Innoveren in de bouw. Een inspiratiebron voor opdrachtgevers en nemers

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Innoveren in de bouw. Een inspiratiebron voor opdrachtgevers en nemers"

Transcriptie

1 Een inspiratiebron voor opdrachtgevers en nemers

2 Voorwoord Beste lezer, Samenwerken en duurzaamheid. Het zijn de belangrijkste pijlers voor vernieuwing in de bouwsector. Het zijn begrippen die wij als zeer waardevol beschouwen om de gehele maatschappij een nieuwe impuls te geven én om innovatie in de gebouwde omgeving in gang te zetten. Het is dan ook mede de taak van Syntens om bedrijven binnen de bouwsector te helpen zaken anders en beter te doen. Daarin is het nieuwbouwproject de Biezenakker in Ulft een heel belangrijk voorbeeld, dat we u als lezer natuurlijk niet willen onthouden. We zien dat de manier van aanbesteden, zoals beschreven in dit boekje, tot veel meer vernieuwing leidt dan alleen bij de betrokken bedrijven, en verder gaat dan dit project. Het dient zelfs een veel breder doel dan de bouwketen en heeft een veel grotere toegevoegde waarde dan alleen de kostenbesparing. Uiteindelijk biedt het ons als maatschappij een hoogwaardiger gebouwde omgeving waar we jaren mee vooruit kunnen. De tijd is aangebroken dat niet alleen de uitvoerende bedrijven in de bouw anders met elkaar gaan samenwerken. Ook de relatie met de opdrachtgever verandert en de opdrachtgever op zijn beurt gaat op een andere manier met de overheid aan de slag. Op veel plaatsen binnen de voortbrengingsketen dwingt het een nieuwe manier van interactie af. De maatschappij heeft een toekomstbestendige bouwsector nodig en dat kan alleen als de opdrachtgever en de uitvoerende bedrijven hier samen aan gaan werken. Het is geen keus: dit is de toekomst. Veel leesplezier! Piet van Staalduinen Algemeen Directeur Syntens

3 In de praktijk: De Biezenakker Inhoudsopgave 3 Voorwoord 6 Behoefte aan duurzame innovatie door samenwerking Column Wilbert Ebbers - Column Egbert Jan Rots 10 Interview Petra Hofman 12 Inspirerend, verbindend, transparant maar ook complex Column Ir. Bram Klomps - Column Alfonso Wolbert 17 Wonion kiest voor duurzaam bouwen 20 Interview Gemeente Oude IJsselstreek 21 Column Robin Schipper 23 Column Erik Gijgink 25 Vertrouwen is de basis 4 5

4 In de praktijk: De Biezenakker BEHOEFTE AAN DUURZAME INNOVATIE DOOR SAMENWERKING Opdrachtgeven en nemen in de 21e eeuw Er wordt volop gezocht naar duurzame vormen van wonen, werken en leven. Er is een grote vraag ontstaan naar duurzaam bouwen en renoveren, ten eerste naar aanleiding van stijgende energieprijzen maar ook door een groeiende bewustwording onder bedrijven en consumenten dat ze op die manier positief kunnen bijdragen aan het milieu en de samenleving. Biezenakker als voorbeeld Naar aanleiding van de financiële en de economische crisis hebben de gezamenlijke gemeenten in de Achterhoek het Aanvalsplan Achterhoek Authentiek Anders opgesteld. Kernbegrippen van het aanvalsplan zijn tempo maken en duurzaamheid. Gebaseerd op het aanvalsplan heeft de Gemeente Oude IJsselstreek met Wonion besloten de bouw van de 60 woningen in de wijk Biezenakker in Ulft in 2010 te laten starten in plaats van in 2011 zoals oorspronkelijk gepland. In 2030 A++ Wonion wil vanuit haar maatschappelijke taak en vanuit haar visie op de toekomst van de eigen organisatie een bijdrage leveren aan de verduurzaming van de woningvoorraad. Het creëren van echt toekomstbestendige bouwwerken vergt innovatie en samenwerking in de bouwsector. Alleen met inte grale benaderingen en ketensamenwerking kunnen deze oplossingen gerealiseerd worden. Traditionele vormen van aanbesteden en samenwerken in de bouw leiden tot faalkosten, suboptimale en ge stapelde oplossingen en wantrouwen. Andere contractvormen als basis Al enige tijd zijn opdrachtgevers en opdrachtnemers in de bouw - sector op zoek naar andere contractvormen als basis voor meer samenwerking in de keten. Zo kennen we de vormen Bouwteam (de opdrachtgever betrekt architect, constructeur, adviseurs, bouwbedrijf en eventueel installateurs bij de ontwikkeling van een bouwopgave), en geïntegreerde contracten als Design & Build, Design, Build & Maintenance, waarbij de het ontwerpen, bouwen en, in het laatste geval, onderhoud bij één marktpartij worden ondergebracht en in één keer worden aanbesteed. Tenslotte zijn Resultaat Gericht Vastgoed Onderhoud en Resultaat Gericht Bouwen ook voorbeelden waarbij wordt gewerkt op basis van functionele specificaties en waarbij samenwerking in de keten een kernvoorwaarde is. Deze ontwikkelingen hebben twee elementen gemeenschappelijk: er is sprake van samenwerking in de keten en de opdracht wordt verstrekt op basis van functionele specificaties, die door de aanbiedende partijen worden vertaald in technische prestaties. Dilemma s en vragen Er is inmiddels een behoorlijk aantal opdrachtgevers en opdrachtnemers in de bouwsector dat hiervan de toegevoegde waarde ziet en ook graag aan de slag wil. Men loopt echter tegen dilemma s en vragen aan. Zo is er bijvoorbeeld onzekerheid over de werkwijze om te komen tot een goede selectie van marktpartijen. Maar ook over selectie- en gunningcriteria zijn vragen. Hoe