Samenvatting SCP publicatie De WMO 2015 in praktijk

Transcriptie

1 Samenvatting SCP publicatie De WMO 2015 in praktijk - Uitgangspunt Wmo 2015 breed gedragen, maar knelpunten in de uitvoering zijn oa inzetten op (meer) informele zorg. Er zijn grenzen aan de mogelijkheden van informele hulp (bv. door vraagverlegenheid van inwoners en overbelasting van mantelzorgers) en grenzen aan de inzet van passende, lichte vormen van ondersteuning (bv. door beperkt aanbod). - Toegang tot ondersteuning ingewikkelder geworden waardoor het voor zowel inwoners als professionals niet duidelijk is waar zij terechtkunnen met een hulpvraag en welke instantie verantwoordelijk is. - Gemeenten en aanbieders hebben weinig zicht op resultaten Wmo 2015 op het gebied van passende ondersteuning, zelfredzaamheid en participatie. Redenen zijn: zelfredzaamheid en participatie zijn lastig te meten, geen adequate monitoringssystemen en dikwijls ontbreken cijfers over inzet en gebruik lichtere vormen van ondersteuning. - De toepasbaarheid van het begrip zelfredzaamheid bij bepaalde groepen (bv. mensen met psychische problematiek of dementie) is niet toereikend. - Inzetten informele zorg is een intensief proces, en proces van de lange adem (stimuleren vrijwillige inzet, ontwikkelen laagdrempelige voorzieningen, faciliteren verbinden formeel en informeel) waarbij zorgvuldige aandacht van alle betrokkenen nodig zal zijn. De verwachting is dat het geen enkelvoudig recept is dat snel besparingen zal opleveren. Vrijwilligersorganisaties merken dat er een groter beroep op hen wordt gedaan, met complexere hulpvragen. Bovendien zijn vrijwilligers lastig te vinden. - Onafhankelijke cliënt ondersteuning kan meer worden ingezet om de positie van cliënten te versterken. - De hervorming langdurige zorg veronderstelt een infrastructuur waarop gemeente hun beleid kunnen bouwen en waarnaar consulenten in hun gesprekken naar kunnen verwijzen. Bijvoorbeeld geschikte (aangepaste) woningen, een sociale basisstructuur van verenigingen, kerken en burenhulpnetwerken en een wijdvertakt aanbod van toegankelijke algemene voorzieningen als ontmoetingsplekken en dagbesteding. Deze infrastructuur is niet altijd beschikbaar of toereikend (aanbod ontbreekt). - Afbakening Wmo en Wlz geeft knelpunten, mn rondom persoonlijke verzorging. Is er daarbij behoefte aan begeleiding (Wmo) of behoefte/risico op geneeskundige zorg (Wlz)? - Samenwerking tussen gemeenten en zorgverzekeraars verloopt moeilijk. - 1 op de 10 mantelzorgers heeft een onvervulde behoefte aan (meer) respijt. - Bekendheid en toegankelijkheid van mantelzorgondersteuning verdient meer aandacht. Knelpunten bij mantelzorgondersteuning zijn onder andere wachttijden voor voorzieningen, lagere indicaties (en dus minder hulp) en lacunes in het aanbod. - Opsporen en activeren van mantelzorgers blijkt een uitdaging voor gemeenten - In verschillende casusgemeenten zijn goede ervaringen opgedaan met het aanstellen en vrijmaken van professionals die verbindingen leggen tussen mantelzorgers, vrijwilligers en burgerinitiatieven aan de ene kant en professionals en aanbieders aan de andere kant. - Concreet aandachtspunt: meer inzicht creëren in het gebruik en effect van laagdrempelige, algemene voorzieningen.

