Sint Petruskerk Eindhoven

Transcriptie

1 Onderzoeksrapport 25 maart 2014 Opdrachtgever Opdrachtnemer Stichting Kien Parochie Sint Petrus Stoel Kenniscentrum NoorderRuimte Adrie van Duijne Ruud Bun Mieke Oostra (lector) Gerard te Boekhorst Hein van Buul Maarten Vieveen (onderzoeker)

2 VOORWOORD Dit onderzoek heeft plaatsgevonden tussen oktober 2013 en februari 2014 in opdracht van de parochie Sint Petrus Stoel en stichting KIEN en omvat onder andere een uitwerking van de benadering adaptive energy efficiency in historic buildings, een van de resultaten van het onderzoeksproject Energieke Restauratie bij het kenniscentrum NoorderRuimte van de Hanzehogeschool Groningen. Dit rapport had niet tot stand kunnen komen zonder de input van vele experts. Op de eerste plaats wil ik de opdrachtgevers Ruud Bun en Hein van Buul van de parochie Sint Petrus Stoel, Adrie van Duijne en Gerard te Boekhorst van stichting KIEN bedanken voor het mogelijk maken van dit onderzoek. Daarnaast gaven zij gaven de mogelijkheid partijen te benaderen die direct, of indirect betrokken zijn (en/of kunnen worden) bij de herontwikkeling van de Sint Petruskerk in. Een speciaal woord van dank gaat naar dr. Henk Schellen (universitair hoofddocent Bouwfysica bij de TU ) voor zijn literatuursuggesties en inhoudelijke feedback. Daarnaast ook naar een aantal (oud) studenten van de Hanzehogeschool Groningen die het onderzoek hebben ondersteund: Marek Boekholt (voor het digitaliseren van tekeningen met ArchiCAD 3D, welke geschikt is voor BIM), ing. Bram Menninga (voor de inventarisatie van de huidige situatie en energiemaatregelen) en ing. Daan Glas (voor het modelleren en simuleren van het theoretisch energieverbruik van de Sint Petruskerk met VABI Elements). Alle andere experts die een bijdrage hebben geleverd wil ik bij deze ook bedanken voor hun medewerking, het meedenken en/of het delen van informatie: de parochianen van de Sint Petruskerk, koster Frans van Hapert, Peter Broeders (directeur-econoom van het bisdom s Hertogenbosch); Siebe Broersma (onderzoeker Climate Design and Sustainability bij de TU Delft); Harry de Brauw (consultant energie en gebiedsontwikkeling bij raadgevend ingenieursbureau Tauw); Gerda Cornelissen, Arno Schut en Albert Reinstra (consulenten bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed); Wim Beelen, Guust de Bie en John Pierre van de Kerkhof (beleidsadviseurs bouwkunde en monumentenzorg en projectleider bij gemeente ); het regionaal historisch centrum ; en mijn collega s bij het kenniscentrum NoorderRuimte. Maarten Vieveen 24 maart 2014 Eindrapportage 25 maart

3 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING Energieconsumptie en kerken Probleemstelling Opdrachtomschrijving ADAPTIVE ENERGY EFFICIENCY De bestaande situatie: ruimtelijke kaders en het verklaren energieverbruik Stakeholdersanalyse Potentiële strategieën voor het reduceren van het energieverbruik Haalbaarheid RUIMTELIJKE KADERS EN VERKLAREN ENERGIEVERBRUIK Omgeving en Sint Petruskerk Gebruik van het gebouw Energiemanagement Theoretisch energieverbruik: modelmatig onderzoek Aandachtspunten huidig energieverbruik Minimale kwaliteitsniveaus STAKEHOLDERSANALYSE Eigenaar: parochie Sint Petrus Stoel Gebruiker: parochianen Inwoners van Bisdom s Hertogenbosch Overheid: Rijksdienst voor de monumentenzorg Overheid: gemeente Conclusie: draagvlak voor verandering Eindrapportage 25 maart

4 5. POTENTIËLE STRATEGIEËN VOOR REDUCTIE VAN HET ENERGIEVERBRUIK Strategie I: organisatie Strategie II: gebouw, beperkte impact op cultuurhistorische waarden Strategie III: gebouw, grote(re) impact op cultuurhistorische waarden Strategie IV: omgeving AANBEVELINGEN Strategieën voor het reduceren van het energieverbruik Haalbaarheid van innovatieve oplossingen REFERENTIES Bronnen Websites Afbeeldingen en tekeningen Software Consultatie experts Eindrapportage 25 maart

5 1. INLEIDING 1.1 Energieconsumptie en kerken De afgelopen jaren is de energieconsumptie in Nederland toegenomen, in tegenstelling tot (inter)nationale afspraken om de energieconsumptie terug te dringen. Naast beleidsafspraken (energieprestatie) wordt het energievraagstuk voor eigenaren in toenemende mate urgenter. Ook in monumenten waar energiebeleid in veel gevallen als ondergeschikt wordt gezien aan het behoud van monumentale waarden. In het onderzoeksproject Energieke Restauratie van de Hanzehogeschool Groningen is tussen september 2011 en 2013 naar diverse thema s onderzoek gedaan naar de algemene vraag hoe het energieverbruik in historische gebouwen kan worden beperkt zonder het comfort en de monumentale waarden negatief te beïnvloeden. Uit een onderzoek naar de urgentie van energiebesparing zijn diverse kleine kerken in de provincie Groningen onderzocht. Hier bleek dat de huurbaten en energielasten dicht bij elkaar liggen. Het energievraagstuk is zeer urgent bezien vanuit het gebruik en de exploitatie van monumentale kerken. 1.2 Probleemstelling Ook voor grotere kerken is het energievraagstuk urgent. De parochie Sint Petrus Stoel vertaalde dit treffend: we hebben te maken met krimp van: a) voorgangers; b) gelovigen; c) budget. Het resultaat is dat de exploitatie onder druk komt te staan: energie en onderhoud vormen daarbij het merendeel van de lasten van de kerk. Afgevraagd wordt op welke manier de energielasten kunnen worden gereduceerd om daarmee de continuïteit van erediensten in de kerk te vergemakkelijken. Ook lijkt de relatie tussen het verwarmingssysteem en onderhoudslasten voor het herstellen van schade aan twee montanten en het orgel ( ) hoogstwaarschijnlijk. Hoe kunnen onderhoudslasten in relatie tot het energiesysteem worden gereduceerd? De parochie wil verder kijken dan standaardoplossingen, stichting KIEN ondersteunt de kerk bij de zoektocht naar integrale en innovatieve oplossingen. Eerder heeft Physibuild (2012) onderzoek gedaan naar hoe het verwarmingssysteem verbeterd kan worden, om daarmee onderhoudslasten te voorkomen. Eveneens heeft Philips (2013) suggesties gedaan om de verlichting te verbeteren. Echter hoe verhouden alle suggesties uit de markt zich tot elkaar? Wat zijn duurzame oplossingen voor de kerk? In het onderzoek Energieke Restauratie is een basis gelegd voor een benadering waarmee potentiële energiemaatregelen in historische gebouwen kan worden verkend: adaptive energy efficiency in historic buildings (Vieveen 2014). 1.3 Opdrachtomschrijving De parochie Sint Petrus Stoel en stichting KIEN hebben het kenniscentrum NoorderRuimte van de Hanzehogeschool Groningen verzocht de benadering adaptive energy efficiency verder te ontwikkelen en toe te passen bij de Sint Petruskerk in. In dit rapport wordt de benadering adaptive energy efficiency en worden de onderzoeksresultaten voor de Sint Petruskerk beschreven. De onderzoeksresultaten zijn een inventarisatie van uitgangspunten en een verkenning van potentiele energiemaatregelen waarmee de parochie Sint Petrus Stoel de markt kunnen benaderen. Figuur 1.1, Projectgroep Energieke Sint Petruskerk, kruisribgewelf, glas-in-loodraam, Walcker orgel (Vieveen, 2014) Eindrapportage 25 maart

