Financiële geletterdheid

Transcriptie

1 Troonstraat Brussel Tel studiedienst@gezinsbond.be december 2013 Financiële geletterdheid Standpunt van de Gezinsbond Definitie 'financiële geletterdheid' p. 2 Nood aan meer financiële geletterdheid p. 3 Een meersporenbeleid aangepast aan sleutelmomenten p. 4 Voorstellen van de Gezinsbond p. 6 Achtergrondinformatie p. 15 Bijlagen p. 28 Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

2 Financiële geletterdheid is niet alleen nodig om bank- en verzekeringsproducten te begrijpen, maar ook om het gezinsbudget en de gezinsconsumptie op een gezonde en verstandige manier te beheren. Financiële geletterdheid is enerzijds kennen, maar anderzijds ook beschikken over de nodige vaardigheden én het vertrouwen om de vergaarde kennis op een correcte wijze toe te passen in het dagelijkse leven én bewuste en goede keuzes te maken. De verantwoordelijkheid van financiële geletterdheid ligt niet alleen bij de gezinnen. De Gezinsbond wil vooral zoeken naar de randvoorwaarden die het noodzakelijke financieel inzicht mogelijk maken. Onderzoeksresultaten tonen aan dat het slecht gesteld is met de financiële geletterdheid van de gemiddelde Belg. Op de Geldtest van de financiële krant De Tijd bijvoorbeeld was 4,6 op 10 gebuisd. Uit onderzoeken blijkt dat ook jongeren (leerlingen 3 de graad ASO) onvoldoende voorbereid zijn op het dagelijkse financiële leven en ook de actuele en sociaaleconomische kennis van toekomstige leerkrachten blijkt ondermaats. Vroeg of laat schiet de financiële kennis van elk gezin wel eens te kort, al was het maar op bepaalde sleutelmomenten waarop ze een belangrijke financiële beslissing moeten nemen. Er zijn echter ook heel wat gezinnen die permanent de gevolgen dragen van hun beperkte kennis over financiële zaken. Financiële ongeletterdheid blijft vaak verborgen en wordt alleen zichtbaar bij verkeerde beslissingen. Daar praten mensen echter niet graag over omdat ze zich schamen voor hun financiële fouten. In extreme vorm kan financiële ongeletterdheid zelfs regelrecht leiden tot armoede. Daarom wil de Gezinsbond alle gezinnen een beschermende paraplu aanbieden om hen beter te beschermen tegen foute financiële beslissingen. Door hun financiële geletterdheid te verbeteren worden gezinnen ook op financieel vlak gezinbegrepen. Definitie Financiële geletterdheid Geletterdheid 1 in het algemeen is de competentie om informatie te verwerven, te verwerken en gericht te gebruiken. Dit betekent met taal, cijfers en grafische gegevens kunnen omgaan en gebruik kunnen maken van ICT. Geletterd zijn, is belangrijk om zelfstandig te functioneren en participeren in de samenleving en om zich persoonlijk te kunnen ontwikkelen. Financiële geletterdheid is een belangrijk onderdeel van algemene geletterdheid dat onbetwistbaar noodzakelijk is om te participeren in onze huidige samenleving. Onder financiële geletterdheid in het bijzonder wordt verstaan de competentie om met financiële informatie om te gaan, te begrijpen en doelgericht te gebruiken 2. De Gezinsbond ziet financiële geletterdheid echter veel ruimer. Financiële geletterdheid is niet alleen nodig om bank- en verzekeringsproducten te begrijpen, maar ook om het gezinsbudget en de gezinsconsumptie op een gezonde en verstandige manier te beheren. Gezinnen kunnen hun financiële geletterdheid verbeteren door financiële vorming. De organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) definieert 3 financiële vorming als: het proces waarbij consumenten/beleggers hun kennis over financiële producten, begrippen en risico s verbeteren en door middel van informatie, scholing of objectieve adviezen de nodige vaardigheden en het vereiste vertrouwen verwerven om financiële risico s en opportuniteiten te onderkennen, doordachte keuzes te maken, te ontdekken waar ze voor bijstand kunnen aankloppen en andere efficiënte initiatieven te nemen om hun financieel welzijn te verbeteren. Financiële geletterdheid is dus enerzijds kennen maar anderzijds ook beschikken over de nodige vaardigheden en het vertrouwen om de vergaarde kennis op een correcte wijze 1 Definitie van "geletterdheid" zoals gebruikt in de Centra voor Basiseducatie. 2 Eigen definitie gebaseerd op de definitie van Geletterdheid gevonden op Wikipedia. 3 Officieuse vertaling van punt I.1 van de bijlage bij de OESO-aanbeveling Recommandation sur les principes et les bonnes pratiques relatifs à la sensibilisation et l éducation financières van juli Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

3 toe te passen in het dagelijkse leven én bewuste en goede keuzes te maken. De verantwoordelijkheid van financiële geletterdheid ligt niet alleen bij de gezinnen. De Gezinsbond wil vooral zoeken naar de randvoorwaarden die het noodzakelijke financieel inzicht mogelijk maken. Nood aan meer financiële geletterdheid Verschillende nationale en internationale organisaties benadrukken het belang van een goede financiële geletterdheid en de voordelen op verschillende niveaus. Zo biedt een betere financiële kennis o.a. de kans om meer doordachte keuzes te kunnen maken, die hun vermogen ten goede komen, ongeacht hun leeftijd. Maar de meeste consumenten beschikken over te weinig basiskennis van financiële zaken. Naarmate de financiële producten en diensten complexer worden, neemt ook de nood aan financiële kennis toe. Maar, consumenten staan niet altijd open voor financiële opvoeding, tenzij ze beseffen dat dit voor hen belangrijk is. Financiële geletterdheid is geen privilege voor mensen die gestudeerd hebben. Een universitair diploma is geen garantie dat deze mensen na hun studies beter kunnen omgaan met financiële zaken. Financiële geletterdheid is bovendien niet alleen noodzakelijk om financiële producten en diensten te begrijpen. Wie bijvoorbeeld een goede kennis heeft van beurszaken en beleggen, kan totaal hulpeloos zijn op het vlak van fiscaliteit of sociale zekerheid. Elke materie bevat immers specifieke financiële aspecten die een bijzondere vorming vereisen. De Gezinsbond ondersteunt de aanbevelingen van de Raad Economische en Financiële zaken (Ecofin): financiële opvoeding geven aan burgers burgers meer bewust maken van het belang van financiële opvoeding in het kader van toekomstige uitdagingen inzake financiën zoals pensioenen, financiering van gezondheidszorg en huisvesting het nut in overweging nemen om financiële geletterdheid op te nemen in onderwijscurricula financiële vorming invoeren in alle levensfasen en programma s opstellen op maat van de specifieke noden van alle doelgroepen zodat financiële opvoeding consequent de criteria van transparantie en objectiviteit vervult. Beschikbare financiële info onvoldoende toegankelijk en begrijpbaar? De consument gaat meestal niet zelf op zoek naar financiële info, vooral niet zij die er het meest nood aan hebben omdat ze zich bijvoorbeeld in een kwetsbare situatie bevinden of een overmatige schuldenlast hebben. Het FSMA besluit dat er voldoende financiële informatie beschikbaar is, maar dat die het brede publiek niet of onvoldoende bereikt en ook vaak onbegrepen blijft. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