2 Toelichting bovengenoemde thema s: Inleiding De uitgangspunten van de Wmo 2015 zelfredzaamheid, participatie, brede benadering van hulpvragen, maatwerk, lichtere vormen van ondersteuning worden breed gedragen. De bijbehorende cultuur- en gedragsverandering moet volgens hen bij veel professionals en inwoners echter nog plaatsvinden. In de praktijk zijn gemeenten vaak nog zoekende hoe zij deze punten kunnen uitwerken en ze ervaren meerdere knelpunten Passende ondersteuning Gemeenten vinden dat ondersteuningsaanbod op dit moment voldoende mogelijkheid biedt voor passende ondersteuning aan hun inwoners. Toch is voor ongeveer driekwart van de gemeenten vernieuwing van het ondersteuningsaanbod een belangrijk speerpunt in hun beleid. Het aanbod van aanbieders is volgens een meerderheid van de gemeenten niet erg veranderd sinds Dagbesteding is de meest genoemde nieuwe voorziening en de vernieuwing daarin valt grofweg uiteen in twee categorieën: a) openstellen voor meerdere doelgroepen, en b) bieden van arbeidsmatige dagbesteding. Bijna alle gemeenten bieden advies, ondersteuning en begeleiding (98%). Respijtzorg en informatie voor mantelzorgers, wordt ook in bijna alle gemeenten aangeboden (respectievelijk 97% en 95%). Praktische hulp wordt in twee derde van de gemeenten geboden (67%). Materiele hulp en financiële tegemoetkomingen komen minder vaak voor. De Wmo heeft bijgedragen aan redzaamheid en participatie, maar niet voor iedereen. Bij een vijfde tot een kwart van de mensen die zich bij gemeenten melden, worden problemen rondom ondersteuning en huishoudelijke hulp onvoldoende opgelost. Gemeenten hebben volgens geïnterviewde beleidsmedewerkers en aanbieders (toenemende) aandacht voor de kwaliteit van de geboden ondersteuning, maar er is nog een zoektocht gaande naar geschikte manieren om kwaliteit van ondersteuning te borgen. Vrijwel alle geënquêteerde gemeenten streven een verschuiving na in het voorzieningengebruik van zwaardere (individueel, specialistisch) naar lichtere voorzieningen (algemeen, collectief) en zij geven hieraan veel aandacht. Het aanbod van algemene en collectieve voorzieningen, dat zonder voorafgaand onderzoek toegankelijk is, breidt een overgrote meerderheid van de gemeenten uit. Veel vaker dan voor 2015 bieden zij bepaalde voorzieningen (bv. dagbesteding, vervoer of hulp bij het huishouden) als algemene voorziening aan. Ondanks de ruime aandacht voor lichtere voorzieningen ziet twee derde van de gemeenten het gebruik van zwaardere voorzieningen niet dalen, zo komt naar voren uit de enquête. Een kwart signaleert zelfs een stijging. De veranderde doelgroep van de Wmo (meer mensen met zwaardere of complexe problematiek) speelt hierin mogelijk een rol. - Veel kritiek op reducties van het aantal geïndiceerde uren (vooral bij huishoudelijke hulp) die door gemeenten zijn doorgevoerd in het kader van bezuinigingen. - Afnemen en soms verdwijnen van het opbouwwerk de welzijnsvorm gericht op verbinding, leefbaarheid en collectieve aanpak van problemen een punt van zorg.