6 2. ADAPTIVE ENERGY EFFICIENCY In het onderzoeksproject Energieke Restauratie, uitgevoerd bij het kenniscentrum NoorderRuimte van de Hanzehogeschool Groningen, is basis gelegd voor het verkennen van de mogelijkheden van energiebesparing in historische gebouwen: adaptive energy efficiency in historic buildings (Vieveen 2014). Een belangrijk onderdeel van deze benadering is de afweging tussen functionaliteit (gebruik, comfort, exploitatie), cultuurhistorische waarden en de ambitie van stakeholders. In het bijbehorende artikel (Vieveen 2014) worden een drietal fasen met sub-fasen beschreven: A. Verklaren huidig energieverbruik - Bouwfysische eigenschappen gebouw - Technische staat - Gebruik van het gebouw (activiteiten, gedrag, energiemanagement) B. Stakeholdersanalyse - Voorkeuren eigenaar - Cultuurhistorische waarden - Belangen van stakeholders C. Potentiële strategieën voor energiemaatregelen I. Gedrag en management: het verbeteren van de functionaliteit en het thermisch comfort; II. Ingrepen met een beperkte impact op cultuurhistorische waarden; III. Ingrepen met een grote(re) impact op cultuurhistorische warden; IV. Energie in de (directe) omgeving: energie opwekken (op eigendom van derden) en het uitwisselen van energie met organisaties in de omgeving. In dit hoofdstuk wordt per paragraaf een van de bovenstaande fasen behandeld en nader uitgewerkt. Daarbij is een vierde fase D) toegevoegd: de haalbaarheid waar de beoordelingscriteria in worden behandeld. 2.1 De bestaande situatie: ruimtelijke kaders en het verklaren energieverbruik Het verklaren van het energieverbruik heeft betrekking op het beschrijven van gebouweigenschappen, het geven van inzicht in hoe het gebouw wordt gebruikt en welke voor het gebruik zijn aangebracht. Figuur 1.1 vat de samen welke onderdelen worden beschouwd, de te onderzoeken aspecten zijn daarna puntsgewijs beschreven. FASE A) RUIMTELIJKE KADERS EN VERKLAREN ENERGIEVERBRUIK OMGEVING EN GEBOUW Locatie, activiteiten, gebouw, lay-out, materiaalgebruik, technische staat GEBRUIK Activiteiten & intensiteit, (n) personen ENERGIE- MANAGEMENT Thermisch comfort, beheer, faciliteiten, energieverbruikscijfe rs, monitoren THEORETISCH ENERGIEVERBRUIK Modelleren energieverbruik, evt. aanvullend bouwfysisch onderzoek Resultaat: minimale kwaliteitsniveaus (programma van eisen) Figuur 1.1, Fase A) ruimtelijke kaders en verklaren huidig energieverbruik Eigenschappen gebouw en omgeving Locatie Verstedelijkt (dicht bebouwd, versteent, platte daken) of landelijk (vrijstaand, open veld, groen) en infrastructuur (wegen, riolering, water, zon, bos). Ten behoeve van inventariseren potentiële energiemaatregelen. Activiteiten omgeving Wonen, cultuur, winkels, kantoren, agrarisch, industrie. Eindrapportage 25 maart

7 Gebouw Lay-out van ruimten Materiaalgebruik Technische staat Eigenschappen gebruik Activiteiten Intensiteit van het gebruik Energiemanagement Thermisch comfort/beheer Faciliteiten in het gebouw Energieverbruikscijfers Monitoren Theoretisch energieverbruik Modelleren Bouwfasen, bouwstijl. Omvang van de ruimten, schakeling van de ruimten (aaneengesloten) en verkeersroutes (gang, verticale stijgpunten). Type materialen en bouwfysische eigenschappen (warmteweerstand, akoestiek, vochttransport, ademend vermogen, warmtelekken). Onderhoudsstaat van het gebouw en installaties. type gebruik: bijeenkomstfunctie (feesten, evenement), wonen, werken (kantoor, werkplaats), recreatie etc. 24 uur per dag, door de week, enkele dagen, enkele uren; maar ook hoeveel mensen hierbij aanwezig zijn. Beleid voor het bedienen van installaties, aantal beheerders, onderlinge afstemming, evaluatie beheer(s)beleid. Verwarmingsinstallatie, geluidsinstallatie, verlichting, hygrische installatie, garderobes, regelsystemen (gebouw- en energiebeheer), etc. Elektriciteit (kwh en ), gas (m 3 en ), overig (x en ), op jaarbasis. Dagelijks overzicht energieverbruikscijfers, type gebruik (activiteiten) en aantal personen aanwezig ten behoeve van analyseren van pieken in energieverbruik en vestigen van aandacht op inefficiëntie. Bijvoorbeeld in software zoals een BIM-model en/of relevante metingen met betrekking tot energieverbruik software (integraal inzicht in energie, temperatuur, relatieve luchtvochtigheid en luchtdichtheid gebouwschil. 2.2 Stakeholdersanalyse De stakeholdersanalyse heeft betrekking op het geven van inzicht in de waardering van belangenbehartigers met betrekking tot het gebouw. Daarbij kan de stakeholder aangeven welke elementen van het gebouw belangrijk zijn voor de beleving (mooi, identiteit, symbolisch), het gebruik (praktische met betrekking tot activiteiten) en de instandhouding (exploitatie, cultuur-historische waardestelling) van het gebouw. Daarnaast kunnen ambities (comfort, duurzaamheid) en randvoorwaarden (onacceptabele veranderingen) worden beschreven. Figuur 1.2 vat de rol van diverse stakeholders samen. Vervolgens zijn een aantal typische rollen van stakeholders bij het herontwikkelen van monumenten beschreven. FASE B: WAARDERING DOOR STAKEHOLDERS EIGENAAR Juridisch verantwoordelijk, emotioneel verbonden, exploitatie GEBRUIKER Onderneemt activiteiten, klachten en wensen (beleving, functionaliteit, betaalbaarheid) OMWONENDEN Wat vindt u ervan als de kerk weg zou gaan? Wat vindt u het mooiste/meest bijzonder van de kerk? OVERHEID (BESCHERMDE MONUMENTEN) waardestelling, belangen afweging Resultaat: ambities en draagvlak voor verandering Figuur 1.2, Fase B) Waardering door stakeholders Eindrapportage 25 maart