kan men toch zo eerlijk en objectief mogelijk tot een keuze komen? En dan hebben we ook nog te maken met het Europees aanbestedingsrecht. Bij opdrachten vanaf een zekere omvang dient optimale mededinging op Europees niveau te worden gegarandeerd. Alle deelnemende partijen dienen over dezelfde informatie te beschikken en de keuze van een partij dient op een objectieve en duidelijke wijze plaats te vinden. Met name binnen deze kaders zijn opdrachtgevers onzeker in het toepassen van functionele eisen in plaats van specificaties. Wilbert Ebbers Vroegtijdig kennis uit de bouwkolom halen heeft de toekomst Er ligt bij ons een grote taak om mensen ervan te overtuigen dat deze nieuwe, functionele manier van opdrachten geven en nemen de toekomst is, stelt Wilbert Ebbers, directeur van Bouwbedrijf EBU in Doetinchem en deelnemer aan één van de vijf consortia. Ondanks dat hij niet bij het winnende consortium behoort, is hij niets dan lovend over deze nieuwe vorm van aanbesteden. Er wordt nog teveel op klassieke wijze gedacht en teveel op de nadelen gelet. Het is juist belangrijk om vroegtijdig kennis uit alle poriën van de bouwkolom te halen, waarbij vanuit een concept naar een compleet product wordt toegewerkt. De opdrachtgever wordt weer opdrachtgever en het ontwerp en de uitwerking ervan komt weer te liggen bij de partijen waar het hoort te liggen. Doordat Ebbers vroegtijdig alle kennis in het proces toe liet, kon deze meteen optimaal worden benut en werden vragen achteraf voorkomen. In samenwerking met Architectengroep Gelderland, installatiebedrijf Wassink uit Doetinchem, bouwtechnisch adviseur Bouwvisie uit Ulft en WTH uit Winterswijk, kwam Ebbers tot een vernieuwend ontwerp waarbij de eis voor een energieneutrale woning werd gecombineerd met comfortabel maar betaalbaar wonen. Met ons consortium konden we de laagste prijs aanbieden door juist niet de bestaande, dure elementen te gebruiken, maar een nieuw ontwerp te creëren, licht Ebbers toe. Dit in acht weken realiseren was best een opgave, maar door ons positief ervaren omdat we niet verzeild raakten in onnodige details. De tijdsdruk heeft ons juist goed gedaan. voor bouwprojecten waarbij de drie dragers energieneutraal, comfortabel en betaalbaar wonen blijven bestaan. We hebben de intensieve samenwerking in het consortium als zodanig waardevol ervaren, dat we dit binnen de bouwketen overeind willen houden. We hebben elkaar echt gevonden, aldus de directeur. 6 7

5 In de praktijk: De Biezenakker In 2030 moet de woningvoorraad van Wonion minimaal op het Soft? huidige energielabel A++ zijn. Naast energetische kwaliteit Om enerzijds tot een versnelling te kunnen komen en anderzijds spelen ook de omgevingskwaliteit en de woonkwaliteit een be- tot integrale en duurzame oplossingen hebben Wonion en de langrijke rol hierbij.om hiertoe te komen wil Wonion nú beginnen Gemeente Oude IJsselstreek gekozen voor de toepassing van met het bouwen van betaalbare, energieneutrale woningen. een andere vorm van selectie dan gebruikelijk: zij noemen dit Wonion heeft de overtuiging dat adequate en betaalbare oplossingen de Soft Selection Methodology. alleen mogelijk zijn als de beschikbare technologie wordt ingezet Met deze methodologie beoogt Wonion ketensamenwerking vanuit een integrale, conceptuele be na dering in tegenstelling tot in de bouw te bevorderen zonder een gezonde marktwerking de stapeling van technische op lossingen die nog vaak voorkomt. teniet te doen. Egbert Jan Rots Innovatief aanbesteden vergroot betrokkenheid partijen Hoewel hij teleurgesteld is dat zijn consortium niet gewonnen heeft, zou Egbert-Jan Rots van Rots Bouw uit Aalten-Zevenaar zo weer mee doen aan deze innovatieve manier van aanbesteden. Doordat je samen in een korte tijd heel actief bezig bent met het plan, hebben alle partijen een grote betrokkenheid. Toch plaatst hij ook kanttekeningen. Ik vind het een goede manier, al zou ik wel willen dat het aantal partijen dat mee doet kleiner is. Ik denk dat drie deelnemende partijen beter is dan vijf. Hij zocht partijen bij elkaar met wie hij al vaker had samengewerkt, Maas Architecten, Hartman Constructies, Winkels Installatietechniek, Kwerreveld Dakbedekking en Trias Advies en Energie, met wie hij in acht weken een plan maakte dat aan de gestelde eisen voldeed. De deelnemers aan dit consortium hadden het idee veel kans te maken op de aanbesteding, zeker omdat ook het kwaliteitsteam, dat de ideeën twee keer getoetst heeft, liet doorschemeren dat het dit een goed plan vond. Toch ging de aanbesteding aan hen voorbij. Achteraf hebben we het gevoel dat ons plan wellicht té innovatief was. In ons plan konden de bewoners in het souterrain slapen en op de begane grond wonen. Energetisch slim, want de bewoners slapen dan in de koelste ruimte van het huis. We hebben vooraf een enquête gehouden om te inventariseren of mensen dit idee zouden zien zitten en de reacties daarop waren gemengd. De helft vond het een goed idee, de andere helft zag het niet zo zitten. De les die wij hieruit geleerd hebben, is dat als je graag innovatieve, bijzondere dingen wilt doen, dat je dan niet te veel beoordelaars moet hebben. Een echt vernieuwend plan kun