3 - Het concept zelfredzaamheid zou niet of slechts in zeer beperkte mate van toepassing zijn op de meest kwetsbare groepen: mensen met dementie of psychiatrische problematiek bijv. - Gevaar van doorschieten in zelfredzaamheid en participatie. Informele zorg Gemeenten streven naar grotere inzet van informele ondersteuning. Mantelzorgondersteuning en het faciliteren van vrijwillige inzet hebben wel een impuls gekregen door de Wmo 2015 en de decentralisaties. Er zijn steunpunten voor mantelzorg ingericht of de bestaande steunpunten hebben een meer centrale positie gekregen, een breder takengebied of meer menskracht. Een meerderheid van de gemeenten gaf aan proactief naar mantelzorgers te zoeken, zodat overbelasting kan worden voorkomen. Uit de interviews blijkt dat casusgemeenten zich realiseren dat zij niet alle mantelzorgers in beeld hebben en daarom werken zij aan de bekendheid van het ondersteuningsaanbod onder mantelzorgers. De ondersteuningsvormen die in vrijwel alle gemeenten worden aangeboden, zijn respijtzorg, informatie voor mantelzorgers en advies, ondersteuning en begeleiding. Ongeveer de helft van de gemeenten in de enquete denkt dat er sinds 2015 meer gebruik wordt gemaakt van mantelzorgondersteuning, maar circa een kwart kan dat niet goed inschatten. Gemeenten zijn op basis van de Wmo 2015 verplicht een vorm van mantelzorgwaardering aan te bieden. Zowel de enquête als de interviews geven het beeld van een grote variatie tussen gemeenten in hoe ze deze mantelzorgwaardering invullen met financiële vormen (zoals cadeaubonnen, kortingspassen of een geldbedrag) of in natura (zoals een verwendag ). In een meerderheid van de gemeenten krijgen aanbieders van hen de opdracht om meer te werken met vrijwilligers dan vroeger. In de casusgemeenten merkten geïnterviewde vrijwilligersorganisaties dat er een groter beroep op vrijwilligers wordt gedaan. Respondenten in de casusgemeenten zien een verschuiving van vrijwilligerswerk voor verenigingen naar ondersteuning bij individuele hulpvragen. Ook worden vrijwilligerstaken complexer. Uit de interviews blijkt dat het werven, matchen en begeleiden van vrijwilligers een zorgvuldige aanpak en veel aandacht en tijd van professionals vergen. Zij signaleerden verder dat er een stijging is in het aantal vrijwilligers dat ondersteuning bij hun taken nodig heeft. Dit is niet altijd het type vrijwilliger waar organisaties naar op zoek zijn. Samenwerking gemeente met zorgverzekeraars In kleine gemeenten ervaren beleidsambtenaren meer knelpunten in samenwerking met zorgverzekeraars. Zorgverzekeraars vinden het efficiënter en praktischer om te overleggen met grote gemeenten of samenwerkingsverbanden van gemeenten. Over het algemeen is de samenwerking tussen gemeenten en zorgverzekeraars wel toegenomen in de vorm van regionale overlegstructuren en themagebonden overleg, bijvoorbeeld over complexe casuistiek, dementie, ernstige psychiatrische aandoeningen of eerstelijnsverblijf. Overgang WMO-Wlz Bij de afbakening tussen de Wmo en de Wlz bestaat vooral onduidelijkheid rondom de overgangscriteria van de Wmo naar de Wlz. Onduidelijk is dan of iemand voldoet aan de noodzaak tot 24-uurszorg in de nabijheid en in hoeverre de rol van de mantelzorger bij het vaststellen van die noodzaak wordt meegewogen. Een ander veelgenoemd knelpunt is dat mensen bij de overgang van de Wmo naar de Wlz er regelmatig op achteruitgaan, zowel financieel als in aantal ontvangen uren zorg. In de Wlz betalen cliënten een hogere

4 eigen bijdrage en krijgen zij, wanneer ze de geïndiceerde zorg thuis ontvangen, minder uren. Diverse respondenten hebben de indruk dat dit voor veel inwoners en hulpverleners een reden is om geen beroep te doen op de Wlz. Schotten tussen de wetten staan volgens de diverse partijen in de casusgemeenten een meer integrale dienstverlening in de weg. Zij zijn van mening dat partijen vaak nog op hun eigen stukje bezig zijn en werken vanuit verschillende uitgangspunten. De sterk uiteenlopende karakters van de wetten worden genoemd, waarbij de Zvw en de Wlz als strikter en meer geprotocolleerd worden ervaren dan de Wmo, die meer beweegruimte en flexibiliteit biedt om maatwerk te leveren. - Verschillen in tarieven en eigen bijdragen leiden soms tot (te) grote variatie in de