4 Uitgangspunten Europese Commissie en OESO De Europese Commissie vertrekt in haar mededeling 4 vanuit acht uitgangspunten geformuleerd die nuttig kunnen zijn bij de uitbouw van financiële educatieprogramma s: 1. financiële educatie moet doorlopend beschikbaar zijn en actief worden bevorderd voor alle levensfasen; 2. financiële educatieprogramma's moeten zorgvuldig worden afgestemd op de specifieke behoeften van burgers en er moet tijdig en gemakkelijk beroep op deze programma's kunnen worden gedaan; 3. de consumenten moeten zo vroeg mogelijk economische en financiële educatie krijgen, om te beginnen op school, en deze educatie zou bij voorkeur in de algemene lesprogramma's van scholen opgenomen moeten worden; 4. financiële educatieprogramma's moeten algemene hulpmiddelen bevatten die mensen bewust maken van de noodzaak om beter geïnformeerd te zijn over financiële zaken en risico's; 5. financiële educatieprogramma's van aanbieders van financiële diensten moeten eerlijk, transparant en objectief zijn. De belangen van de consument moeten steeds in het oog worden gehouden; 6. trainers in financiële educatie moeten de middelen en de opleiding krijgen die zij nodig hebben; 7. de nationale coördinatie tussen belanghebbenden moet worden bevorderd en de internationale samenwerking tussen de aanbieders van financiële educatie moet worden geïntensiveerd om de uitwisseling van beste praktijken makkelijker te maken; 8. de financiële educatieprogramma's dienen regelmatig geëvalueerd en zo nodig geactualiseerd te worden. De Gezinsbond is het volkomen eens met de 8 uitgangspunten van de Europese Commissie en is van mening dat dit de fundamenten zijn van een degelijk uitgebouwd plan om de financiële geletterdheid van gezinnen te verbeteren. Een meersporenbeleid aangepast aan sleutelmomenten in levensloop Inzake financiële geletterdheid wil de Gezinsbond een meersporenbeleid volgen. Enerzijds zijn er gezinnen die geen of weinig geld hebben en die het erg moeilijk hebben om rond te komen. Anderzijds zijn er gezinnen die wel voldoende inkomen hebben en zelfs een deel van hun inkomen kunnen sparen. Beide gezinnen hebben nood aan financiële geletterdheid, maar elk op een andere manier. In eerste instantie moeten gezinnen op een verstandige wijze kunnen omgaan met hun beperkt gezinsbudget. Gezinnen in een precaire situatie hebben vooral hulp nodig in budgetbeheer om hun gezinsbudget beter en doeltreffender te leren beheren. Zij hebben tevens nood aan elementaire financiële kennis om niet in de valkuilen van al te gemakkelijke kredietverlening te trappen. Gezinnen die voldoende inkomen hebben om een deel van hun gezinsbudget te sparen hebben recht op specifieke financiële kennis en hulp om de risico s van spaarvormen en beleggingen te detecteren, evalueren en er mee kunnen omgaan zodat ze geen onverantwoorde risico s nemen met hun spaargeld. De nood aan specifieke financiële kennis is ontegensprekelijk afhankelijk van de levensfase waarin mensen zich bevinden. Belangrijke transitiemomenten zijn: het eerste zakgeld, afstuderen en de eerste job, zelfstandig wonen, kinderen krijgen, de aankoop van de gezinswoning, erven, op pensioenstelling en de eigen vermogensoverdracht naar de volgende generatie. Vrijwel alle gezinnen doorlopen deze traditionele levensloop. Onder- 4 Mededeling Financiële educatie van de Europese Commissie van 18 december 2007 met referentie COM(2007) 808 definitief. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

5 weg kunnen gezinnen echter nog geconfronteerd worden met tegenslagen: verlies van werk, ziekte of ongeval, (echt)scheiding, vroegtijdig overlijden van de partner Daarnaast staan gezinnen in de loop van hun leven af en toe voor een grote aankoop of grote uitgaven: gezinswagen, tweede wagen, studies van kind(eren), huwelijk van kind(eren), kinderen die hun ouders aankloppen voor financiële hulp om te bouwen of een gezinswoning te kopen of omdat ze in de financiële problemen geraken. Tot slot leven we in een permanent wijzigende samenleving, waarin de markten en marktvoorwaarden voortdurend veranderen. Zo stijgen en dalen de rentevoeten van woonkredieten regelmatig waardoor het voor gezinnen met een woonkrediet op een bepaald moment zinvol is om de rente van hun lopend krediet aan te laten passen. Op dat moment hebben die gezinnen ook nood aan specifieke financiële geletterdheid. Bij grote aankopen, maar ook bij minder belangrijke aankopen, moeten gezinnen de juiste keuzes kunnen maken. Dat betekent dat ze voldoende financieel geletterd moeten zijn om de financiële gevolgen van hun keuze moeten kunnen inschatten en een goed zicht moeten hebben van de kosten die er onvermijdelijk aan gekoppeld zijn. Ook juridische geletterdheid is vaak noodzakelijk om op voorhand de juridische gevolgen van keuzes in te schatten. Financiële geletterdheid is vaak sterk gelieerd aan computervaardigheden. Onze samenleving evolueert met rassé schreden naar een digitale wereld waarin mensen almaar meer zelf moeten doen en (bijna) alle informatie te vinden is op internet. De financiële wereld is al jaren die digitale weg ingeslagen. Banken bouwen hun loketten af en sturen hun klanten massaal naar de geldautomaat. Almaar meer bankagentschappen worden uitgerust met geldloze loketten. Zelfs grote geldsommen moeten klanten vandaag al uit de muur halen. Banken verplichten hun klanten om al hun verrichtingen online uit te voeren. Criminelen verleggen hun terrein ook naar de digitale wegen. Via phishing mails vissen ze naar gebruiksnamen en paswoorden. Mensen die niet computervaardig zijn, worden doorverwezen naar postkantoren, waar het nog geen probleem is om aan het loket geld te verhandelen. Deze digitalisering vinden we ook sterk terug bij de overheid. Wie zijn belastingaangifte online indient, krijgt drie week langer de tijd. Bovendien verzekert de fiscus dat wie Taxon-web gebruikt, zijn belastingaanslag sneller in de brievenbus krijgt en dus ook zijn belastingteruggave sneller op zijn rekening ziet verschijnen. Bovendien wordt de fiscaliteit en meer bepaald de regelgeving van de personenbelastingen dermate complex dat financieel weinig geletterde mensen er niet meer aan uit kunnen. Datzelfde geldt uiteraard voor onze sociale wetgeving. De overheid promoot ook de online aanvraag van premies omdat op die manier formulieren en bijbehorende attesten minder snel verloren gaan. Papieren brochures worden systematisch vervangen door webpagina s. Mensen die zelf hun rechten niet kennen, zetten zelden de stap om premies en tegemoetkomingen online aan te vragen. We overlopen de belangrijkste transitiemomenten in de levensloop van gezinnen: zakgeld beheren een eerste studentejob meerderjarigheid en wettelijk bekwaam om eigen tegoeden zelf te beheren, op kot gaan en zelf een minihuishoudbudget beheren, aankoop eerste auto/moto afstuderen en de eerste job met een eigen inkomen, zelfstandig (samen)wonen en het eigen budget beheren kinderen krijgen aankoop van een gezinswoning en zoektocht naar een woonkrediet hogere studies van kinderen woonkrediet volledig afbetaald en meer ruimte om te beleggen erven Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

6 pensioen, met een belangrijke inkomensval uitbetaling groepsverzekering erfenis nalaten De nood aan specifieke financiële kennis is afhankelijk van de levensfase waarin mensen zich bevinden. Gezinnen hebben in al hun levensfasen recht op de nodige financiële vorming om de noodzakelijke keuzes te maken die het best passen in hun situatie en budget. Daarom formuleren we voor elk sleutelmoment aanbevelingen om de financiële geletterdheid te verbeteren. Onderweg kunnen gezinnen bijkomend geconfronteerd worden met tegenslagen: verlies of verandering van werk; ziekte, ongeval of handicap; scheiding, vroegtijdig overlijden van de partner Ook gezinnen die geconfronteerd worden met tegenslagen moeten ergens terechtkunnen om de nodige financiële kennis te verzamelen om in hun specifieke situatie de beste keuzes te kunnen maken. Daarnaast staan gezinnen in de loop van hun leven af en toe voor een grote aankoop of uitgaven: gezinswagen, tweede wagen, studies kind(eren), huwelijk kind(eren), kinderen financieel bijspringen bij bouwen of kopen van een woning... Bij aankopen moeten gezinnen de juiste keuzes kunnen maken. Daarvoor hebben ze voldoende financiële kennis nodig om de gevolgen van hun keuze in te schatten. Ze moeten dus ook een goed zicht hebben op de kosten die aan de keuze gekoppeld zijn. Ook juridische kennis is vaak noodzakelijk. Bovendien verandert ook de samenleving en omgeving waarin gezinnen financiële beslissingen nemen voortdurend. Zo stijgen en dalen de rentevoeten van woonkredieten regelmatig waardoor het voor gezinnen op een bepaald moment zinvol kan zijn om de rente van hun lopend woonkrediet aan te passen. De kennis die gezinnen ooit hebben verworven inzake leningen en marktvoorwaarden, gaat echter niet hun hele leven lang mee. Bovendien zijn onze wetgeving en administratie zo ingewikkeld dat doorsneegezinnen er vaak hun weg niet in vinden. Tot slot moeten consumenten kunnen rekenen op een nog sterkere consumentenbescherming door de overheid vooral in financiële zaken en méér bepaald in kredietverstrekking. Consumenten moeten goed geïnformeerd worden het verschil tussen nuttige en onnuttige kredieten. Ook moeten gezinnen gesensibiliseerd worden over de noodzaak aan een betere financiële geletterdheid. Voorstellen van de Gezinsbond Om de financiële geletterdheid van gezinnen te verbeteren is een rol weggelegd voor verschillende actoren: de consument zelf, de ouders, het onderwijs, gezins- en consumentenorganisaties, de overheid, OCMW s, de financiële sector en de FSMA en de media. Al deze actoren hebben vroeg of laat in één of meerdere van de verschillende levensfases een taak te vervullen. Kinderen en jongeren thuis Kinderen wegwijs maken in geldzaken is in eerste instantie een verantwoordelijkheid van de ouders. Het is belangrijk dat ouders hun kinderen goed opvoeden, dus ook op financieel vlak. Kinderen stellen regelmatig aan hun ouders vragen (ook ingewikkelde) over geld. Ouders moeten geldzaken (meer) bespreken binnen het gezin. Nog al te vaak hebben zij schroom om geldzaken samen met hun kinderen te bespreken. Er rust nog altijd een te groot taboe rond centen. Niettemin moeten ouders het eerste aanspreekpunt zijn voor kinderen en jongeren om hen wegwijs te maken in de financiële jungle. Financiële opvoeding is belangrijk en daarin speelt het thuismilieu een even grote rol als het onderwijs. Ouders beginnen best al op jonge leeftijd met hun kinderen financieel op Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