8 Direct betrokkenen Eigenaar De juridische eigenaar is verantwoordelijk voor het behoud van het monument (Monumentenwet 1988). Mogelijk voelt de eigenaar zich naast de juridische verplichting, ook emotioneel verbonden met het gebouw en/of heeft deze wensen voor het gebruik en de exploitatie van dit gebouw. Ontwikkelingen in de maatschappij of de sector (voor kerken bijvoorbeeld kerkpolitiek, wensen van kerkgangers en secularisatie) kunnen het gebruik en de exploitatie, en daarmee behoud van het gebouw onder druk zetten. Gebruiker Onderneemt activiteiten in het gebouw. De gebruiker kan vanuit de huidige situatie klachten ervaren of wensen hebben voor de toekomst. Dit kan bijvoorbeeld zijn gerelateerd aan beleving van de ruimten (symboliek, identiteit), functionaliteit (praktisch, comfort) en/of betaalbaarheid (exploitatie). Indirect betrokken Omwonende Voelt mogelijk een binding met het gebouw vanuit zijn beleving van een plek. Bijvoorbeeld door herinneringen, dagelijks voorbijgaan aan, of zicht op het gebouw. De omwonende kan betrokken worden bij herontwikkeling, bijvoorbeeld bij wijzigingen aan het exterieur, en bij het zoeken naar nevengebruik of herbestemming. Overheid Betrokken vanuit rechtsbescherming en het sturen/faciliteren van verschillende belangen. Bijvoorbeeld het behoud monumentale waarden, duurzaamheid, gebruik/bestemmingen, gezondheid/veiligheid, etc. De overheid is daarbij divers (rijk, provincie, gemeente) en kan per organisatie conflicterende belangen behartigen. 2.3 Potentiële strategieën voor het reduceren van het energieverbruik De potentiële strategieën voor het reduceren van het energieverbruik hebben zowel betrekking op manieren om het energieverbruik zelf terug te dringen, alsook energielasten te verlagen. Daarbij wordt in hoofdlijnen onderscheid gemaakt in: I. Organisatie - Geen invloed op het gebouw; - Vraagt verandering in gedrag, beheer (regeltechniek) en/of administratie. II. Beperkte impact gebouw - Weinig/geen (nieuwe) schade gebouw; - Eenvoudig in uitvoering: geen of enkele adviseur betrokken. III. Grote(re) impact gebouw - Verwijderen materiaal/aantasten aanzicht gebouw (interieur/exterieur); - Ingewikkelder in uitvoering: meerdere adviseurs betrokken. IV. Omgeving - Bestaande gebouwen, infrastructuur en restenergie benutten voor eigen energievoorziening; - Complexe opgave: meerdere participanten (belangen) ten behoeve van de technische uitvoering, juridisch eigenaarschap, risicospreiding (kosten/baten), onzekerheid in duur samenwerking. De bouw- en installatietechnische maatregelen (strategieën II. en III.) kunnen worden onderverdeeld in een drietal subcategorieën: a) Warmtetransmissie (warmte door materiaal) b) Infiltratie (warmte door openingen) c) Installaties (efficiëntie/rendement) Bij het verkennen van de potentiële strategieën, fase C (figuur 1.3), worden diverse energiemaatregelen getoetst (expert judgement) op basis van de minimale kwaliteitseisen (fase A) en het draagvlak voor verandering (fase B, stakeholdersanalyse). Deze maatregelen hebben voor dit gebruik, in dit gebouw, met de huidige betrokken stakeholders potentie om nader te onderzoeken op de technische haalbaarheid in fase D. Eindrapportage 25 maart

9 FASE C: VERKENNING POTENTIËLE ENERGIEMAATREGELEN Minimale kwaliteitseis? ja Ambitie eigenaar? mits Draagvlak stakeholders? I) ORGANISATIE II) BEPERKTE IMPACT GEBOUW III) GROTE(RE) IMPACT GEBOUW IV) OMGEVING Figuur 1.3, Fase C) Verkenning potentiële strategieën voor het reduceren van het energieverbruik (lijnen in de rijen staan symbool voor de te toetsen energiemaatregelen) 2.4 Haalbaarheid Uit fase C volgen de energiemaatregelen met potentie, maatregelen die (in combinatie) voldoen aan de minimale kwaliteitseisen en draagvlak hebben onder de bevraagde stakeholders. In fase D (figuur 1.4) worden de effecten van de potentiële energiemaatregelen onderzocht. De toetsing op haalbaarheid dient te worden getoetst op vooraf gestelde criteria. Daarbij wordt in ieder geval voorgesteld rekening te houden met de investering, reductie van energie- en onderhoudslasten. Daarnaast kunnen criteria specifieker worden omschreven of worden aangevuld op basis van de ambitie van de initiatiefnemer, of stakeholders, bijvoorbeeld praktisch gebruik, effect beeldwaarde, verbeteren thermisch comfort gebruikers. Mogelijk is dit op hooflijnen in fase C beoordeeld, maar dient een nadere afweging gemaakt te worden. FASE D: HAALBAARHEID ENERGIEMAATREGELEN Potentie! Investering ( ) Effect onderhoud ( ) Energiebesparing (kwh, m3) Investering ( ) Effect onderhoud ( ) Energiebesparing (kwh, m3) (potentie) Investering ( ) Effect onderhoud ( ) Energiebesparing (kwh, m3) Investering ( ) Effect onderhoud ( ) Energiebesparing (kwh, m3) Figuur 1.4, Fase D) Haalbaarheid van energie strategieën Eindrapportage 25 maart

10 3. RUIMTELIJKE KADERS EN VERKLAREN ENERGIEVERBRUIK In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het karakter en de Sint Petruskerk en haar omgeving (3.1). Daarbij gaat het om ruimtelijke aspecten, maar ook activiteiten (3.2) en specifiek het verklaren van het huidige energieverbruik (3.3 en 3.4). De ruimtelijke kaders en het verklaren van het energieverbruik (conclusies, 3.5) zijn de basis voor de minimale kwaliteitseisen (of het programma van eisen en de ambities) welke een basis vormt voor beoordeling van potentiele strategieën voor het reduceren van het energieverbruik (3.6). 3.1 Omgeving en Sint Petruskerk De omgeving van de Sint Petruskerk omvat een beschrijving van de locatie, activiteiten in de omgeving, de gebouwkarakteristieken en technische staat van het gebouw. Deze ruimtelijke en functionele kaders kunnen inzicht bieden op de potentie van energie maatregelen voor het gebouw en de omgeving. Locatie De Sint Petruskerk is gelegen aan de Kloosterdreef 31 in aan de rand van de wijk Kronehoef. De Kloosterdreef sluit aan op de noordzijde van de binnenring waardoor deze zowel vanuit het centrum als van buiten de stad goed bereikbaar is, zowel per auto als met het openbaar vervoer (bushalte voor de Sint Petruskerk). Onder de ringweg ligt een hoofdleiding van het riool. Naast de Sint Petruskerk ligt de pastorie op ongeveer 50 meter afstand. Rondom het kerkgebouw is er gelegenheid voor (betaald) parkeren, met uitzondering van de oostzijde van de Sint Petruskerk waar de begraafplaats is gesitueerd. Met uitzondering van een braakliggend terrein achter de Kloosterdreef, tuinen van woningen en de begraafplaats is het gebied in de omgeving van de Sint Petruskerk versteend. Er is geen waterpartij aanwezig op korte afstand. Bebouwing langs de ringweg en bebouwing en groen langs Kloosterdreef zorgen voor schaduw op het wegdek. Het grootste deel van de aaneengeschakelde woningen is met het dakvlak oost-west georiënteerd. De Sint Petruskerk, de gebouwen langs de ringweg en een aantal aaneengeschakelde gebouwen aan de Kloosterdreef zijn met het dakvlak noord-zuid georiënteerd. De grotere gebouwcomplexen zijn voornamelijk voorzien van platte daken. Figuur 3.1, Sint Petrus in een versteend gebied langs de ringweg (Google Earth 2014) Eindrapportage 25 maart