je beter op een andere manier in de markt zetten. Omdat we allemaal nog steeds geloven in ons concept, hebben we besloten er zelf mee door te gaan. We zijn nu in gesprek met een andere opdrachtgever die ons plan mogelijk wel wil uitvoeren. Hete zomer Wonion nodigde medio mei elf bouwbedrijven uit voor een informatie bijeenkomst en om met een consortium deel te gaan nemen aan de selectieprocedure. Tien consortia presenteerden zich op 10 juni Onderdelen van de presentaties waren de samenstelling van het consortium, de beoogde procesaanpak en conceptuele richting op het gebied van energie en ontwerp. Twee dagen later vond de startbijeenkomst plaats die werd georganiseerd voor vijf consortia. Daar zijn de uitgangspunten op het gebied van stedenbouw en beeldkwaliteit gepresenteerd, de ambities op het gebied van duur zaamheid en een aantal basis eisen. De uitgangspunten waren maximale stichtingskosten van ,- per woning, een maxi male onderhoudsprijs van 900,- per woning per jaar (netto contant over 50 jaar), energieneutraal, het gebouw moet minimaal 70 jaar kan bestaan zonder ingrijpende renovaties en een basis functioneel PvE en basiskwaliteit van de woningen. Hiermee zijn de consortia aan het werk gegaan. Opdracht was om een ontwerp te maken dat klaar was voor de aanvraag van de reguliere bouwvergunning. Het werd een hete zomer voor de consortia. Coach Gelukkig stond men er niet alleen voor. De consortia hebben elk een procescoach toegewezen gekregen. De rol van de procescoach was de samenwerking in de keten te bevorderen. De focus van de pro ces _ coach was het samenwerkingsproces, niet de inhoud. De rol was dan ook niet die van de manager of facilitator maar die van coach. Voor dit proces was een digitale werkruimte ingericht ten behoeve van informatie-uitwisseling. Elk consortium had een afgescheiden digitale werkruimte alleen toegankelijk voor consortiumleden. Presentaties Op 10 juli was het zover. Elk consortium mocht exact 30 minuten presenteren. Na de presentatie was geen gelegenheid tot het stel len van vragen. De beoordeling vond plaats door een beoordelingscommissie en die bestond uit een wethouder van de Gemeente Oude IJsselstreek, een directeur van Wonion, de vastgoedmanager van Wonion en een aantal andere betrokken medewerkers van Wonion, betrokken ambtenaren van de gemeente, een afgevaardigde van de welstandscommissie en een stedenbouwkundige. De commissie werd geadviseerd door twee adviseurs: één vanuit het kwaliteitsteam en één op het gebied van energieconcept en woonklimaat. In acht weken Na de presentaties ging de beoordelingscommissie in overleg (openbaar). Elk consortium had één interventiemogelijkheid. De vergadering van de commissie werd geleid door een externe procesbegeleider. Alle leden van de commissie hebben een scorings-formulier ingevuld als ondersteuning voor de discussie en besluitvorming. Op elk onderwerp gaf een expert uit de commissie de aftrap, gevolgd door discussie. De voorlopige uitslag (een top 5) is bepaald met de scoreformulieren. Discussie en een openbare stemming hebben geleid tot een definitieve keuze van de aanbieding. Op 23 juli is de reguliere bouwvergunning aangevraagd. De vier niet-geselecteerde consortia ontvingen een vergoeding van ,- per consortium. De looptijd van de eerste selectie tot de presentaties en uiteindelijke selectie was slechts acht weken! 8 9

6 Syntens en de bouw Petra Hofman De case Biezenakker is innovatief op alle fronten, vervolgt Hofman. In het energiezuinige en duurzame product, door de vernieuwende kijk op aanbesteden en in het bestuurlijke proces. Er heeft voort - durend afstemming plaatsgevonden om dit in de praktijk vorm te geven, ook met de consortia. Alle deelnemende partijen hebben invloed gehad op dit proces en er is groot geïnvesteerd in samen leren. Als je inzicht geeft in je belangen, creëer je een goede basis om samen te werken. Tijdens de case Biezenakker is voortdurend in deze transparantie geïnvesteerd. De meerwaarde was dat er echt met elkaar werd meegekeken en meegedacht. Het deelnemersveld bestond uit de initiatiefnemers, de procesmanager, consortia, een kwaliteitsteam, een beoordelingscommissie en procescoaches. De veelheid aan deelnemers en de korte doorlooptijd maakte het ontzettend complex. Wat normaal gesproken een jaar duurt, is nu in acht weken gerealiseerd, aldus Hofman. Eenentwintigste-eeuws denken Syntens heeft in eerste instantie meegedacht hoe de verandering vormgegeven kon worden. Vervolgens zijn twee van de vijf Nieuwe competenties ontwikkelen en actief kennis inzetten Aanbevelingen voor de toekomst door innovatieadviseur Petra Hofman Omdat Syntens mede gefinancierd wordt door het Ministerie van Economische Zaken, heeft het een vrije en onafhankelijke rol als adviseur en klankbord voor het bedrijfsleven op het gebied van innovatie en vernieuwing. Ook bij de case Biezenakker zijn we als klankbord en procescoach opgetreden, aldus Petra Hofman, innovatieadviseur bij Syntens. Daarnaast kregen de kans overal rond te kijken en te onderzoeken wat de bouwsector als geheel hiervan kan leren. Want innovatie in de bouw vertaalt zich niet alleen in producten en technologieën, maar in de volle