7 te voeden. Jong geleerd is immers oud gedaan. Financiële opvoeding is belangrijk, en daar speelt het thuismilieu een even grote rol in dan het onderwijs. Dat moet al kunnen op zeer jonge leeftijd. Kinderen krijgen almaar meer de gelegenheid (o.a. internet, mobiel) autonoom aankopen te doen, waardoor ouders niet altijd veel zicht of controle hebben op hun uitgaven. Het is dan ook van cruciaal belang dat zij hun kinderen leren omgaan met een beperkt budget. Ze moeten hen ook wijzen op de gevaren en valkuilen van onze huidige consumptiemaatschappij. Bovendien leven we almaar meer in een wegwerpmaatschappij waarin defecte toestellen (gsm s, pc s, muziekinstallaties) en meubilair niet meer hersteld worden én oude toestellen te snel vervangen worden nog voor ze versleten zijn. Zakgeld is een onmisbaar instrument om kinderen en jongeren kennis te laten maken met aspecten van het goed beheer van een gezinsbudget. Ouders moeten met hun kinderen duidelijke en goede afspraken maken over de hoogte van het zakgeld en waaraan ze dat bedrag moeten of mogen besteden. Zij moeten hun kinderen ook aanmoedigen om te sparen voor grotere aankopen, die ze niet kunnen doen met hun zakgeld. Wie op jonge leeftijd leert sparen, zal later minder geneigd zijn om onnuttige kredieten aan te gaan. Als jongeren als jobstudent gaan werken, moeten ouders op voorhand met hun kinderen overleggen over de besteding van het inkomen uit studentenarbeid: bv. zelf consumeren, een deel sparen of bijdragen in de studiekost of een bijdrage leveren aan het gezinsbudget. Wat stelt de Gezinsbond voor? Naar ouders: geldzaken (meer) bespreekbaar binnen het gezin. hun kinderen wijzen op de valkuilen van onze consumptiemaatschappij. hun kinderen weerbaarder tegen de huidige wegwerpmaatschappij door hen te leren dat defecte toestellen ook kunnen hersteld worden en dat ze niet onmiddellijk een nieuw toestel moeten kopen. hun kinderen weerbaarder tegen de huidige wegwerpmaatschappij door hen te leren dat defecte toestellen en meubilair ook kunnen hersteld worden en dat ze niet onmiddellijk een nieuw toestel moeten kopen en dat oude toestellen niet onmiddellijk moeten vervangen worden door de allernieuwste versie. duidelijke afspraken over de besteding van hun zakgeld om hen zo te leren omgaan met een beperkt (zakgeld)budget. hun kinderen aanmoedigen om te leren sparen voor grotere aankopen. duidelijke afspraken over de bestemming van inkomen uit studentenarbeid. Naar de overheid: Middelen vrijmaken voor sensibilisering en informatieverstrekking naar ouders over hoe ze hun kinderen kunnen leren omgaan met centen en zakgeld laten beheren. Kinderen en jongeren op school Soms zijn ouders zelf niet voldoende financieel geschoold om hun kinderen financieel op te voeden, zeker als ze zelf, eventueel door pech (ziekte, werkloosheid ) in financiële problemen zitten. Er zijn ook ouders die hun kinderen niet willen lastigvallen met geldzaken en paperassen. Daarom is er volgens de Gezinsbond ook een belangrijke taak weggelegd voor het onderwijs om kinderen en jongeren financieel te scholen. Uit het onderzoek van de Arteveldehogeschool van Gent blijkt echter dat de leerlingen van de derde graad ASO onvoldoende financieel voorbereid zijn om op financieel vlak te kunnen participeren aan de hedendaagse maatschappij. Hoewel er geen onderzoek naar gevoerd is, kunnen we de vraag opwerpen naar de financiële kennis in Technisch Secundair Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

8 Onderwijs en Beroeps Secundair Onderwijs (BSO). De Gezinsbond vraagt zich af of onze kinderen in het onderwijs wel voldoende kennis en vaardigheden mee krijgen die ze in hun later leven op financieel vlak nodig hebben. Scholen bereiden kinderen en jongeren voor op hun volwassen leven. Maar doen ze dat voldoende op financieel vlak? Het antwoord is duidelijk: financiële geletterdheid ontbreekt nagenoeg in de vakgebonden eindtermen en financiële vorming is onvoldoende aanwezig in de nieuwe vak overstijgende eindtermen voor secundair onderwijs. Scholen moeten jongeren beter voorbereiden op het dagelijkse leven. We stellen echter vast dat financiële geletterdheid nagenoeg ontbreekt in de vakgebonden eindtermen. In de eindtermen van het BSO vinden we onder Project Algemene Vakken (PAV) dan wel meer praktische financiële thema s terug. De beschikbare PAV-pakketten bieden in de derde graad van het BSO een goede oplossing, maar zijn bedoeld als service, m.a.w. ermee werken, gebeurt op vrijwillige basis. Er is dus duidelijk nood aan een bijkomend vak om leerlingen beter voor te bereiden op hun toekomstig financieel leven. Hoewel de huidige lessenroosters al overvol zitten, moet het onderwijs toch de prioriteit van financiële opvoeding kiezen en ruimte maken voor een extra vak Financiële vorming. Dat vak mag zich niet beperken tot zuiver financiële aspecten, maar moet ook focussen op de juridische gevolgen van bepaalde keuzes en ondertekende contracten. Het is belangrijk om de leerkrachten die dit nieuwe vak moeten geven bijkomend op te leiden om hen vertrouwd te maken met de nieuwe leerstof. Het nieuwe vak moet uiteraard ook opgenomen worden in de leerlingenopleiding. Wat stelt de Gezinsbond voor? Nieuw verplicht vak Financiële vorming in de derde graad van alle richtingen van de verschillende onderwijsvormen van het secundair onderwijs. In dat vak komen de praktische basiselementen over financiële en juridische zaken aan bod, die leerlingen in hun (latere) dagelijkse leven nodig hebben. Het vak Financiële vorming in het secundair onderwijs als volwaardig en apart vak aanbieden. Dus niet integreren in de diverse bestaande vakken. De lessen geeft men best in de derde graad omdat de laatstejaarsleerlingen aan de vooravond van hun meerderjarigheid staan. In dit nieuwe vak moeten leerlingen verstandig leren omgaan met een beperkt gezinsbudget, risico s van diverse spaar- en beleggingsmogelijkheden leren kennen en evalueren, valkuilen van overconsumptie detecteren, voor en nadelen van nuttige en onnuttige kredieten en de gevolgen van overmatige schuldenlast leren, juridische gevolgen van het ondertekenen van contracten en het afsluiten van overeenkomsten kennen. De Gezinsbond wil meedenken over en meewerken aan de inhoud van het nieuwe vak financiële vorming. Nieuw verplicht vak voor alle toekomstige leerkrachten in de lerarenopleiding zodat ze beter opgeleid zijn om leerlingen financieel te vormen. Beroepsverenigingen en overheidsinstanties inschakelen om de huidige en toekomstige leerkrachten financieel te vormen. Bv. Febelfin, Assuralia, Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat, Orde van Vlaamse Balies, FOD Financiën en FOD Sociale Zekerheid. Scholen wijzen hun leerlingen op de valkuilen van onze consumptiemaatschappij. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

