen, kunt u iemand om raad vragen. U vraagt of iemand u kan helpen met advies. OM RAAD VRAGEN les 3 spreken inleiding en doel U leert in deze les "om raad vragen". Als u niet weet wat u moet doen, kunt u iemand om raad vragen. U vraagt of iemand u kan helpen met advies. Het is belangrijk

Nadere informatie

Workshop BSO Rakker-Pret.

Workshop BSO Rakker-Pret. Workshop BSO Rakker-Pret. Workshop-programma Toneel Vissen Boskunstwerk Kerstmobiel Experimenten uitvoeren Kleien Overzicht workshops Kalender 2013 Weerkalender Poppenkastpop sint of Piet Bootjes wedstrijd

Nadere informatie

Hoe kunnen we er voor zorgen dat de juf vlug de namen kent van de leerlingen in jouw klas?...

Hoe kunnen we er voor zorgen dat de juf vlug de namen kent van de leerlingen in jouw klas?... Een nieuwe schooljaar heel wat nieuwe gezichten! En al die namen de juf kan dit moeilijk uit elkaar houden. Dat duurt nog eventjes. Ze onthoudt wel dat bruin gezichtje, die mooie ogen, die lange blonde

Nadere informatie

Beste leerkracht, leerling,

Beste leerkracht, leerling, Voortraject Beste leerkracht, leerling, Binnenkort staat de Techno Trailer bij jullie voor de schoolpoort. Wij kijken er alvast naar uit om jullie te mogen ontmoeten. Graag willen we jullie die dag volledig

Nadere informatie

Hoe maak ik... Naam: Groep:

Hoe maak ik... Naam: Groep: Hoe maak ik... Naam: Groep: Inleiding Een spreekbeurt houden is niet niets! Je moet daar heel wat voor kunnen. Wat dacht je van: Goed kunnen lezen Goed kunnen begrijpen wat je leest Goed dingen kunnen

Nadere informatie

Fenomena. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1

Fenomena. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1 Fenomena Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1 Fenomena Welkom bij Fenomena! Deze hele

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R HOE KRIJG JE EEN RECHTE STOK DOOR EEN KROMME GLEUF? Het antwoord op de vraag lijkt simpel: je steekt de stok gewoon met één van de uiteinden voorop door de kromme gleuf. Loodrecht op elkaar. Maar dat is

Nadere informatie

SaNdWiCh RoBoT. Wat leren leerlingen van deze les?

SaNdWiCh RoBoT. Wat leren leerlingen van deze les? SaNdWiCh RoBoT leer programmeren zonder een computer te gebruiken! Bij deze les speelt de leraar of gastdocent de rol van een robot. Een robot die boterhammen maakt met boter en hagelslag. De leerlingen

Nadere informatie

Duur van de les 95 min.

Duur van de les 95 min. Leervraag 2: Ontwerpen en aanbieden van leerstof. 3. De kennis om buizen te solderen liet te wensen over. Vaak maakten ze het geheel van buizen veel te warm of waren de materialen niet goed voor behandeld.

Nadere informatie