11 Activiteiten omgeving Rondom de Sint Petruskerk zijn met name geschakelde woningen, rijwoningen en woningcomplexen te vinden, zoals in de Robbenstraat, Kloosterdreef, Imkerstraat en Kaardersingel. Deze gebouwen hebben een relatief kleine omvang vergeleken met de appartementencomplexen van Vitalis: de Kronehoef en De Hoeve. Naast woningen zijn ook een moskee, een aantal MKB ondernemers en zorg gerelateerde instellingen gevestigd ten noorden van de ringweg. Langs de ringweg en de Kloosterdreef zijn naast het gebruik voor woondoeleinden met name een aantal grotere en MKB ondernemingen en enkele non-profit organisaties (organisatiebureau lichtjesroute, school) gevestigd. De kantoorgebouwen zijn relatief grote gebouwen/gebouwcomplexen. De woningen zijn voornamelijk naoorlogs of recent gebouwd, zoals de woningen en kantoorgebouwen. Langs de ringweg en de Kloosterdreef zijn eveneens een aantal gebouwen te vinden met een historisch karakter. Aan de zuidzijde van de Sint Petruskerk, op ongeveer 200 meter afstand, is een winkelcentrum gesitueerd waar op zaterdag de Woenselse markt plaatsvindt. Figuur 3.2, Afbeeldingen omgeving Sint Peturskerk (v.l.n.r./v.b.n.o.): plaquette Kronenhoef, appartementencomplex Vitalis De Kronehoef, basisschool, Petruskerk vanaf de pastoriestraat, kantoren aan zuidzijde pastotiestraat (Vieveen, 2014) en de Woenselse Markt (Househunting, 2014) Gebouw Het bouw- en restauratieonderzoek van Mgr. H.M.A. van Helvoort (1988; 4-14) beschrijft de bouwgeschiedenis van de Sint Petruskerk, achtergrond van architect Van Tulder en architectonische kenmerken van het kerkgebouw. In de onderstaande tabel (3.1) zijn een aantal veranderingen aan het gebouw weergegeven. Naar aanleiding van een gesprek met de koster konden veranderingen uit de periode na 1989 in de tijd worden weergegeven. Periode Werkzaamheden Architect/begeleiding Toelichting 1873 Opdracht aan Van Tulder voor een - Bron: van Helvoort 1988) ontwerp Aanbesteding en bouw Sint Petruskerk Architect Hendrik Jacobus van Tulder ( ), Bron: van Helvoort 1988) Figuur 3.3 aannemer L. de Looi Instorten toren + deel dak van de Sint Petruskerk geblazen door een storm - Figuur Inwijding Sint Petruskerk (zonder toren) - Bron: van Helvoort 1988): Eindrapportage 25 maart

12 Periode Werkzaamheden Architect/begeleiding Toelichting 1910 Bouw pastorie (op 45 m afstand) Bouw toren en tussentravee Architect Louis Jacobus Figuur 3.5 Petrus Kooken ( ) 1956 Mariakapel - Geschonken (Van Helvoort 1988) 1967 Verbouwing priesterkoor - Bron: parochiebestuur Tochtportalen aan noord- en zuidzijde kooromgang (niet onderzocht) Bron: parochiebestuur Nieuwe verwarmingsinstallatie (niet onderzocht) Bron: Physibuild Groot onderhoud toren Diocesaan Bouwbureau Tekeningen van (RCE) Onderhoud kerkgebouw Diocesaan Bouwbureau Tekeningen van (RCE) Ca Renovatie Mariakapel: verwijderen (niet onderzocht) Bron: koster altaar en lambrisering, nieuwe wandafwerking Ca CV-ketel in het bloemenhok tbv (niet onderzocht) Bron: koster van de verwarming van het bloemenhok en de consistorie Tabel 3.1, Bouwfasen van en veranderingen aan de Sint Petruskerk Figuur 3.3 Ontwerp Van Tulder (Van Tulder, 1874) Figuur 3.4, Ingestorte toren, 12 september 1875 ( in beeld, 2014) Figuur 3.5, Nieuwe toren op een ansichtkaart, 1922 ( in beeld, 2014) Eindrapportage 25 maart

13 Rijksmonument Op 16 juli 1976 heeft de Sint Petruskerk een beschermde status gekregen als Rijksmonument, nummer in het monumentenregister. Redengevende omschrijving: St.Petrus door H.J. van Tulder; toren door L.J.P. Kooken. Neogotische kruisbasiliek met bundelpijlers, traceringen boven de scheibogen en stenen kruisribgewelven. Over de kruising een stergewelf. Karakteristiek werk uit Van Tulders tweede periode, geinspireerd op de St. Jan in 's-hertogenbosch. Mechanisch torenuurwerk, B. Eijsbouts, 1938, elektrische opwinding. In het onderzoek van Mgr. H.M.A. van Helvoort (1988; 4-14) staan het karakter, de uitwendige en inwendige detaillering van de Sint Petruskerk en (oude en nieuwe) toren uitvoerig beschreven. Figuur 3.6, Afbeeldingen Sint Petruskerk: exterieur, toegang, portalen zuidkant, entree onder toren, kerkzaal vanaf orgelbalustrade en vanaf het koor, detail wanddecoratie, kruisribgewelven (Vieveen, 2014) Losse elementen Het orgel in de Sint Petruskerk is gebouwd door de firma E. F. Walcker & Cie in Verder zijn een aantal historische altaren, een biechtstoel, houten beelden van Heiligen en een houten orgelbalustrade aanwezig. De oorspronkelijke kerkbanken zijn hergebruikt in de zijbeuken in de jaren 50 (tussen ) van de vorige eeuw. In figuur 3.7 zijn een schets en afbeeldingen van het oude en nieuwe bankenplan toegevoegd. Daarbij zijn de klapdeuren gebruikt voor de lambrisering van de kruiswegstatie (zie figuur 3.8). De ribben van de gewelven zijn beschilderd, de gewelven zijn in diverse kleuren baksteen opgetrokken. Eindrapportage 25 maart