9 Meerderjarige jongeren Vanaf 18 jaar mogen jongeren hun tegoeden volledig zelf beheren én rechtsgeldig contracten en overeenkomsten afsluiten. Ouders, die met hun eigen vermogen belangrijke spaartegoeden opbouwen voor hun kinderen, vinden hen vaak op die leeftijd nog te jong en te onervaren om verstandig om te springen met grote bedragen. Daarom sparen ouders vaak niet op naam van hun kinderen, maar op hun eigen naam. Op die manier zijn de kinderen zelfs niet zeker dat ze de gespaarde tegoeden ooit zullen krijgen. De jongeren zelf voelen zich vaak nog te onzeker en onvoorbereid om belangrijke spaartegoeden zelfstandig te beheren. Dialoog en samenwerking tussen ouders en kinderen biedt in die gevallen een oplossing. Daarvoor is er nood aan een nieuw juridisch statuut voor spaar- en effectenrekeningen dat rekening houdt met de wensen van de ouders en de belangen van hun kinderen. Wat stelt de Gezinsbond voor? Nieuw juridisch statuut voor spaartegoeden, die ouders met hun eigen vermogen opzij hebben gezet voor hun kinderen. Dat statuut bepaalt dat ouders en kinderen vanaf de meerderjarigheid tot zolang de kinderen kinderbijslaggerechtigd zijn (maximaal 25 jaar) deze spaargelden gezamenlijk moeten beheren. Deze maatregel verplicht ouders om met hun kinderen te spreken over de opgebouwde spaartegoeden en laat jongeren toe om effectief onder begeleiding van hun ouders te leren omgaan met het spaargeld en de beleggingen, (Groot)ouders die problemen hebben met de bestaande wettelijke beperkingen (beperkte keuze in spaar- en beleggingsproducten door het lage risicoprofiel van minderjarigen en automatisch beheer door jongere vanaf de meerderjarigheid) voor de spaartegoeden, die ze met hun eigen vermogen opbouwen voor hun (klein)kinderen, kunnen beroep doen op de bestaande spaarformule met derdenbeding. Via deze formule worden de spaartegoeden pas op een door de (groot)ouder zelf bepaalde vervaldatum overgedragen op naam van het (klein)kind. Ouders en grootouders kennen echter de spaarformule met derdenbeding niet of onvoldoende. Bovendien bieden niet alle banken deze spaarformule aan hun klanten aan, ofwel omdat ze die niet commercialiseren ofwel omdat er te veel administratie mee gepaard gaat. Wat stelt de Gezinsbond voor? Alle banken moeten spaarformules met derdenbeding aanbieden aan hun klanten. Spaarformules met derdenbeding moeten beter bekend gemaakt worden bij ouders en grootouders. Uiteraard is daar ook een taak weggelegd voor de Gezinsbond zelf via zijn eigen publicaties. Jongvolwassenen Zodra jongeren afstuderen, zoeken ze meestal een job en bouwen een eigen financieel leven uit. Wanneer ze het ouderlijk dak verlaten, staan ze volledig zelf in voor het beheer van hun gezinsbudget. Op dat ogenblik hebben jongvolwassenen (18-27 jaar) zeker nood aan een opfrissing van de financiële vorming die ze eventueel in het secundair onderwijs kregen. Wat stelt de Gezinsbond voor? Als Gezinsbond nemen wij zelf een rol op als informatieverstrekker door om de twee jaar toegankelijke thema-avonden te organiseren rond geldzaken. Die infoavonden zijn bestemd voor ouders én hun kinderen, die binnen afzienbare tijd Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

10 op eigen benen willen staan. Op deze avonden moeten de noodzakelijke elementen besproken worden om de jongvolwassenen degelijk voor te bereiden op een zelfstandig financieel en administratief leven. Volwassenen Financiële vorming mag zich niet beperken tot kinderen en jongeren, maar moet uitgebreid worden naar de hele bevolking en dat in alle leeftijdsklassen. Daarvoor ziet de Gezinsbond een belangrijke rol weggelegd voor de overheid. Die kan zich laten inspireren door het project Mediawijs.be, het Kenniscentrum Mediawijsheid van iminds vzw, dat momenteel loopt op initiatief van de Vlaamse minister van Media. Dergelijk breed vormingsinitiatief moet de financiële kennis in alle lagen van de bevolking bevorderen, zodat jong en oud kritisch en bewuster leren omgaan met financiële zaken. Onderzoek wijst uit dat er al voldoende informatie over financiële kennis beschikbaar is op internet, maar dat veel gezinnen niet zelf en spontaan op zoek gaan naar de nodige info. Sommigen klagen zelfs de overvloed aan informatie op het web aan en wijzen op de nood aan instanties die de nodige en nuttige informatie voor gezinnen kanaliseren en kunnen aangeven wat voor hen op bepaalde keuzemomenten belangrijk is. Gezinnen hebben bepaalde financiële kennis immers pas nodig als ze bepaalde keuzes moeten maken. Gezinnen die thuis of op school nooit geleerd hebben om hun gezinsbudget op een verstandige manier te beheren, moeten ook preventief nog vóór ze echt in financiële problemen verzeild geraken ergens terecht kunnen voor advies en eventuele begeleiding. Vandaag is preventieve budgetbegeleiding bij het OCMW alleen mogelijk voor mensen die niet werken of al daadwerkelijk in de financiële problemen zitten. Preventieve hulp moet mogelijk zijn voor iedereen, ongeacht of ze werken of niet, ook als het gezin nog niet in financiële problemen zit. Begin 2013 lanceerde de FSMA 5 de portaalsite om consumenten te helpen bij hun financiële beslissingen. Deze website stelt gratis objectieve, betrouwbare en handige informatie ter beschikking. Wikifin is een fantastisch initiatief, maar nog altijd te weinig bekend, vooral bij de minder financieel opgeleide consument. Ook voor de media is er een belangrijke rol weggelegd om de financiële kennis van gezinnen op te krikken. Wat stelt de Gezinsbond voor? Meer toegankelijke consumentenprogramma s op televisie of op de radio die op regelmatige basis veel voorkomende en herkenbare financiële zaken behandelen en de risico s in de kijker plaatsen. Bv. Voor het zelfde geld op Eén en Inspecteur De Caluwé op Radio2. Deze programma s moeten uitgezonden of herhaald worden op uren die toegankelijk zijn voor werkende mensen. Courante financiële kwesties aan bod laten komen in populaire televisiesoaps. Bv. Thuis en Familie. Zo zullen kijkers die niet actief op zoek gaan naar financiële informatie en niet uit zichzelf naar gespecialiseerde consumentenprogramma s over financiële thema s kijken, bewust worden van de gevaren van bepaalde financiële beslissingen. Het zal vele kijkers beter en langer bijblijven dat Frank Bomans uit Thuis een belangrijk verlies lijdt op zijn beleggingen dan een uitgebreide reportage in Koppen over de gevaren van te veel risico in de beleggingsportefeuille. 5 Sinds 1 april 2011 maakt financiële vorming van het publiek wettelijk deel uit van het bevoegdheidspakket van de Autoriteit voor Financiële Diensten en Markten (FSMA). Daarnaast is de FSMA al langer bevoegd voor de bescherming van beleggers en consumenten van financiële producten. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

11 Basiseducatie Noodzakelijke financiële vorming aanbieden aan gezinnen om hen te leren hoe ze hun huishoudbudget (beter) kunnen beheren. Binnen deze basiseducatie moeten ouders ook leren hoe ze neen kunnen zeggen tegen hun kinderen. Preventieve budgetbegeleiding via OCMW/Sociaal Huis of toegankelijke lokale infopunten mogelijk maken voor mensen die wel een behoorlijk inkomen hebben, ook voor ze in financiële problemen zitten. De overheid moet een aangepaste en toegankelijke opleiding inrichten voor gezinnen en bestaande initiatieven (Centra voor Basiseducatie, Centra voor Volwassenenonderwijs, steden en gemeenten) meer bekend maken waarin ze de basisprincipes aanleren van onze fiscale en sociale wetgeving (naar analogie van het luik maatschappelijke oriëntatie binnen de verplichte inburgeringscursussen voor nieuwkomers) én budgetbeheer. Herhaaldelijke grootschalige sensibiliseringscampagnes lanceren in de media en op school om Wikifin bekendmaken bij het grote publiek. Werkgevers verplichten om hun werknemers beter te begeleiden bij de noodzakelijke administratie bij ziekte of ontslag en hun personeel te adviseren bij de keuzes rond hun groepsverzekering bij vertrek. Ouderen Ouderen hebben uiteraard dezelfde noden als volwassenen, maar worden extra geconfronteerd met de overdracht van hun vermogen naar de volgende generatie(s). Wie voldoende geld heeft, kan zich laten adviseren door de beste fiscale experten om een zorgvuldige successieplanning op te stellen. Wie dat niet kan, blijft in de kou staan. Ouderen moeten een gulden middenweg zoeken tussen het principe van beter geven met een warme hand om hun kinderen en kleinkinderen financieel te helpen en zelf nog een reserve overhouden voor de echte oude dag. Vaak denken ouderen dat ze voldoende financieel zijn voorbereid voor een rusthuisverblijf, maar beseffen ze niet hoe hoog de kosten kunnen oplopen. Ook een begrafenisverzekering kan een vals veiligheidsgevoel bieden als het verzekerde kapitaal nooit werd verhoogd of geïndexeerd. Wat stelt de Gezinsbond voor? De overheid moet middelen blijven vrijmaken voor sensibilisering en informatieverstrekking naar ouderen over nalatenschappen en successieplanning. Bv. de infoavonden Erven en schenken van de Gezinsbond. Consumenten De huidige samenleving is geëvolueerd naar een consumptiemaatschappij, waarin vele goederen geen basisbehoeftes bevredigen, maar eerder prestige verschaffen. In de eerste plaats heeft de consument zelf een eigen verantwoordelijkheid om zijn consumptie te beheersen en zijn financiële kennis op te krikken. Dat vergt een actieve houding ten aanzien van de beschikbare informatie. Maar de consument wordt voortdurend beïnvloed door externe factoren zoals reclame, media, vertrouwenspersonen in de financiële sector. En niet alle consumenten hebben een aangeboren weerbaarheid t.a.v. het overaanbod van reclame dat ons allen aanzet tot (over)consumeren. Bovendien vindt de consument niet altijd de juiste, objectieve informatie op het moment dat hij deze info nodig heeft. Als consumenten slachtoffer worden van misleidende praktijken, hebben ze het moeilijk om een instantie te vinden met een luisterend oor waar ze met hun klacht terechtkunnen. Ook consumentenorganisaties moeten gedupeerde consumenten kunnen bijstaan als ze schade hebben geleden of een klacht hebben. De collectieve klachtenregeling, de Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