breedte: dus ook in de organisatie, bedrijfsprocessen en alle politieke zaken die ermee samenhangen. consortia gecoacht, met als hoofdonderwerpen de samenwerking in de keten en het zogenaamde eenentwintigste-eeuws denken. Hiermee doelen we op het delen van verantwoordelijkheden, samenwerken, proactief handelen en transparantie, legt Hofman uit. De coaches hebben zich niet met het ontwerp bemoeid, alleen met het proces. Naderhand heeft ze het proces geëvalueerd. Ik heb gekeken naar het procesverloop, de succesfactoren en de knelpunten. Op deze manier kunnen we de case Biezenakker als best practice gebruiken; als inspiratiebron voor andere opdrachtgevers en bedrijven. De bouw is voor Syntens echter wel een bijzondere sector. Hofman: Ondanks dat we er primair voor het MKB zijn, onderkennen we dat in de bouw de hele keten, inclusief de opdrachtgever, moet worden bediend om tot innovatie te komen. Verandering in de bouwsector Hofman geeft aan dat de bedrijven in de bouw veranderen van pure uitvoerders naar product- of conceptontwikkelaars. Het ontwikkelen van nieuwe competenties en het genereren van meer inzicht in de klant, kunnen hiervoor stappen in de goede richting zijn. Ook het actief inzetten van kennis hoort hierbij, aldus de adviseur. Uiteindelijk is het zaak het plan ook echt te verkopen en daarbij het unique selling point te vinden. Bouwbedrijven doen dit van oudsher niet. Syntens kan bedrijven ondersteunen bij het ontwikkelen van een strategie en bijbehorende competenties. Het is bijzonder dat deze nieuwe manier van selecteren heeft geleid tot meer samenwerking in de hele keten en begrip voor elkaars vakgebieden en belangen, aldus Hofman. Daarbij is vertrouwen de basis. De partijen waren al bekend met elkaar en dat heeft de opgave zeker positief beïnvloed. De omslag zit ook in het feit dat niet alleen op de laagste prijs is geselecteerd. De functionele specificatie is hierin essentieel. Dit leidt ertoe dat de markt met innovatieve oplossingen kan komen. Dit is wel wennen, zowel voor de opdrachtgever als de bedrijven. In eerste instantie leidt dit tot verwarring. Want wat moet er gerealiseerd worden en wat wil de opdrachtgever precies? En hoe weten de partijen of ze het goed doen? Op basis van één lijstje functionele eisen, kan de opdrachtgever kiezen uit heel verschillende ontwerpen, die in principe allemaal aan de wensen voldoen. Cultuuromslag Het is echt een cultuuromslag waar we mee bezig zijn en dat is niet niks, stelt Hofman. De vraag rijst dan ook of het ons lukt om deze cultuurverandering echt vorm te geven. Dat is het vraagstuk waar we ons de komende tijd op moeten richten. De ideeën van Hofman voor het vervolg van dit project: De ontwikkelingen van de Biezenakker blijven volgen, nieuwe pilots opzetten, ervaringen delen en competenties door blijven ontwikkelen. Zelf heeft Syntens door de case Biezenakker duidelijker inzicht gekregen in de rol die ze kunnen spelen. Dat betekent goed inzicht in het proces krijgen, zodat we ten opzichte van bouwbedrijven en opdrachtgevers een goed advies kunnen geven. Daarbij is het belangrijk om pilots te ontwikkelen die concreet laten zien dat ketensamenwerking en innovatief aanbesteden mogelijk zijn. Het gaat om meer dan alleen het theoretische verhaal, aldus Hofman. Samenwerken is noodzakelijk Duurzaam bouwen zal steeds meer gemeengoed worden, antwoordt Hofman op de vraag wat haar visie op de verande rende bouwwereld is. Samenwerking is absoluut noodzake lijk om kwalitatief goede oplossingen voor complexe problemen te vinden en ketenintegratie draagt bij aan de reductie van faalkosten. Nu is er nog gebrek aan vertrouwen, de uitvoerende bouwbedrijven wijzen naar de opdrachtgever, de opdrachtgever naar de bouwbedrijven. Leveranciers en gespecialiseerde aannemers kunnen een belangrijke motor zijn voor innovatie in de keten. Deze worden nu nog vrijwel niet betrokken in de definitie en ontwerpfase van een bouwproject. Samenwerking geeft midden- en kleinbedrijven een belangrijke toegevoegde waarde ten opzichte van grote bedrijven

7 Het congres INSPIREREND, VERBINDEND, TRANSPARANT MAAR OOK COMPLEX: Congres innovatief aanbesteden zet bouwwereld aan tot cultuuromslag De ruime zaal in de Drufabriek in Ulft stroomde al vroeg in de middag vol met architecten, installateurs, aannemers, projectontwikkelaars en een aantal vertegenwoordigers van woningcorporaties; de deelnemers van het congres Opdracht geven en nemen in de eenentwintigste eeuw. Dagvoorzitter Teun Leuftink voorspelde op deze regenachtige oktobermiddag een pittige bijeenkomst, waarbij de aanwezigen overladen zouden worden van welstandscommissies, landschapsarchitecten en webfora. Participatie betekende in dit geval niet ontzorgd worden, maar gek gemaakt worden met innovatieve vraagstukken. Alleen door deze vier punten te hanteren, kun je als gemeente complexe projecten het hoofd bieden. Kelly vervolgde: Dit project betekende een nieuwe manier van werken voor ons, waarbij twee mindsets voorop stonden; leefbaarheid en integriteit.. De gemeente heeft een goede bijdrage geleverd aan een snel verloop van de procedure, luidde een reactie uit de zaal na de uitleg van Kelly. Normaal gesproken