14 Sint Petruskerk Figuur 3.8, Schets bankenplan oude en nieuwe situatie, afbeeldingen biechtstoelen in 1954, nieuwe kerkbanken in 1959 en de huidige situatie (Hein van Buul 2014, in beeld 2014, Vieveen 2014) Figuur 3.7,Tabernakel, biechtstoel en Walcker-orgel met orgelbalustrade (Vieveen, 2013 en 2014) De lay-out van ruimten De kerkzaal kenmerkt zich door een hoog middenschip met in het verlengde het koor, en twee lagere zijbeuken. De toegang tot de Sint Petruskerk is gelegen bij de toren aan de westzijde en bij de tochtportalen aan de noord- en zuidzijde van de kerkzaal. De toren en het kerkgebouw zijn met een tussendeur van elkaar gescheiden. Onder de toren zijn diverse facilitaire ruimten gesitueerd zoals de garderobe, toiletten, opslag van schoonmaakattributen en drinken. Naast de toren (in de kerkzaal) bevindt zich de toegang naar de orgelopgang, kerktoren, de opgang naar de kerkklokken(installatie) en de gewelven. Via het koor kunnen de facilitaire ruimten van het kerkgebouw worden betreden, de sacristie, opslagruimten en de technische ruimten, met toegang tot de ventilatiekanalen. Afvoer van rookgassen geschied via een verticaal afvoerkanaal door de gewelven naar het dak. Eindrapportage 25 maart

15 Figuur 3.9, Tochtportalen in kerkzaal en onder de toren, orgelopgang en orgelbalustrade (Vieveen 2014) Afmetingen De kerkzaal en Mariakapel vormen de verwarmde ruimten en hebben een vloeroppervlakte van ongeveer 900 m 2 en een inhoud van ongeveer m 3. De hoogte van vloer tot gewelven in het middenschip is ongeveer 18 meter in de zijbeuken ongeveer 10 meter. De toren staat met zijn lengte van 76,4 meter op de 33 ste plaats van hoogste kerktorens in Nederland. De originele bouwtekeningen zijn met behulp van ArchiCAD 3D tot een 3D-model gedigitaliseerd (figuur 3.10). Dit bestand kan worden gebruikt als een BIM-omgeving waarin verschillende bouwfasen en het ontwerp door verschillende experts kan worden uitgewerkt. Opgemerkt dient te worden dat het 3D-model is gebaseerd op de tekeningen van de Sint Petruskerk van Van Tulder uit 1874 en de toren van de tekeningen voor groot onderhoud uit Aangezien het een eerste versie op hoofdlijnen is dient het model verder gedetailleerd en uitgebreid (kooromgang, tochtportalen) te worden. Figuur 3.10, Impressies ArchiCAD 3D-model: Exterieur, gevelaanzichten (noord, west), impressie interieur, plattegrond (Boekholt, 2013) Eindrapportage 25 maart

16 Materiaalgebruik Het rapport van Physibuild (2012) beschrijft de materialen die in de Sint Petruskerk zijn gebruik (pagina 5). Overgenomen onderdelen zijn cursief weergegeven. De wanden van de Sint Petruskerk bestaan uit metselwerk welke aan de binnenzijde zijn voorzien van een geverfde stuclaag. De ramen van de kerkzaal zijn voorzien van glas-in-lood beglazing met beeltenissen van diverse Heiligen. De glas-in-loodramen zijn niet voorzien van voorzetbeglazing. De stenen gewelven zijn aan de bovenzijde vertint (een dunne cementlaag). Op de wanden is de houten dakconstructie aangebracht, een houten dakbeschot waarop leistenen zijn aangebracht. De dakconstructie en gewelven zijn niet voorzien van isolatie. De vloeren zijn uitgevoerd in natuurstenen tegels op zand. In de middengang van het schip ligt een rode loper en een gedeelte van het altaar is voorzien van een rood tapijt. Onder de kerkbanken en het doopvont (met vloerbedekking) zijn houten vlonders aangebracht met een tussenruimte tot het zand. De vloer is niet voorzien van isolatie. De houten tochtportalen zijn aan de langszijde voorzien van tochtstrips (o.a. met rubber en borstels), aan de boven- en onderzijde zijn kieren aanwezig. Technische staat Over het algemeen verkeert de Sint Petruskerk in een goede bouwtechnische staat. Echter bij een aantal delen van het gebouw en interieur is schade geconstateerd. Het rapport van Physibuild (2012) beschrijft technische schades aan het kerkgebouw en het interieur (pagina 5). Overgenomen onderdelen zijn cursief weergegeven. Enkele gebroken ruitjes van de glas-in-lood beglazing (waarschijnlijke oorzaak is vandalisme). Verflagen die los laten. Aan de noordzijde van het koor bevinden zich een aantal beschadigde montanten, [waarvan enkele ernstige schade hebben opgelopen (figuur 3.11). Deze montanten zijn gelegen boven het inblaasrooster van de hete luchtverwarming. Oorzaak is de condensatie van warme vochtige lucht op de koude stalen brugstaven.] Door corrosie [wil het staal meer ruimte in beslag nemen en ontstaat mechanische spanning die] plaatselijk delen van de [zandstenen] montanten afdrukt. Verder zijn bij nagenoeg alle vensters in de zijbeuken van de kerkzaal scheuren geconstateerd (figuur 3.11). Deze zijn een gevolg van het naar buiten drukken van de zijmuren door de zakking van het middenschip (oorzaak ligt in de fundering). Of deze scheuren de laatste jaren ernstiger zijn geworden of dat hier in het verleden maatregelen voor zijn getroffen is onbekend. De gewelven en dakconstructie zijn niet onderzocht op schade. Figuur 3.11, Schade aan montanten (twee vensters van rechts), vierde foto: scheur door zakking in zijbeuk (Vieveen, 2014) Eveneens worden door Physibuild (2012) een schade aan het interieur beschreven (pagina 6). Overgenomen onderdelen zijn cursief weergegeven. Scheurvorming aan houten objecten (beelden, altaar, deuren, orgelbalustrade). Schimmelvorming op het houten altaar, onder de zitting van de kerkbanken en in de orgelkast. Aan de achterzijde van de tegen de koude muur hangen vaandels op het altaar. Hier is geen schimmelvorming aangetroffen. Eindrapportage 25 maart

17 3.2 Gebruik van het gebouw De Sint Petruskerk wordt primair gebruikt voor religieuze doeleinden: de eredienst op zondag, kerkelijke feestdagen, andere erediensten (huwelijken en uitvaarten) en eenmalige themavieringen (figuur 3.12). Naast het religieus gebruik wordt de Sint Petruskerk zes à zeven keer per jaar gebruik voor een nevenactiviteit door de vrienden van Petrus. Deze werkgroep van het parochiebestuur heeft als doel vrienden te verwerven die als dank voor hun jaarlijks financiële bijdrage concerten en/of lezingen kunnen bijwonen. Uitgangspunt voor nevengebruik is dat dit gebruik onderschikt blijft aan het religieus gebruik, zowel in type activiteit, intensiteit en planning (uitvaarten hebben bijvoorbeeld altijd voorrang op niet-religieuze activiteiten). In december vond de eerste bijeenkomst (concert) plaats (figuur 3.13). Figuur 3.12, Viering in de Sint Petruskerk (Sint Petrus Stoel, 2014) Figuur 3.13, Optreden La Bonne Espérance voor de Vrienden van Petrus (Sint Petrus Stoel, 2014) Intensiteit van het gebruik In tabel 3.2 is weergegeven voor welke activiteiten de Sint Petruskerk in 2013 werd gebruikt, met welke frequentie deze activiteiten plaatsvonden en hoeveel personen hierbij (naar schatting) aanwezig waren. Uit de tabel is op te maken dat de Sint Petruskerk tussen de 115 en 129 uur per jaar (tussen de 9 en 11 uur per maand) effectief wordt gebruikt, door gemiddeld 202 tot 306 kerkbezoekers per activiteit. Activiteit Wanneer Frequentie (per jaar) Kerkbezoekers Totaal kerkbezoekers (jaar) Reguliere mis Zondag (10:00-11:00 h) Heilige mis Pasen (apr) Kerst (dec) Communie Divers Uitvaart Divers Huwelijk Divers Vrienden van Petrus Divers * Totaal Bezoekers / activiteit * Waarschijnlijk ligt dit lager aangezien enkel de eerste bijeenkomst (start, rond kerst) is meegenomen in de tabel Tabel 3.2, Intensiteit gebruik Sint Petruskerk (bron: gesprekken parochiebestuur en Physibuild 2012) Eindrapportage 25 maart