12 groepsvordering die binnenkort in België mogelijk is, moet laagdrempelig zijn. Maar ook de individuele consument verdient een duidelijk en laagdrempelig en transparanter klachtenkanaal. Ook t.a.v. financiële diensten en producten. Elke consument moet goed beschermd worden tegen overmatige en onnuttige consumptie. Gezinnen moeten opnieuw verstandig leren omgaan met een beperkt gezinsbudget. Op dat vlak is er een belangrijke rol weggelegd voor gezins- en consumentenorganisaties, dus ook voor de Gezinsbond, om hun leden te informeren via publicaties, lezingen en voor de overheid om consumenten (nog) beter te beschermen. Bovendien worden financiële producten en diensten, en hun bijbehorende infofiches almaar complexer en onverstaanbaar voor veel doorsnee gezinnen. Om een verstandige keuze te maken, hebben gezinnen daarom nood aan objectief advies op maat. Wat stelt de Gezinsbond voor? De Gezinsbond informeert zijn leden-gezinnen nog beter over de valkuilen van onze consumptiemaatschappij via zijn publicaties, lezingen en infoavonden. De Gezinsbond moderniseert zijn gezinskasboek (ook online versie), ontwikkelt een jongerenversie, en voert een grotere en betere promotie van beide producten. De minister van Consumentenzaken maakt middelen vrij om objectieve en onafhankelijke financiële consulenten te financieren om gezinnen te begeleiden met hun keuzes in financiële zaken (zowel sparen en beleggen als kredieten) en verzekeringen, zonder echter te assisteren bij de administratieve afhandeling van de overeenkomst. De overheid (op alle beleidsniveaus van lokaal tot federaal) vervult een belangrijke rol in de financiële opvoeding van gezinnen en voert een algemeen beleid met focus op het bevorderen van de financiële kennis van de burger. De overheid moet consumenten (nog) beter beschermen en moet daartoe beter toezien op eerlijke praktijken. De collectieve klachtenregeling (groepsvordering) moet laagdrempelig zijn. Duidelijk, laagdrempelig en transparant klachtenkanaal voor gedupeerde consumenten ook ten aanzien van financiële diensten en producten. Zoals het Belgische Europees Centrum voor de Consument dit vandaag al doet voor grensoverschrijdende consumentenkwesties. Spaarders Te veel en onverantwoord risico in de spaarpot van gezinnen is nefast. Verkeerde keuzes van spaar- of beleggingsproducten en formules kunnen het spaarvermogen van gezinnen doen slinken in plaats van te laten groeien. Spaarders moeten beter de risico s van bepaalde producten detecteren en evalueren, zodat ze een aangepaste en objectievere keuze kunnen maken of ze er in investeren en hoeveel. Schrijnende verhalen van gezinnen die hun volledige vermogen (erfenis of opbrengst van de verkoop van de gezinswoning) belegden in dubieuze aandelen (bv. Lernout & Hauspie) moeten voorkomen worden. Spaar- en beleggingsproducten worden almaar ingewikkelder, zodat soms het bankpersoneel ze zelfs niet meer begrijpt, laat staan ze kan uitleggen aan hun klanten. Zelfs eenvoudige financiële producten en diensten kunnen ingewikkeld zijn voor Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

13 weinig geïnformeerde klanten. Spaarders en beleggers hebben recht op toegankelijk, transparant, degelijk, objectief en onafhankelijk advies dat aangepast is aan hun specifieke gezinssituatie en gezinsbudget en -vermogen. Bovendien moeten zij meer en beter geïnformeerd worden over de basisbegrippen en principes van veilig sparen en beleggen. Spaar- en beleggingsadviseurs stellen zich echter al te vaak op als (agressieve) verkopers, die onvoldoende rekening houden met de noden en behoeften van hun klanten, maar eerder gedreven worden door eigen belang om hun verkoopcijfers te behalen. Gezinnen die geen ervaring hebben met beleggen hebben recht op professionele en onafhankelijke begeleiding op momenten in hun leven als ze plots toch beschikken over een belangrijk kapitaal (erfenis, uitbetaling groeps- of levensverzekering, lottowinst). Wat stelt de Gezinsbond voor? De overheid moet toegankelijke vormingen organiseren rond financiële basiskennis over sparen en beleggen i.s.m. de FSMA (bankentoezichthouder) en Febelfin (beroepsfederatie van Banken). De overheid moet regelmatig sensibiliseringscampagnes organiseren om te wijzen op de gevaren van te veel risico in spaar- en beleggingsportefeuilles. De Gezinsbond informeert zijn leden-gezinnen meer en beter over de vooren nadelen van bepaalde populaire spaar- en beleggingsproducten en formules via zijn publicaties, lezingen en infoavonden. De financiële sector is verplicht zijn financiële producten en diensten zelfs de eenvoudige - verstaanbaar te maken, ook voor mensen die weinig financiële kennis hebben. Banken en kredietinstellingen zijn verplicht eerlijker en transparanter te communiceren over de voor- en nadelen van de aangeboden financiële producten en diensten, alsook over de daaraan gekoppelde risico s. Banken en verzekeringsmaatschappijen zijn verplicht infofiches op te maken voor elk spaar- en beleggingsproduct en voor alle kredietformules infofiches, met daarin het rendement of verlies van een belegging. Deze fiches bevatten ook het slechtste scenario. Financiële tussenpersonen en bankpersoneel in direct contact met klanten zijn verplicht zich permanent te laten vormen en bijscholen. Daarin is voldoende aandacht voor risico-evaluatie van de verschillende producten en diensten. Zo hebben zij een passende beroepskennis van de voor- en nadelen van de financiële producten en diensten die zij hun cliënteel aanbieden. Bovendien moeten zij kunnen inschatten of deze beantwoorden aan de behoeften van hun klanten én moeten zij alle risico s ervan correct kunnen inschatten, Formeel verbod op de koppeling van commissie- en beloningssystemen van financiële tussenpersonen en commerciële bankmedewerkers aan het risicogehalte van hun producten en diensten. Zo worden zij in hun aanbevelingen niet langer gestuurd door eigen belang en duwen zij gezinnen niet nodeloos en onverantwoord in meer risico. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

14 MIFID-regelgeving 6 meer uniformiseren zodat banken en verzekeraars de diverse risicoprofielen op dezelfde manier benoemen (zowel inhoud als benaming) en werken met een uniforme vragenlijst om risicoprofielen te bepalen. De overheid (o.a. FSMA, Nationale Bank, Algemene Directie Controle en Bemiddeling van de FOD Economie) ziet beter toe op bankenethiek. De overheid organiseert toegankelijke en betaalbare begeleidingstrajecten om gezinnen te informeren en te begeleiden op momenten in hun leven dat ze plots een belangrijk bedrag ontvangen dat ze mogelijk willen beleggen. Standaardlabel om het risicogehalte aan te geven van spaar- en beleggingsproducten, met vermelding van het percentage van kapitaalgarantie en de rating van de debiteur. Verplicht waarschuwingsteken dit spaarproduct kan de gezondheid van uw portefeuille schaden voor elk spaar- en beleggingsproduct. Naar analogie van de gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes. Kredietnemers Om te vermijden dat gezinnen terechtkomen in overmatige schuldsituaties is er nood aan meer en betere informatie over de valkuilen van de verschillende kredietvormen. Er bestaan bijvoorbeeld voor woonkredieten verschillende formules qua looptijd, aanpasbaarheid van de rente (vast of variabel) en modaliteiten (waarborg, wederopname, accordeonsysteem). Aangezien de aankoop van de gezinswoning voor de meeste gezinnen de belangrijkste aankoop in hun leven is, moeten gezinnen voldoende en objectieve krijgen over de gevolgen van de keuze van een aangepast en haalbaar woonkrediet. Ook moet men consumenten beter beschermen tegen te gemakkelijke kredietvormen. Ze moeten het onderscheid leren maken tussen nuttige kredieten (woonkrediet en autolening) en onnuttige kredieten (permanente kredietopeningen zonder vaste afbetaling, consumptiekredieten en persoonlijke leningen) voor dagelijkse consumptie of jaarlijks terugkerende uitgaven zoals vakantiereizen. Wat stelt de Gezinsbond voor? De overheid richt toegankelijke en objectieve lokale infopunten op waar gezinnen kredietvoorstellen van banken en kredietinstellingen kunnen laten evalueren en toetsen op betaalbaarheid, rekeninghoudend met hun huidig beschikbare gezinsinkomen. Bovendien moeten deze infopunten gezinnen waarschuwen voor de gevolgen van onvoorziene omstandigheden (verlies van werk door ontslag of ziekte) op hun terugbetalingscapaciteit. Bv. infopunt in elke gemeente. Banken en verzekeringsmaatschappijen zijn verplicht om voor elke kredietformule infofiches op te maken die altijd het minst gunstige scenario bevatten, met daarin de totale rentelast. De overheid moet consumenten nog beter beschermen tegen de praktijken van kredietinstellingen en grootwarenhuizen, die te gemakkelijk en te snel onnuttige kredieten aanbieden zoals permanent opneembare kredietlijnen, al dan niet gekoppeld aan een kredietkaart. 6 MiFID (Markets in Financial Instruments Directive) is een Europese richtlijn om spaarders beter te beschermen tegen risico s door een risicoprofiel op te maken a.h.v. een vragenlijst waarin gepeild wordt naar hun kennis en doelstellingen. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