volgen al snel drie inspraakrondes en een herhaling van zetten, wat het tot een langdurig proces maakt. met een veelheid aan informatie, vanuit verschillende invalshoeken belicht. Ik ben als betrokken procescoach bijzonder geraakt door deze inspirerende samenwerking, opende Leuftink het congres. Duurzaamheid, leren en vernieuwen zijn termen die vandaag vaak de revue zullen passeren: kan de bouwsector deze slag maken? De Drufabriek, een voormalig fabriekscomplex dat al in 1754 werd bouwen. In een vlot verhaal vertelde hij over het belang van opgericht, bleek een inspirerende plek voor een interactief congres duurzaamheid, de innovatieve aanbesteding van de Biezenakker over innovatieve aanbesteding. Een rigoureuze renovatie resulteer de in Ulft en wat er van geleerd kan worden. Hij ziet de toegevoegde pas geleden in een verrassende mix van moderne architectuur en waarde met name in de samenwerking van verschillende discibewaarde oude elementen, waarna de nieuwe Drufabriek haar plines in de bouwsector, maar, erkende hij ook, ik denk niet dat deuren opende als veelzijdig centrum voor dans, theater, eten, de bouwsector alleen de slag naar duurzaamheid kan maken, dat kunst, cultuur en ook als locatie voor vergaderingen en congressen. moeten ook de opdrachtgevers doen. Integraal nadenken Ook de Gemeente Oude IJsselstreek, die samen met woningstichting Wonion de innovatieve selectiemethode initieerde, gaf Jan Willem van de Groep, manager vastgoedontwikkeling bij Wonion, legde uit dat de woningcorporatie streeft naar een energieneutrale woningvoorraad in Maar hij merkte daarbij op dat legde uit wat de rol van overheden is bij deze nieuwe vorm van acte de présence. Gedreven gemeenteambtenaar Klaas Kelly de opeenstapeling van fantastische innovaties ook leidt tot een aanbesteden en ketenintegratie. Hij koos bewust niet voor een opeenstapeling van kosten. Wij willen daarom dat er meer integraal gedetailleerde samenvatting van de gemeentelijke rol in de case wordt nagedacht, aldus Van de Groep. Dat was voor hem dan ook Biezenakker. Belangrijke boodschap van Kelly was een andere de aanleiding om de gebaande paden te verlaten en de bouwsector invulling geven aan het delen van kennis, participatie, innovatie uit te nodigen om na te denken over duurzaam en betaalbaar en transparantie. Kennis delen kan bijvoorbeeld door het inzetten Alleen vertrouwen en transparantie leiden tot succesvolle ketensamenwerking Tijdens de uitwerking van de case Biezenakker is voor mij gebleken dat alles valt of staat met het type ondernemer dat aan dergelijke projecten deelneemt. Alleen een open visie, het out of the box -denken en de mate van vrijheid die hij of zij hierin heeft, leidt mijns inziens tot een goede ketensamenwerking. Dat de Gemeente Oude IJsselstreek en woningcorporatie Wonion de uitwerking van het plan overlieten aan Achterhoekse marktpartijen, was niet alleen zeer innovatief, vernieuwend en uitdagend, het vormde ook de basis voor de gewenste ketensamenwerking. Positief is dat met het bouwcongres een zoektocht is ingezet naar een andere manier van aanbesteden die afwijkt van de traditionele werkwijze. Hier ligt voor de (ontwikkelende) bouwbedrijven een taak dit goed in te vullen, waarbij vertrouwen, transparantie en kennisdeling de pijlers vormen. In het gehele traject draaide het om kennis verzamelen en kennisdelen in de wereld van duurzaam en energiezuinig bouwen. Maar ook om het zoeken naar het optimum tussen de stedenbouw en architectuur, het bouwkundige en het installatietechnische, met als doel het ontwerpen van energieneutrale woningen. Voor een ambitieuze vraagstelling als deze was het tijdsbestek van acht weken zeer kort, maar des te uitdagender. Integraal gezien had ons consortium uiteindelijk het beste product. Eigenlijk is het net als met schaatsen: je hoeft niet op alle vijf afstanden goud te winnen om kampioen te worden, maar wel op een aantal onderdelen. Voor ons waren dat het stedenbouwkundige ontwerp, de architectuur en de mate van duurzaamheid. Energieneutraal bouwen heeft impact op een bouwonderneming, zowel in organisatorisch opzicht als wat betreft het benodigde en gewenste kennisniveau. Daarom zijn we nu volop onze mensen aan het opleiden, op het gebied van energiezuinigheid en het passieve huisconcept dat wordt gebouwd. Nu is de tijd aangebroken dat we ons product gaan waarmaken. Ir. Bram Klomps Directeur Bouwbedrijf Klomps 12 13