18 3.3 Energiemanagement In deze paragraaf worden de wensen voor het thermisch comfort van de gebruikers, de aanwezige faciliteiten (installaties, regelsysteem), het (monitoren van het) energieverbruik en het gedrag van gebruikers en beheerders rondom comfort en het aansturen van installaties beschreven. Thermisch comfort en beheer energiesysteem Het verwarmingssysteem is beschreven door Physibuild (2012, pagina 9): wanneer de binnentemperatuur onder de 9 C komt, wordt het verwarmingssysteem automatisch ingeschakeld. Daarnaast wordt de verwarming elke zondag automatisch ingesteld op 17 C ingesteld (7 uur voor aanvang van de eredienst). In andere situaties dient het verwarminssysteem handmatig te worden ingesteld. Een uitzondering vormt de warme periode van het jaar, dan wordt het verwarmingssysteem in principe niet in werking gesteld. Ten behoeve van de regeling van het verwarmingssysteem is een klokthermostaat geplaatst in de CV-ruimte en zijn twee thermostaten geplaatst in de kerkzaal (Physibuild 2012, 9): aan de zuidzijde van het hoogaltaar en aan de zuidzijde van het orgel. Bij het orgel is eveneens een hygrometer geplaatst. Onder de kosters is afgesproken dat dit door volgens de richtlijnen door de hoofdkoster wordt gedaan. In 2013 is het een enkele keer voorgekomen dat het verwarmingssysteem verkeerd is ingesteld, daarover zijn nadere afspraken gemaakt. De relatie tussen het beheer en het energieverbruik is niet onderzocht. Uit metingen van Physibuild (2012, pagina 12) blijkt dat er temperaturen worden behaald van 8 C tot circa 15 á 16 C. Verder vermeld Physibuild (2012, 10) dat er geen klachten zijn geuit met betrekking tot comfort en dat er tijdens het stookseizoen kerkbezoekers de jassen aan [kunnen] houden. Faciliteiten in het gebouw De Sint Petruskerk wordt verwarmd door een hete luchtverwarmingssysteem (figuur 3.14a/b). Tijdens verwarmingsbedrijf wordt lucht vanuit de kerkzaal door een grote ventilator aangezogen via een bouwkundig kanaal en een vloerrooster in de kerkzaal. De lucht wordt vervolgens door een warmtewisselaar geblazen. De cv-watergevoede luchtverwarmer (warmtewisselaar) bevindt zich in een ruimte schuin boven de cv-ruimte. Via een bouwkundig kanaal en een vloerrooster word de opgewarmde lucht vervolgens ongefilterd de kerkzaal ingeblazen (figuur 3.15) De bouwkundige kanalen zijn aan de binnenzijde ongeïsoleerd (Physibuild 2012). In het luchtverwarmingssysteem wordt de lucht uit de kerkzaal gerecirculeerd. De sacristie wordt verwarmd door middel van een radiator. Geschat wordt dat deze 5% van totale hoeveelheid gas verbruikt (Physibuild 2012, 11). Figuur 3.14a, Verwarmingssysteem van de Sint Petruskerk (bron: Physibuild, 2012; 25) Eindrapportage 25 maart

19 Figuur 3.14b, retourrooster, cv-ketel, ventilator, toevoerrooster (Vieveen, 2014) Figuur 3.15 schematische weergave en specificaties van het hete lucht verwarmingssysteem (bron Physibuild 2012, 8-9) Verder is de kerkzaal voorzien van een ringleiding (geluidsinstallatie) en tien pendelarmaturen voorzien van hogedruk gasontlading lampen van 250 Watt per armatuur (Philips 2013) (figuur 3.16). De verlichting wordt naar verwachting in het voorjaar van 2014 vervangen door LED sfeerverlichting. Het kerkgebouw is niet voorzien van ventilatiesysteem of van een voorziening voor warmtapwater. Alhoewel er eveneens geen systeem aanwezig is voor het be/ontvochtigen van de lucht staat er een vijftal emmers met water onder het orgel (figuur 3.16). Figuur 3.16, Bestaande verlichting en emmers onder het orgel (Vieveen, 2014) Energieverbruikscijfers Uit de administratie van de parochie Sint Petrus Stoel blijkt dat het energieverbruik tussen 2011 en 2013 verschilde (zie tabel 3.3). Aangezien de Sint Petruskerk ongeveer even frequent is gebruikt kan de oorzaak hiervan worden gezocht in het klimaat van het jaar. Dit wordt onderschreven met het overzicht van graaddagen van EEI 1. In 2012 was het warmer dan in 2011 en in 2013 was het warmer dan in De verschillen in energielasten worden verklaard door de verschillende tarieven voor gas en elektriciteit. 1 Raadgevend ingenieursbureau Energy Experts International ( heeft een overzicht van het aantal graaddagen over diverse jaren in gegeven. CBS 2014: Een graaddag is het per dag berekende verschil tussen 18ºC (stookgrens) en het etmaalgemiddelde van de buitentemperatuur. Alleen buitentemperaturen lager dan 18ºC worden hierbij meegeteld. Hoe meer graaddagen hoe kouder het jaar is geweest. Eindrapportage 25 maart