15 ACHTERGRONDINFORMATIE Financiële geletterdheid op de Europese agenda Het probleem van onvoldoende financiële geletterdheid wordt op steeds bredere schaal erkend, zowel op Europees als op wereldvlak. Enquêtes van de OESO toonden al in juli 2005 aan dat de financiële kennis van de Europeanen vrij laag is. De Europese Commissie publiceerde in december 2007 een mededeling om de economische en sociale voordelen van financiële vorming te benadrukken en om basisbeginselen voor kwaliteitsvolle programma s ter zake uit te werken. De Autoriteit voor Financiële Diensten en Markten (FSMA), de vroegere Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen (CBFA) organiseerde verschillende enquêtes en gespreksrondes met organisaties - waaronder ook de Gezinsbond - die in contact staan met consumenten van financiële producten en diensten. Daaruit concludeerde de FSMA dat er talrijke informatiebronnen over financiële vorming bestaan, maar dat de informatie de gezinnen onvoldoende bereikt en vaak onbegrepen blijft. Als belangrijke oorzaken werden in het eindverslag 7 aangegeven: de gebrekkige zichtbaarheid van de informatie én het feit dat de aangeboden financiële info moeilijk te begrijpen lijkt voor mensen met onvoldoende financiële bagage. Een betere financiële kennis heeft volgens de FSMA voordelen voor: het individu omdat mensen meer doordachte keuzes kunnen maken die hun vermogen optimaliseren ongeacht hun leeftijd, de maatschappij omdat mensen hun budget beter beheren, de economie omdat doordachtere keuzes van de consument de concurrentie kunnen aanscherpen, vernieuwing stimuleren en de financiële sector aanzetten producten en diensten aan te bieden die aansluiten bij hun behoeften, de financiële sector zelf via een grotere tevredenheid van de klanten en een daling van het aantal klachten, omdat vele klachten voortvloeien uit de gebrekkige kennis van de consument over producten en diensten. Het is voor de FSMA belangrijk dat financiële vorming inspeelt op diverse betrokken doelgroepen én op cruciale momenten in het leven waarop gezinnen belangrijke financiële beslissingen moeten nemen. Daarom moet financiële info en financiële vorming beter bekend en vooral toegankelijker worden voor de gezinnen die er nood aan hebben. Voor de FSMA moet een betere financiële kennis kaderen binnen een betere bescherming van de consument van financiële producten en diensten. Volgens de Europese Commissie 8 hebben consumenten te weinig verstand van financiële zaken en beschikken ze over te weinig basiskennis. Naarmate de financiële producten en diensten complexer worden, neemt de nood aan financiële kennis toe. Consumenten staan volgens de Europese Commissie niet altijd open voor financiële opvoeding tenzij ze beseffen dat dit voor hen belangrijk is. De Europese Commissie ziet financiële educatie als de primaire verantwoordelijkheid van de lidstaten, non-profitorganisaties en consumentenorganisaties én van de aanbieders van financiële producten en diensten. Ecofin 9 (Raad Economische en Financiële Zaken) erkent het belang van financiële educatie van consumenten omwille van de complexiteit van de financiële producten en diensten, het belang van financiële beslissingen van gezinnen en de snelheid waartegen de fi- 7 Verslag over het bevorderen van de financiële kennis in België, Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen, oktober 2008, Brussel. 8 Op 18 december 2007 goedgekeurde mededeling van de Europese Commissie over Financiële educatie. 9 Council conclusions on Financial education, Council of the European Union, 2866th Economic and Financial affairs Council meeting, Brussels, 14 may Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

16 nanciële sector evolueert. Ecofin nodigt de lidstaten uit om meer inspanning te leveren om: financiële educatie te geven aan burgers, burgers meer bewust te maken van het belang van financiële educatie in het kader van toekomstige uitdagingen inzake financiën zoals pensioenen, financiering van gezondheidszorg en huisvesting, het nut in overweging nemen om financiële geletterdheid op te nemen in onderwijscurricula. de principes van de Mededeling van de Europese Commissie in gedachten houden, met name financiële vorming invoeren in alle levensfasen en programma s opstellen op maat van de specifieke noden van alle doelgroepen zodat financiële educatie consequent de criteria van transparantie en objectiviteit vervult. Financiële geletterdheid in België Belg grandioos gebuisd op financiële kennis In september 2012 deed de financiële krant De Tijd via het onderzoeksbureau InSites Consulting een onderzoek naar de financiële geletterdheid van de gemiddelde Belg. Een representatief 10 panel van Belgen tussen 18 en 65 jaar nam deel aan deze geldtest 11 die bestond uit 10 meerkeuzevragen (zie bijlage 1) over eenvoudige basisitems waar elke Belg vroeg of laat tijdens zijn leven mee te maken krijgt: van beleggen tot vastgoed en van erfenissen tot verzekeringen. De Belg scoorde ondermaats op deze geldtest. Zijn gemiddelde score was 4,6 op 10. In 2008, net voor de financiële en economische crisis, deed De Tijd een gelijkaardig onderzoek. Ook toen was de gemiddelde Belg gezakt. Onze financiële kennis is er dus niet op vooruit gegaan ondanks de tsunami die de financiële wereld grondig door elkaar schudde. De actualiteit werd de afgelopen 4 jaar nooit zoveel gedomineerd door financieel-economisch nieuws. En toch heeft die overvloed aan financieel-economisch nieuws de gemiddelde Belg niet geldwijzer gemaakt. Leerlingen derde graad ASO onvoldoende financieel voorbereid Een onderzoek in het kader van een Bachelorproef van 4 studenten aan de lerarenopleiding Economie tijdens het academiejaar aan de Arteveldehogeschool van Gent 12 toont aan dat leerlingen van het Algemeen Secundair Onderwijs als zij afstuderen over onvoldoende financiële, maatschappelijke en economische basiskennis beschikken om te kunnen participeren aan de hedendaagse maatschappij. De onderzoekers bevroegen leerlingen van de derde graad ASO van 19 scholen in de provincies Vlaams Brabant, Oost- en West-Vlaanderen. Het is verontrustend dat de ondervraagde leerlingen nauwelijks weten wat een doorlopende opdracht is en wanneer een spaarder recht heeft op een getrouwheidspremie. De vragenlijst (zie bijlage 2) bestond uit 3 luiken en telde 20 vragen: 6 financiële vragen, 9 maatschappelijke vragen en 5 economische vragen. Zowel leerlingen uit de richting Economie als uit andere richtingen vulden de vragenlijsten in. Op het financieel luik antwoorden 38 % 'juist', minder dan 4 op 10; 37 % fout en 25 % twijfelde of wist het niet. De leerlingen uit de economische richting gaven meer juiste antwoorden (45 %) dan die uit de niet-economische richtingen (32 %). De leerlingen uit de niet-economische richtingen gaven iets meer juiste antwoorden (37 %) als ze in hun 10 Het onderzoek is representatief voor de Belgische bevolking op het vlak van taal, leeftijd, geslacht, beroep, gezinssituatie, opleidingsniveau en inkomen. 11 Geïnteresseerden kunnen deze test nog altijd online invullen: 12 Wetenschappelijk onderzoek naar de praktische financiële, maatschappelijke en economische basiskennis van leerlingen uit de derde graad ASO ter promotie voor de Bachelorproef van Yannick De Blander, Stijn De Schepper, Siglin Reychler en Fiona Uyttersprot aan de Arteveldehogeschool van Gent (academiejaat ). Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