8 Het congres Vertrouwen is rode draad Vertrouwen vormt de rode draad in modern samenwerken, vond Alex van der Kemp, voorzitter van het bestuurlijk overleg Bouwend Nederland. Hij benadrukte de noodzaak van anders samenwerken in de keten en gaf hier tips voor. Een van zijn belangrijke punten was dat je als bouwbedrijf geschikte projecten moet uitkiezen voor innovatieve contractsvormen en daarbij transparantie in acht te nemen. Maak belangen en risico s bespreekbaar, adviseerde hij de sector. Hij merkt dat zo n veertig procent van de opdrachtgevers kennis heeft van innovatiemethoden, maar dat 85 procent van de markt gewoon de aanbieder met de laagste prijs de opdracht gunt. Of dit het beste plan is, is natuurlijk maar de vraag, stelde hij. Toch pleitte hij er ook niet voor om overal innovatieve contractsvormen voor te in zetten. Het moet niet een doel op zich zijn. In snel tempo besprak hij kansen en bedreigingen, valkuilen en oplossingen. Waarbij zijn belangrijkste conclusie was, ondanks alle problemen waar je als ondernemer in de bouwsector tegen aan kunt lopen: Durf te pionieren. Syntens heeft tijdens het gehele traject als procescoach opgetreden. Innovatieadviseur Petra Hofman vertelde in haar presentatie hoe de selectieprocedure van het project Biezenakker vorm kreeg en gaf hierbij haar aanbevelingen voor de toekomst. De case Biezen akker is innovatief op alle fronten, stelde Hofman. In het energie zuinige en duurzame product, door de vernieuwende kijk op aan besteden en in het bestuurlijke proces. Er heeft voortdurend afstemming plaatsgevonden om dit in de praktijk vorm te geven, ook met de consortia. Alle deelnemende partijen hebben invloed gehad op dit proces en er is groot geïnvesteerd in samen leren. De meerwaarde was dat er echt met elkaar werd meegekeken en meegedacht. Hofman gaf dan ook aan dat samenwerking in de bouwwereld absoluut noodzakelijk is om kwalitatief goede oplossingen voor complexe problemen te vinden. Bovendien geeft samenwerken het midden- en kleinbedrijven een belangrijke toegevoegde waarde ten opzichte van grote bedrijven, besloot de innovatieadviseur haar betoog. Leuftink vatte na afloop samen: We hebben veel informatie in een korte tijd verwerkt, waarbij we samenhangende en inspirerende verhalen hebben gehoord. Ik denk dat de kernvragen die we straks bij de workshop moeten aankaarten zijn: heb ik het begrepen, wil ik het en kan ik het? Na de pauze werden de deelnemers opgesplitst in vier groepen, waarna de parallelworkshops van start gingen. Aan de hand van de case Biezenakker werd ingegaan op de praktijk van opdrachtgever- en ondernemerschap van de eenentwintigste eeuw. Er werden niet alleen praktische vragen gesteld, maar de discussie werd ook levend gehouden, waarbij ontmoeten en con fron teren voorop stonden. Ik heb er veel van geleerd en de volgende keer kan dit traject daardoor nog sneller, vond een van de aanwezigen in zijn groep. Het biedt kansen om eigen kennis te gebruiken, daar moet je de kans voor krijgen, voegde een ander daaraan toe. Als aannemer en opdrachtgever willen, dan kun je je als bedrijf onderscheiden, meende hij. Maar duidelijk werd ook meteen dat deze verandering niet ineens kan. Een ander bouwer meende dat innovatief aanbesteden meer mogelijkheden biedt voor de sector om tot optimale oplossingen te komen. Maar,benadrukte hij, deze manier vraagt wel een hele cultuuromslag; het gaat dwars door je hele bedrijf heen. Aan de slag drummer even inbond, ontvingen alle aanwezigen een samba ei Aan het eind van de middag kwam iedereen opnieuw bij elkaar. met de inspirerende boodschap Aan de slag!, waarna de Samenvattend kwam iemand tot de conclusie: We hebben er dag ritmisch en met een glimlach werd afgesloten. Petra Hofman allemaal van geleerd, dus we hebben allemaal gewonnen. gaf als laatste aan de aanwezigen mee: Een andere deelnemer gaf aan zich na de informatieve middag Ga gewoon aan de slag, probeer dingen uit waar het kan. een volgezogen spons te voelen. De opzwepende drumsolo die Het is nu aan jullie. de middag afsloot pepte iedereen weer op. Toen de enthousiaste Gebruik de opgedane kennis als effectief acquisitiemiddel Als ik terugblik op het hele proces, kan ik vooral stellen dat ik tevreden ben over wat de case Biezenakker voor ons bureau heeft opgeleverd. De opgedane kennis kunnen we niet alleen gebruiken in andere opdrachten, maar ook als acquisitie-instrument; het levert daadwerkelijk nieuwe opdrachten op. Ik werd door Bouwbedrijf Klomps uitgenodigd om deel te nemen aan het consortium. Zowel de selectiemethode als het plan voor de energieneutrale woningen hadden een hoog ambitieniveau. Uiteraard moest ons ontwerp binnen een stedenbouwkundig kader blijven. Toch waren we, over de hele linie gezien, heel vrij in de invulling. Wat bij ons ontwerp de doorslag gaf voor de jury, was vooral het extra element dat we hebben toegevoegd naast de andere vastgestelde eisen. We hebben er nog een schepje bovenop gedaan door een zorgcompartiment toe te voegen dat verder gaat dan de eisen die aan een levensloopbestendige woning worden gesteld, zoals het reserveren van ruimte voor een (toekomstige) huiskamerlift en het implementeren van basisvoorzieningen voor domotica. Met weinig middelen is de woningen om te vormen op het moment dat het nodig is. Ik heb de samenwerking met de andere partijen binnen het con sortium als zeer positief ervaren. De kracht lag in de combinatie van bedrijven. We hebben zeer intensief en langdurig met elkaar gesproken, en door de open discussies heb ik veel geleerd; procesmatig maar ook heel nadrukkelijk inhoudelijk. Op voorhand waren we als consortium al overeengekomen dat we hiermee verder zouden gaan, ongeacht of we het winnende ontwerp hadden of niet. Wat ik tijdens het congres echter een beetje miste, was een gespecificeerde uitleg van deze nieuwe manier van aanbesteden. Ik had graag willen horen hoe het moet worden aangepakt, wat de mogelijke valkuilen zijn en hoe het in de toekomst kan worden opgepakt. Alfonso Wolbert Arx Architecten 14 15