hoeveelheid ondersteuning die inwoners ontvangen of wat zij daarvoor betalen. - Volgens (vooral) beleidsmedewerkers dat financieringsstromen van de Wmo 2015 en de Zvw niet op elkaar zijn afgestemd. Bovendien hebben de Zvw en de Wlz volgens hen andere uitgangspunten dan de Wmo De Zvw en de Wlz worden door hen omschreven als rigige systemen, terwijl de Wmo meer wettelijke regelruimte kent en meer gericht is op de inwoner en het leveren van maatwerk. - Ook in de samenwerking tussen de Wmo 2015 en de Participatiewet worden de verschillende uitgangspunten van deze wetten als een belemmering ervaren door beleidsmedewerkers en Wmo-coordinatoren. Zij zagen de Participatiewet als minder flexibel en meer controlerend dan de Wmo, wat met name schuring geeft bij het integraal aanpakken van problemen die aan deze beide wetsterreinen raken (zogenoemde multiproblematiek). - De doelgroep onder de Wmo in hun ervaring zwaarder is geworden (meer ernstigere en meervoudige problematiek), wat om andere kennis, vaardigheden en werkwijzen vraagt dan vroeger. Een infrastructurele veranderingsoperatie De doelstelling om mensen in staat te stellen langer thuis te blijven wonen vraagt om voldoende aanbod van geschikte woningen. De doelstelling om meer uit te gaan van wat mensen zelf nog kunnen met ondersteuning uit hun omgeving vraagt om een sociale basisinfrastructuur van bijvoorbeeld burenhulpnetwerken, een actief verenigingsleven, burgerinitiatieven en steun van kerken en moskeeën. De doelstelling om in de basis uit te gaan van lichte ondersteuningsvormen vraagt om een wijdvertakt aanbod van toegankelijke algemene voorzieningen zoals ontmoetingsplekken, samenlevingsopbouw en dagbesteding. Verder zijn kennis en vaardigheden nodig op het gebied van de ondersteuning (en bijbehorende doelgroepen) waar gemeenten nu verantwoordelijk voor zijn. - Passend ondersteuningsaanbod ontbreekt. - Welzijnsstructuur in (vooral kleinere) gemeenten wordt langzaam onder afgebouwd. - Tekorten aan geschikte woningen. - Kennis en vaardigheden nog niet op peil (bijv. op gebied van GGZ problematiek). - Men ziet bij bepaalde doelgroepen minder aanknopingspunten voor het bevorderen van zelfredzaamheid. Bijvoorbeeld bij mensen met psychische problematiek of dementie, vanwege de zware problematiek en sterke wisselingen of verergering in het ziektebeeld. - Inzetten van lichtere vormen van ondersteuning in plaats van zwaardere en gespecialiseerde. Verschillende geïnterviewden wijzen daarbij op de risico s van lichte, mogelijk te lichte, ontoereikende voorzieningen bij mensen met complexe(re) problemen. Dit kan leiden tot verergering van de problematiek en crisissituaties. Toeleiding van mensen naar passende lichte voorzieningen kan soms in eerste instantie extra inzet en ondersteuning vragen. Resultaten van het

5 bieden van lichtere ondersteuning worden daardoor mogelijk pas op langere termijn behaald. Verder vraagt het inzetten van lichtere ondersteuning om de aanwezigheid van dergelijke voorzieningen. Het uiteindelijke doel is een lokale ondersteuningsstructuur te ontwikkelen waarin vrijwillige inzet, mantelzorgondersteuning en aanbod uit burgerinitiatieven beter aansluiten op het professionele aanbod. Vooral gemeenten en maatschappelijke partijen zijn aan zet bij het ontwikkelen en stimuleren van de basisinfrastructuur die nodig is om de Wmo-doelen en de bredere hervormingen in de langdurige zorg te verwezenlijken. Overall beeld: Positief: - Over het algemeen lijkt de Wmo 2015 een positieve impuls te geven aan de samenwerking binnen gemeenten en tussen de gemeente en andere partijen. Gemeenten zoeken vaak meer toenadering tot aanbieders, leggen verbindingen tussen de Wmo en andere beleidsterreinen en zoeken elkaar op in regionale samenwerkingsverbanden. - Er lijkt meer maatwerk te kunnen geleverd. - Stevig draagvlak voor de uitgangspunten van de WMO. Uitdagingen: - De toegang tot ondersteuning kan vaak nog worden vereenvoudigd. - De afstemming tussen verschillende wettelijke domeinen en de onderlinge samenwerking kunnen beter. - De administratieve lasten voor aanbieders zijn hoog. - Er zijn nog weinig aanknopingspunten om de resultaten rondom Wmoondersteuning vast te stellen, zowel op het niveau van individuele inwoners als op organisatie- en gemeenteniveau.