20 Gas (m 3 ) Energielasten gas ( ) Elektriciteit (kwh) Energielasten elektriciteit ( ) Energielasten totaal ( ) Graaddagen (en NL) ,10 (59 ct) ,28 (25 ct) , ,2 (2.622) ,28 (50 ct) ,37 (14 ct) , ,2 (2.687) Verschil 119% 102% 121% 69% 95% 113% ,80 (68 ct) ,40 (22 ct) , ,2 (3.077,6) Verschil 106% 57,5% 78% 90% 140% 87% (107%) Tabel 3.3, Energieverbruik Sint Petruskerk inclusief heffingen en kortingen (Sint Petrus Stoel 2012, 2013, 2014) en graaddagen in (EEI, 2014) en in Nederland (CBS Statline 2014 en CBS 2014) Monitoren Vanaf juli 2013 zijn de beheerders (kosters) van de Sint Petruskerk begonnen met het monitoren van het energieverbruik en de activiteiten die in de Sint Petruskerk plaatsvinden. Deze gegevens zijn bijgevoegd in bijlage 1 en geven inzicht in de pieken in het energieverbruik. Het monitoren van het energieverbruik geeft inzicht het huidig beheer van het energiesysteem wat een indicatie kan geven het energiebeheer nog efficiënter in te richten. 3.4 Theoretisch energieverbruik: modelmatig onderzoek Door middel van Computational building performance modelling and simulation is de Sint Petruskerk gemodelleerd en is het huidige energieverbruik gesimuleerd. Het model kan worden gebruikt om energiemaatregelen theoretisch door te rekenen op hun effect op het energieverbruik van het verwarmingssysteem. Een voordeel van dit model is dat diverse aspecten, zoals bouwkundige en installatietechnische elementen, bouwfysica en gebruik geïntegreerd kunnen worden. Een nadeel van een modelmatige benadering is dat de invloed van variabelen in de praktijk en gesimuleerde variabelen van elkaar kunnen afwijken. Uitkomsten kunnen de werkelijke simulatie dus niet geheel nabootsen, maar geven wel een indicatie van mogelijk effecten. VABI Elements De Sint Petruskerk is in VABI Elements 2 gemodelleerd. De keuze voor deze software komt voort uit de relatieve gebruiksvriendelijkheid voor het modelleren en dat diverse aspecten (zie hierboven) in het model kunnen worde geïntegreerd. Vanwege de complexe geometrie van de Sint Petruskerk zijn factoren zonder of met geringe effecten ingevoerd als standaard factoren (thermische eigenschappen materialen, vereenvoudiging geometrische vormen, zie figuur 3.17). Overige waarden en variabelen zijn toegekend door middel van bouwtekeningen, het onderzoeksrapport van Physibuild (2012), een opname, gesprek met de beheerder en gegevens uit de monitoring van het energieverbruik. VABI Elements maakt gebruik van standaard klimaatgegevens uit Hieronder vallen onder ander gegevens over graaddagen, temperatuur, relatieve luchtvochtigheid en daglichttoetreding. Figuur 3.17, Geometrisch model van de Sint Petruskerk, VABI Elements 2 Versie ; Vabi Software b.v. Eindrapportage 25 maart

21 Resultaten In bijlage 2 is een uitdraai van VABI Elements toegevoegd. Hierin zijn uitgangspunten (oppervlakten, U- waarden) en resultaten van de simulatie weergegeven. Voor de simulatie is het uitgangspunt dat de Sint Petruskerk zondag wordt verwarmd van 3:00 tot 12:00 uur (mis tussen uur) en één andere dag per week van 7:00 tot 16:00 uur (ingevoerd als mis op donderdag tussen uur). De uitkomst van de simulatie met VABI Elements is dat het verwarmingssysteem op jaarbasis kwh verbruikt op jaarbasis. Omgerekend 3 wordt (theoretisch) verwacht dat het verwarmingssysteem in de huidige situatie m 3 verbruikt per jaar. Validatie van onderzoeksresultaten Het geschatte energieverbruik van m 3 benaderd het werkelijke energieverbruik in 2013: m 3 (ongeveer 10% verschil). Daarbij dienen een aantal opmerkingen gemaakt te worden. Ten eerste is het complex de geometrische vorm van de Sint Petruskerk te modelleren. Vanwege de vele hoeken en ronde vormen wordt aangenomen dat het werkelijk energieverbruik hoger ligt dan berekend. Ten tweede was 2013 een iets warmer jaar (3.320 graaddagen, CBS 2014) dan 1964 (3042,2 graaddagen, tabel 3.3). Dit betekent dat het geschatte lager moet liggen dan berekend. Ten derde is er in de simulatie rekening gehouden met 104 activiteiten op jaarbasis (twee per week). In werkelijkheid zijn dit 115 tot 119 activiteiten (zie tabel 3.2). Het geschatte energieverbruik valt hierdoor lager uit. Tot slot is het moment van de activiteiten in het jaar (wel of niet in het stookseizoen) niet meegenomen in de berekening van VABI Elements. Mogelijk is het geschatte energieverbruik daardoor lager dan het in werkelijkheid is. Rekening houdend met deze drie opmerkingen (graaddagen, activiteiten, moment in het jaar) wordt verwacht dat het geschatte energieverbruik met VABI Elements de werkelijkheid benaderd. Validatie van de simulatie van VABI Elements Ter validatie van de simulatie met VABI Elements is eveneens een vergelijking gemaakt met de meetresultaten van Physibuild (2012). Tijdens de metingen van Physibuild op 22 januari 2012 was de buitentemperatuur tussen de 0 o C en 10 o C. Aangezien de buitentemperatuur voor het standaard klimaatgegevens van VABI Elements (22 januari 1964) tussen de -10 o C en 0 o C is gekozen voor een vergelijking met resultaten van een andere dag in VABI Elements: 22 maart 1964 (tussen de 0 o C en 10 o C ). Opgemerkt dient te worden dat op dit moment van het jaar de zoninstraling een grotere invloed heeft op het binnenklimaat dan in januari. Dit verklaart het temperatuurverschil tussen de meting van Physibuild (figuur 3.18) en de binnenlucht van het model (figuur 3.19). Figuur 3.18, Meetresultaten [interne] warmtelast Physibuild (2012; 10) 3 Omgerekend heeft 1 m 3 gas een bovenwaarde 3 van 35,17 MJ en heeft 1 kwh een energie-inhoud van 3,6 MJ. 1 m 3 gas staat daarom gelijk aan (35,17 / 3,6 =) 9,769 kwh / 9,769 = m 3. Eindrapportage 25 maart

22 Figuur 3.19, Resultaten temperatuur en interne warmtelast VABI Elements 3.5 Aandachtspunten huidig energieverbruik Uit de analyse van het gebouw en beschouwing van het rapport van Physibuild (2012) blijkt dat het gas- en elektriciteitsverbruik voornamelijk voor de verwarmingsinstallatie wordt gebruikt. Overige installaties zijn de verlichting, geluidsinstallatie, orgels/keyboards, klokken en verwarming bloemenhok en sacristie. Het type verwarmingsinstallatie (hete luchtverwarming) past bij het incidentele gebruik van de Sint Petruskerk. Het systeem is in staat om in relatief korte tijd de kerkzaal op de gewenste temperatuur te stoken. Echter heeft de inblaas van hete lucht een negatief effect op de kwaliteit van de montanten boven het inblaasrooster. Mogelijk ondervindt het tabernakel ook schade van deze inblaaslucht. Het effect van het verwarmingssysteem op het orgel is onduidelijk, hiervoor zouden metingen plaats moeten vinden op de langere termijn. Tijdens de visuele opname op 28 januari 2014 van de Sint Petruskerk werd een inventarisatie gemaakt van de bouwtechnische staat, aanwezige installaties en zichtbare warmtelekken. Tijdens deze opname werd de kerkzaal verwarmt voor een uitvaart. Relatieve warmte werd ervaren ter hoogte van de begane grondvloer, voor het orgel en boven de gewelven, relatieve koude werd ervaren ter hoogte van de kerkomgang, de toren en achter het orgel. Op dit moment wordt het energieverbruik beperkt gemonitord (energieverbruik en activiteiten). Het thermisch comfort van de kerkbezoekers, relatieve luchtvochtigheid en technische staat van het gebouw wordt niet gemonitord. Door deze metingen te combineren kan inzicht worden verkregen in de behoefte voor verwarming en de mogelijke schade en daarmee samenhangende onderhoudslasten van het gebouw en interieur. Eindrapportage 25 maart