9 Wonion Wonion kiest voor duurzaam bouwen: Onze opgave voor deze eeuw Wonion wil vanaf 2030 een energieneutrale woningvoorraad bezitten. Vanwege de maatschappelijke verantwoordelijkheid van Wonion, de betaalbaarheid van de woningvoorraad die door stijgende energieprijzen in de knel komt en met het oog op de waardeontwikkelingen; duurzame gebouwen zullen beter renderen. Er zijn al veel ideeën voor duurzaam bouwen, maar gebleken is ook dat de opeenstapeling van fantastische innovaties leidt tot een opeenstapeling van kosten. Wij willen daarom dat er meer integraal wordt nagedacht, aldus manager vastgoedontwikkeling van Wonion Jan Willem van de Groep. Reden om de gebaande paden te ver laten en de bouwsector uit te nodigen om na te denken over duurzaam en betaalbaar bouwen. De Biezenakker in Ulft was een proeftuin waarin de eisen van de 21e eeuw gecombineerd werden. Niet Wonion was nu de partij die alles uitdacht en daar een aannemer bij zocht, maar de markt, in dit geval de consortia, werden uitgedaagd na te denken over wat ze Wonion te bieden hadden. Duurzaamheid, gezondheid, betaalbaarheid en comfortabel wonen waren de uit gangspunten. Van de Groep, die als zoon van dominee nog iets stichtelijks wil meegeven aan de bouwers ziet dit niet alleen als uitgangspunten voor de Biezenakker. Het is onze opgave voor de 21e eeuw. Innovatie in DNA van bedrijf De ervaringen die Wonion opgedaan heeft met Biezenakker en inno vatief aanbesteden hebben voor Van de Groep een aantal zaken helder gemaakt. Innovatie moet deel uit maken van het DNA van een bedrijf. Je zult producten en diensten opnieuw moeten vormgeven. Maar dat niet alleen. Ook openheid is een belangrijk beginsel voor de partijen onder elkaar. Bedrijven zullen moeten samenwerken om tot duurzaamheid te komen. Wat Van de Groep de bouw dan ook graag wil meegeven is: Bied toegevoegde waarde door samen te werken aan duurzame innovatie. De com plexiteit van duurzaam bouwen vraagt om een andere aanpak. Ook is hij ervan overtuigd dat je niet meer zelf moet organiseren, maar dat je gebruik moet maken van de innovatiekracht van de sector. Als het over eenvoudige woningbouw gaat, dan kunnen wij nog wel wat zeggen over techniek. Maar een duurzaam gebouw moet je zien als een systeem. En naarmate dat gebouw duurzamer wordt, wordt hij complexer. De keuzes om een zo optimaal mogelijk systeem te creëren, is niet meer door één man of één partij te organiseren

10 Wonion Daarvoor moet je samenwerken met degene die van die verschillende deelsystemen verstand hebben en die aan elkaar kunnen knopen. Bij de aanbesteding van de Biezenakker zijn de consortia hierin geslaagd, denkt Van de Groep. Ik heb ook nog geen negatieve reacties gehad. Uiteraard waren er wel opmerkingen over dingen die beter kunnen; anders, simpeler, transparanter of objectiever. Maar over de vorm zelf is geen onvertogen woord gevallen. Iedereen is er enthousiast over. Deze manier zullen wij dus ook bij andere projecten gaan toepassen. De eerstvolgende is de renovatieopgave in de Vogelbuurt. Persoonlijke missie Van de Groep is eveneens aan het onderzoeken hoe het innovatief aanbesteden in het Europees aanbestedingsrecht past. Maar dat is meer mijn persoonlijke missie, omdat ik vind dat deze manier van denken kansen biedt voor opdrachtgevers om duurzaam te investeren. Juist de overheid kan veel winst boeken door op deze manier de markt te laten concurreren en meedenken. Er zullen steeds weer nieuwe oplossingen worden bedacht die bijdragen aan de ontwikkeling van een duurzame wereld. Hoe deze slag gemaakt kan worden, is nog een uitdaging

11 Gemeente Oude IJsselstreek Rol overheid bij nieuwe vorm van aanbesteden en ketenintegratie: We moeten loskomen uit gewoontes, maar vasthouden aan de juiste gedachtegang In slechts acht weken toewerken van een beperkte opdrachtspecificatie naar de aanvraag van een bouwvergunning. Medio juli kozen de Gemeente Oude IJsselstreek en wooncorporatie Wonion middels een innovatieve selectiemethode een consortium, voor de realisatie van 61 energieneutrale woningen in de Bomenbuurt, onderdeel van de wijk Vogelbuurt/Biezenakker in Ulft. Hoe heeft de gemeente dit hele proces tot dusver ervaren en waarom is voor deze aanpak gekozen? besteed. Daarvoor moest de gemeente loskomen uit gewoontes, maar vasthouden aan de juiste gedachtegang. Processen die normaal gesproken achter elkaar verlopen, zijn parallel uitgevoerd. Zo is het planologische kader en het beeldkwaliteitsplan gelijktijdig opgesteld met het maken van de bouwplannen door de consortia. Uniek, stelt Konings. Het plan inhoudelijk aan de marktpartijen overlaten heeft dan ook wel stof doen opwaaien binnen de gemeente. Daarom hebben we op voorhand ruimtelijke kaders vastgesteld, om de vorm en indeling van het deelplan goed te laten aansluiten bij het masterplan Biezenakker. Ook is er een kwaliteitsteam benoemd omdat in een tijdsbestek van acht weken een volledige bouwaanvraag klaar moest liggen, die moest voldoen aan de gestelde kaders om ook vergunbaar te zijn. Belangrijke boodschap van Kelly is een andere invulling geven