17 voortraject Economie of Socio-economische Initiatie (SEI) gekregen hadden, dan zij die deze vakken niet kregen (35 %). Op het maatschappelijk luik antwoorden 40 % van de respondenten net 4 op 10 - juist, 36 % fout en 24 % twijfelde of wist het niet. De leerlingen uit de economische richting gaven meer juiste antwoorden (40 % in 5 de jaar en 43 % in 6 de jaar) dan die uit de nieteconomische richtingen (39 % in 5 de jaar en 42 % in 6 de jaar). De leerlingen uit de nieteconomische richtingen gaven iets meer juiste antwoorden (42 %) als ze in hun voortraject Economie of Socio-economische Initiatie (SEI) gekregen hadden, dan zij die deze vakken niet kregen (39 %). Op het economische luik antwoorden 53 % van de respondenten, iets meer dan de helft, juist, 31 % fout en 16% twijfelde of wist het niet. De leerlingen uit de economische richting gaven meer juiste antwoorden (63 %) dan die uit de niet-economische richtingen (49 %). De leerlingen uit de niet-economische richtingen gaven iets meer juiste antwoorden (51 %) als ze in hun voortraject Economie of Socio-economische Initiatie (SEI) gekregen hadden, dan zij die deze vakken niet kregen (47 %). Niettegenstaande er een toch merkelijk verschil is in de resultaten van beide groepen, hebben ook de economische richtingen nood aan bepaalde kennis. Omdat de onderzoekers er van uit gaan dat het onderwijs een belangrijke rol kan spelen in de aanpak van de hedendaagse noden en behoeften, stellen zij voor om een vak algemene vorming op te nemen in alle (economische en niet-economische) richtingen van de derde graad ASO waarin financiële, maatschappelijke en economische thema s aan bod komen. Actuele en sociaaleconomische kennis toekomstige leerkrachten ondermaats Een onderzoek van de Katholieke Hogeschool Limburg peilde naar de politieke, sociaaleconomische, geografische en historische kennis van studenten in de lerarenopleiding. Onderzoekers Jan Swerts en Kurt Monten lieten 991 studenten uit acht lerarenopleidingen secundair onderwijs, voornamelijk het eerste en derde jaar een vragenlijst 13 met 92 vragen invullen om te peilen naar hun algemene kennis over de vier thema s. Bijna de helft van de respondenten kwam uit het ASO en ruim 40 % had Technisch Secundair Onderwijs (TSO) gevolgd. De rest (10 %) kwam uit een beroeps- of kunstrichting. De bevraging bevatte zes vragen over economie (zie bijlage 3). Amper de helft (55,3 %) van de leerkrachten in spe wist wat inflatie is. Bijna 7 op 10 (69,3 %) wisten wat een aandeel is. Iets meer dan 6 op 10 (65,2 %) wisten wat een staatslening is. Bijna driekwart wist wat het Bruto Binnenlands Product (BBP) is. Net niet de helft (49,6 %) wist wat een index is. Bijna 7 op 10 wisten wat de BEL-20 is. De verontrustende resultaten bevestigen de eerdere ervaring van de onderzoekers, die zelf docent zijn. Beiden merkten in de voorbije jaren dat studenten almaar minder in staat zijn om zelfstandig het nieuws in de media te lezen en te begrijpen. De talige achteruitgang speelt daarin onmiskenbaar een rol, maar ook het ontbreken van politieke, historische, geografische en internationale basiskennis. Uit het onderzoek blijkt tevens dat minder dan een kwart (22,5 %) van de leraren in opleiding dagelijks de krant leest. Ruim 4 op 10 (41,4 %) leest nooit of maximum één keer per week de krant. Amper 1 op 5 (20,1 %) leest de economische pagina s. Minder dan 1 op 6 kijkt dagelijks naar het televisienieuws. Bijna 4 op 10 (37,7 %) kijken nooit of maximum één keer per week naar het televisienieuws. Het verschil in de resultaten tussen de eerste- en laatstejaarsstudenten is gering. Die laatsten scoren wel beter maar het verschil bedraagt minder dan 5 %. Het onderzoek toont wel grote verschillen aan naargelang de vooropleiding. Terwijl de gemiddelde score 13 Geïnteresseerden kunnen de vragenlijst nog online invullen op Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

18 59 % bedraagt, scoren studenten met een ASO-achtergrond met 65 % beduidend beter. De score van de andere studenten ligt een stuk lager: 53 % (TSO), 52 % (KSO) en 46 % (BSO). De wortel van het probleem van onvoldoende algemene en financiële kennis leggen de onderzoekers in het secundair onderwijs. Een grootschalig internationaal onderzoek 14 van de toonaangevende International Association for the Evaluation of Educational Achievement toont aan dat leerlingen slecht scoren wat betreft democratische en maatschappelijke attitudes. Volgens datzelfde onderzoek draagt de school daar een deel van de verantwoordelijkheid: vergeleken met hun Europese collega s bekommeren Vlaamse leerkrachten zich maar weinig om het bevorderen van kennis over sociale, politieke en burgerlijke instituties of het bevorderen van de kennis over rechten en plichten als burger. Een onderzoek 15 van socioloog Mark Elchardus over de vakoverschrijdende eindtermen (VOETEN) toont aan dat er op dat vlak nog veel werk aan de winkel is. Volgens dat onderzoek moet de lerarenopleiding meer aandacht besteden aan het concreter uitwerken van de VOET en moet er didactisch materiaal beschikbaar worden gesteld. In het secundair onderwijs zijn volgens de onderzoekers van KHLim de ondernomen acties eveneens versnipperd en vrijblijvend. Zo is er aan de VOET Opvoeden tot burgerzin enkel een inspanningsverplichting verbonden, maar geen resultaatsverbinding. Er zijn ook projecten zoals Kranten in de klas en De kracht van je stem, maar die zijn slechts tijdelijk en missen een langetermijnvisie. Door deze oppervlakkigheid wordt het thema burgerzin volgens de onderzoekers vaak als een hete aardappel gretig doorgeschoven van de ene naar de andere leerkracht. Om aan het probleem te verhelpen, vinden de onderzoekers dat de lerarenopleiding moet aangepast worden omdat daar de leerkrachten gevormd worden die aan de burgers van morgen zullen lesgeven. Financiële geletterdheid ontbreekt nagenoeg in vakgebonden eindtermen Als we de vakgebonden eindtermen 16 van het secundair onderwijs onder de loep nemen, moeten we vaststellen dat financiële geletterdheid nagenoeg ontbreekt. In het ASO vinden we uiteraard economische thema s terug in de vakgebonden eindtermen voor het vak Economie. Deze eindtermen hebben echter vooral betrekking op algemene economische begrippen zoals marktenwerking, ondernemingen, economische ontwikkeling en onderzoekscompetentie. Meer praktische financiële thema s, waarmee leerlingen in hun latere dagelijkse leven worden geconfronteerd, komen onvoldoende aan bod in deze eindtermen. Bovendien krijgen alleen leerlingen in de economische richting van het ASO het vak Economie. In de eindtermen van het BSO vinden we onder Project Algemene Vakken (PAV) dan wel weer meer praktische financiële thema s terug. Zo moeten de leerlingen volgens de eindtermen van de tweede graad BSO kunnen rekenen met geld in functionele situaties (onder het punt Functionele rekenvaardigheid ) en hun zakgeld beheren (onder het punt Organisatiebekwaamheid ). In eindtermen van de derde graad van het BSO vinden we onder Project Algemene Vakken de rubriek Maatschappelijk en ethisch bewustzijn, weerbaarheid en verantwoordelijkheid met duidelijk nog meer praktische financiële thema s. Zo moeten de leerlingen kunnen geld beheren en bankieren. Er zijn 2 pakketten. Pakket 1 leert de leerlingen gebruik maken van de belangrijkste bankdiensten en documenten. Maar ook kunnen bankverrichtingen uitvoeren, de meest cou- 14 Civic knowledge, attitudes, and engagement among lower-secondary students in 24 European countries, Kerr, D., Sturman, L., Schulz, W. & Burge, B., 2010, ICCS 2009 European Report, Amsterdam, International Association for the Evaluation of Educational Achievement. 15 Vakoverschrijdende eindtermen in het onderwijs: een onderzoek naar de relevantie en de haalbaarheid van de vakoverschrijdende eindtermen in het onderwijs, Elchardus, M., Op de Beeck, S. Duquet, F. & Roggemans, L., 2008, Brussel, Vrije Universiteit Brussel (VUB). 16 Stapsgewijs ingevoerd vanaf schooljaar door het Besluit van de Vlaamse regering van 23 juni 2000 tot vaststelling van de eindtermen van de tweede en de derde graad van het gewoon secundair onderwijs. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