23 3.6 Minimale kwaliteitsniveaus Tijdens een bijeenkomst op 28 januari 2014 zijn de bovenstaande onderzoeksresultaten gepresenteerd aan de opdrachtgevers. Daarbij werd voorgesteld om de onderstaande minimale kwaliteitseisen in acht te nemen voor het beoordelen van potentiële energie maatregelen in de Sint Petruskerk. Uitgangspunten activiteiten Op zondag wordt de Sint Petruskerk voor erediensten gebruikt tussen de en uur. Hierbij zijn tussen de 250 en 300 personen aanwezig (het middenschip wordt daarmee gevuld). Daarnaast zijn er ongeveer drie andere erediensten per maand. Het aantal kerkbezoekers hierbij is divers ( personen). De parochie geeft de voorkeur aan een temperatuur van 17 o C ten behoeve van het thermisch comfort van de kerkbezoekers. Randvoorwaarden binnenklimaat: behoud orgel Op basis van het onderzoek van dr. H. Schellen (2002, p-5-93) worden ten behoeve van het beperken van schade aan het orgel de volgende eisen gesteld aan het binnenklimaat van een kerkzaal; - Een zo constant mogelijke relatieve luchtvochtigheid, met een maximaal verschil < 10% per dag. Daarbij ligt de ondergrens tussen de 45-50% en de bovengrens bij 60-75%. - Een temperatuur van ten minste 8-10 o C en bij verwarmen tussen de o C. Daarbij dient de temperatuur bij verwarmen maximaal tussen de 1,5-2,0 o C te stijgen per uur. Ambitie Sint Petrus Stoel Om de continuïteit het religieus gebruik van de Sint Petruskerk meer zekerheid te geven zullen de vaste lasten, bijvoorbeeld voor onderhoud en energie, moeten worden gereduceerd. In het maken van een afweging voor concrete oplossingen voor de Sint Petruskerk worden de investeringslasten, energielasten en (effecten op) onderhoudslasten van het gebouw op de middellange termijn (15 jaar) integraal overwogen. De parochie ambieert: - Het religieus gebruik van het gebouw als primair gebruik; - Het behoud van monumentale waarden (dus schade en onderhoudslasten beperken); - Het reduceren van energielasten met minimaal 50% met gelijkblijvend thermisch comfort voor kerkbezoekers; Of een reductie van energielasten met minder dan 50%, maar met een verbetering van het thermisch comfort voor kerkbezoekers. Eindrapportage 25 maart

24 4. STAKEHOLDERSANALYSE In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de wensen, klachten en eisen van diverse stakeholders (partijen met een belang) al dan niet direct betrokken zijn bij de herontwikkeling van de Sint Petruskerk. Direct betrokkenen (paragraaf 4.1 en 4.2) zijn de eigenaar en gebruikers van het gebouw: het parochiebestuur en de parochianen. De indirect betrokkenen zijn andere belanghebbenden, zoals het bisdom s Hertogenbosch, inwoners van, de gemeente en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (paragraaf 4.3, 4.4, 4.5 en 4.6). In de conclusie (paragraaf 4.7) wordt ingegaan op draagvlak voor verandering op basis van thema s voor herontwikkeling: energiebesparing, nevengebruik, en waardevolle elementen van de Sint Petruskerk. 4.1 Eigenaar: parochie Sint Petrus Stoel De parochie heeft aangegeven dat het gebruik van de Sint Petruskerk op lange termijn onder druk komt te staan. De kerk als instituut heeft met drie vormen van krimp te maken. Het krimpen van: beschikbaar aantal voorgangers, aantal gelovigen en inkomsten. Daarom wordt op dit moment kritischer naar de financiële balans van de Sint Petruskerk gekeken. Onderhoudslasten en energielasten vormen de grootste uitgaven. Daarbij is schade geconstateerd aan het interieur van de Sint Petruskerk, deels voortkomend uit de effecten van het verwarmingssysteem. De parochie zou graag oplossingen zien om de energielasten te beperken, bij voorkeur te reduceren met 50%, met behoud van cultuurhistorische waarde, en het behouden of verbeteren van het thermisch comfort van de kerkbezoekers (zie paragraaf 3.6). Aanpassingen dienen bij voorkeur met beperkte financiële middelen gerealiseerd te worden. Aanpassingen gaan verder dan het optimaliseren van het bestaande energiesysteem: fysieke aanpassingen aan het gebouw en installaties, gedrag en activiteiten zijn bespreekbaar. Het uitgangspunt hierbij blijft dat het religieus gebruik niet wordt gehinderd of geschaad, de eredienst is het primaire gebruik. Het parochiebestuur heeft aangegeven dat het geluidssysteem goed functioneert, zowel wanneer er een koor zingt als wanneer er iemand spreekt. 4.2 Gebruiker: parochianen Op 8 en 9 december 2013 zijn twee enquêtes met een drietal vragen uitgezet onder de parochianen (tijdens het koffie drinken na de viering in het parochiehuis). Op een enquête (A) werd voornamelijk ingegaan op de betekenis van de kerk als instituut en het gebouw voor de parochianen. Deze enquête werd ingevuld door 21 respondenten, de gemiddelde leeftijd is onbekend. De andere enquête (B) ging daarnaast ook in op hoe de parochianen het comfort in de kerkzaal beleven, deze enquête werd ingevuld door 7 respondenten, met een gemiddelde leeftijd van 62,4 jaar. Uit enquête A kwam naar voren dat de kerk voor parochianen de volgende betekenissen heeft: vieren, bezinnen, leren, eren en vragen en een plek voor ontmoeting. De meningen over het gebouw waren verschillend: ik heb niets met gotiek of romaans of wat dan ook, een mooie kerk waar je tot bezinning kunt komen en die nooit mag verdwijnen, het is een prachtig gebouw ik zit er graag op mijn gemak rond te kijken naar al dat moois. Daarbij werden ook diverse elementen beschreven die extra worden gewaardeerd: beelden, houtsnijwerk, muziek, kaarsen aansteken, tabernakel (en retabel), de glas-in-loodramen. Bijna alle respondenten noemde de Mariakapel als bijzondere plek. Alhoewel er niet naar comfort was gevraagd in deze enquête werd door één respondent opgemerkt dat de geluidsinstallatie onvoldoende functioneert. Uit enquête B kwam naar voren dat de kerk voor parochianen een betekenis heeft van samenkomen en samen geloven. Een parochiaan gaf aan dat de kerk gewoon een grote betekenis heeft, kwestie van invoelen, er is geen waarom. De meningen over het gebouw waren positief: het gebouw spreekt mij erg aan, en specifiek over het hoogaltaar want daar staat het kruis van mijn vader en de Mariakapel een duidelijke plek voor een ogenblik van bezinning. Ervaringen met betrekking tot het comfort zijn verschillend: 3 van de 7 respondenten vinden het (meestal) (te) koud en 4 respondenten vinden het comfortabel: niet benoembaar, wel voelbaar! Hierbij moet opgemerkt worden dat niet gevraagd is naar de zitplaats in de kerkzaal, in een gesprek merkte de koster op dat er verschillen zijn in temperatuur voor- en achterin (kouder) de kerkzaal. Verder wordt Eindrapportage 25 maart