19 rante bankdiensten vergelijken en omgaan met vreemde valuta. Pakket 2 leert hen Pcbanking gebruiken. Met pakket 2 moeten leerlingen zich ook informeren over de courante vormen van sparen en beleggen en voordelen, nadelen en gevaren van bepaalde vormen van sparen en beleggen kunnen illustreren. Volgens de eindtermen van het BSO moeten leerlingen kunnen een gezinsbudget opmaken er reflecteren over het beheer ervan. Ook voor deze eindterm bestaan 2 pakketten. Pakket 1 houdt in dat de leerlingen een analyse van een gezinsbudget moeten kunnen maken en een overzicht bijhouden van inkomsten en uitgaven. Voorts moeten zij kunnen prioriteiten vastleggen, een bestedingsplan opstellen en keuzes maken en die keuzes bijsturen. De leerlingen moeten op de hoogte zijn van de risico s en kosten van verschillende kredietvormen. Met pakket 2 moeten de leerlingen zich informeren over de kosten, de voor- en nadelen van verschillende kredietvormen: bankkaart, betaalkaart, kaarten van warenhuizen en leningen. Zij moeten zich ook informeren over de risico s en kosten van krediet: te veel lenen, borg staan en gratis lenen. Ook moeten zij weten waar hulp en begeleiding te vinden bij geldproblemen. Tot slot moeten zij met pakket 2 het belang en de relativiteit van het afsluiten van verzekeringen illustreren. De PAV-pakketten bieden een mogelijke organisatievorm voor Project Algemene Vakken in de derde graad van het Beroeps Secundair Onderwijs. Ze zijn bedoeld als service. Dat wil zeggen dat ermee werken, gebeurt op vrijwillige basis. Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor SO sinds 2010 In 1997 werden in het Vlaamse secundair onderwijs voor het eerst vakoverschrijdende eindtermen (VOET) ingevoerd. Eindtermen beschrijven wat leerlingen moeten kennen en kunnen en welke houdingen van hen worden verwacht. Daarmee wilde het Vlaams Parlement een soort vangnet creëren voor waardevolle en maatschappelijk relevante inhouden die onvoldoende terug te vinden zijn in de vakken. Van scholen wordt verwacht dat ze inspanningen leveren om de vakoverschrijdende eindtermen en ontwikkelingsdoelen na te streven (inspanningsverplichting). De eindtermen voor de vakken moeten daarentegen door scholen bereikt worden (resultaatsverbintenis). Het Masterplan, dat de Vlaamse regering recent goedkeurde voor de hervorming van het Secundair Onderwijs voorziet dat de eindtermen en vakoverschrijdende eindtermen worden ondergebracht in competenties. Per graad zal op basis van de Europese sleutelcompetenties een set sleutelcompetenties vastgelegd worden die door iedereen te behalen zijn. Economische en financiële kennis is één van die sleutelcompetenties. De leerplanmakers zullen beslissen welke competenties in welke vakken of vakkenclusters moeten behaald worden. Vanaf 1 september 2010 gelden al nieuwe geactualiseerde vakoverschrijdende eindtermen. Die werden gelanceerd onder de naam VOET@ Context 6 1 van de 7 contexten van de nieuwe VOETEN Socio-economische samenleving bevat één vakoverschrijdende eindterm die kadert in de financiële opvoeding van leerlingen in het secundair onderwijs: De leerlingen kunnen het eigen budget en de persoonlijke administratie beheren. De eindtermen in context 6 zijn niet bedoeld om de economie als wetenschap te bestuderen. Ze zijn wel bedoeld om jongeren vertrouwd te maken met essentiële socio-economische verschijnselen en mechanismen die een rol spelen bij hun maatschappelijke participatie en zelfontplooiing. Het gaat hierbij om thema s als: de rol van de overheid, ondernemingen, werkgevers- en werknemersorganisaties; arbeid, economische activiteiten, goederen en diensten; kennis van armoede: kenmerken, oorzaken en gevolgen; aspecten van consumenteneducatie en aandacht voor de rechten en plichten van de consument; budgetbeheer in het kader van consumentengedrag, zelfredzaamheid en weerbaarheid. 17 VOET@2010. Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair onderwijs, 2009, Brussel, Vlaamse overheid, Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming, Agentschap voor Kwaliteitszorg in Onderwijs en Vorming (AKOV). Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december

20 Deze eindtermen handelen over de dynamiek in een socio-economische samenleving die veroorzaakt wordt door een permanente wisselwerking tussen economische en sociale mechanismen, zowel lokaal als internationaal. Opinievorming en persoonlijk engagement zijn hierbij belangrijke leerdoelen voor jongeren. In de gemeenschappelijke stammen van de nieuwe VOETEN vinden we onder de stam Kritisch denken de leerlingen zijn bekwaam om alternatieven af te wegen en een bewuste keuze te maken. Dit kritische denken in de vorm van onderscheidingsvermogen is noodzakelijk om in het latere dagelijkse leven ook financiële keuzes te maken. Onder de stam Zelfredzaamheid vinden we de leerlingen maken gebruik van de gepaste kanalen om hun vragen, problemen, ideeën of meningen kenbaar te maken. Die vaardigheid kan de leerlingen in hun latere dagelijkse leven helpen om hun weg te vinden als zij vragen hebben over financiële kwesties. In de praktijk wordt de link met financiële vaardigheden echter te weinig gelegd. Torenhoge achterstallige schuldenberg Sommige gezinnen kunnen hun gezinsbudget slecht of niet in evenwicht houden. Dat is niet altijd, maar toch vaak het gevolg van het gebrek aan financiële kennis. Nooit zaten er méér gezinnen in financiële problemen en was de achterstallige schuldenberg zo hoog. Nooit was het aantal wanbetalers in ons land zo groot. Nooit was de achterstallige schuldenberg van de Belgische wanbetalers zo hoog. Almaar meer Belgen geraken in financiële problemen zodat ze hun kredieten niet meer tijdig kunnen afbetalen. Vanaf half 2003 kent ons land een positieve risicocentrale waarin alle lopende contracten zijn opgenomen van consumentenkredieten en hypothecaire kredieten afgesloten door natuurlijke personen, ongeacht of het krediet correct wordt afbetaald of niet. Vroeger bestond een negatieve risicocentrale waarin alleen achterstallige kredieten waren opgenomen. De registratie van al deze kredietgegevens heeft tot doel de preventiemiddelen in de strijd tegen de overmatige schuldenlast van particulieren te versterken. Naast alle gegevens over de leningen op afbetaling 18, de verkopen op afbetaling 19 en de hypothecaire kredieten worden ook de kredietopeningen in de centrale opgenomen, aanvankelijk uitsluitend die waarvan de kredietlijn hoger was dan euro en met terugbetalingstermijn van méér dan 3 maanden, maar sinds 2011 ook die met een kredietlijn lager dan euro en met een terugbetalingstermijn van drie maanden. Uitgavenlijnen van kredietkaarten (bv. Visa) zijn niet opgenomen in deze statistieken omdat dit volgens de wet geen kredietopeningen zijn. Wanbetalingen worden opgenomen in de Centrale voor kredieten aan particulieren als voldaan is aan onderstaande criteria die gelden voor de verschillende kredietvormen: Leningen en verkopen op afbetaling o 3 termijnbedragen zijn op hun vervaldag niet of onvolledig betaald, o een vervallen termijnbedrag is gedurende drie maanden niet of onvolledig betaald, o de nog te vervallen termijnbedragen zijn onmiddellijk opeisbaar geworden. Kredietopeningen o een vervallen bedrag aan kapitaal en/of kosten is niet of onvolledig terugbetaald binnen een termijn van 3 maanden, o het kapitaal is volledig opeisbaar geworden en het verschuldigde bedrag werd niet of onvolledig terugbetaald, 18 Een lening op afbetaling (vroegere persoonlijke lening) is volgens de Wet op het Consumentenkrediet een kredietovereenkomst die betrekking heeft op een som geld of een ander betaalmiddel (en niet op een goed of dienst) waarvan het kredietbedrag wordt terugbetaald door middel van periodieke stortingen die meestal vastliggen. De kredietnemer moet bij een lening op afbetaling in principe geen verantwoording afleggen van de manier waarop hij of zij het kredietbedrag besteedt. 19 Een verkoop op afbetaling (vroegere financiering) is volgens de Wet op het Consumentenkrediet een kredietovereenkomst waarbij, ongeacht de hoedanigheid of vorm, de aankoop van roerende lichamelijke goederen (bijvoorbeeld een auto) of een dienstverlening wordt beoogd, verkocht door de kredietgever of kredietbemiddelaar, en waarvan het bedrag door periodieke stortingen wordt afbetaald. De kredietnemer moet het kredietbedrag verantwoorden aan de hand van een aankoopfactuur. Financiële Geletterdheid Gezinsbond, december