aan het delen van kennis, participatie, innovatie en transparantie. Het woord is aan Klaas Kelly, gedreven gemeenteambtenaar in de Oude IJsselstreek. Dit project betekende een nieuwe manier van werken, waarbij twee mindsets voorop stonden; leefbaarheid en integriteit. Leefbaarheid betekent invulling en richting geven aan maatschappelijke ontwikkelingen en het oplossen van maatschappelijke problemen. Integriteit vertaalt zich in rechtszekerheid, regulering en transparantie; kortom de burger spreekt ons aan op een eerlijkheid en gelijkheid. De nieuwe vorm van aanbesteden past goed in het Aanvalsplan Achterhoek Authentiek Anders, waarin gemeenten uit deze regio zijn overeengekomen projecten versneld uit voeren om de economie een impuls te geven. Bob Konings is projectleider van de Biezenakker; voor de inhoudelijke visie de aangewezen persoon. Eén van de acties om de gevolgen van de crisis te beperken was het wijzigen van het ruimtelijke ordeningsprincipe. Door dit ook nog eens versneld uit te voeren, proberen we de werkgelegenheid in de regio te behouden. Grote uitdaging De case Biezenakker was een grote uitdaging, omdat in acht weken gerealiseerd moest worden waar anders ruim een jaar aan wordt Integraal ontwerpen maakt oplossen knelpunten eenvoudiger Door integraal te ontwerpen, loop je in een veel vroeger stadium tegen de knelpunten aan, waardoor ze eenvoudiger kunnen worden opgelost. De architect had in het plan voor de Biezenakker bijvoorbeeld al een bepaald beeld voor ogen, maar doordat we met alle marktpartijen samenwerkten, kon dit nog worden bijgesteld, met een meer duurzame constructie tot gevolg. Normaal gesproken ben je in mindere mate betrokken bij andere vakgebieden, terwijl in dit project met alle disciplines samen het ontwerp tot stand kwam. Ook Bartels had als constructeur vanaf het begin invloed op het project en kon meesturen in de duurzaamheidgedachte. De jury heeft vervolgens heel sterk en op de juiste manier de presentaties beoordeeld. Ze keken niet alleen naar de prijs, maar ook hoe het stedenbouwkundig in elkaar zat, naar het ontwerp en het energieverhaal in de woning. Ons consortium heeft het oorspronkelijke stedenbouwkundig plan aangepast. Daarmee hebben we een andere wijk neergezet dan Wonion voor ogen had, maar ze waren toch zo enthousiast dat we hebben gewonnen. Als ik vanuit mijn vak naar de toegepaste materialen kijk, die we constructief hebben gebruikt, gaan de woningen ongetwijfeld zeventig jaar mee. De bouwaanvraag is inmiddels ingediend; het plan is om in het voorjaar van start te gaan. Duurzame ontwikkeling is iets waar we als bureau veel mee bezig zijn en we zouden dan ook zo weer mee doen aan een dergelijk project als de Biezenakker. We zijn al bij een consortium betrokken voor een andere woningbouwvereniging. Dit project werkt op dezelfde manier, alleen zijn de plannen iets verder ontwikkeld voordat de prijsvraag wordt uitgeschreven. Robin Schipper Projectleider Bartels 20 21

12 Gemeente Oude IJsselstreek Kennis delen kan bijvoorbeeld door het inzetten van bouwconsortia, kwaliteitsteams en webfora, legt Kelly uit. Participatie en samenwerken betekende in dit geval niet ontzorgd worden, maar juist gek gemaakt worden met innovatieve vraagstukken. Alleen door deze vier uitgangspunten te handhaven, kun je com - plexe projecten het hoofd bieden. Durf te pionieren Of een dergelijke aanpak voor herhaling vatbaar is? Bij Bomenbuurt waren de omstandigheden ernaar, aldus Konings. Zo had de gemeente de grond al in eigendom en was er bijvoorbeeld geen sprake van bodemverontreiniging. Het projectbesluit ligt nu ter in zage bij de gemeente, waar burgers tot half december hun zienswijze kunnen indienen. Naar alle waarschijnlijkheid wordt nog voor zomer van 2010 gestart met de bouw. Het is een leerproces dat je met elkaar moet aangaan, en je moet ook accepteren dat het een leerproces is, besluit Kelly. Aannemers moeten af van conservatieve, traditionele werkwijze Doordat je in een consortium met alle deelnemende partijen aan tafel zit, mag je een kijkje in de keuken van een ander nemen en dat is heel leerzaam. Je krijgt meer begrip voor en inzicht in de werkwijze van andere marktpartijen. Klomps is een bedrijf waar we al jaren mee samenwerken, waardoor de keus voor een installatietechnicus op ons is gevallen. In de case Biezenakker hebben wij antwoord gegeven op de elektra- en energievraagstukken. Wonion koos de aannemers uit, de aannemers op hun beurt selecteerden de andere partijen voor de consortia. Door de tijdsdruk was snel schakelen noodzakelijk, al was het soms net een snelkookpan door de discussies onderling. Het nadeel van consortia is dat je niet altijd weet of het met de partijen onderling gaat werken. Met Klomps ging het gelukkig goed omdat ze heel vooruitstrevend zijn; we zaten behoorlijk op één lijn. Maar ik maak ook deel uit van andere consortia, waarbij de aannemer vaak nog te conservatief en traditioneel denkt, vaak is de opdrachtgever nog te dominant. Bovendien is in de traditionele bouwkolom de aannemer de coördinator en van andere deelnemende partijen krijg je niets mee. In het voortraject meer afstemming en terugkoppeling genereren, werkt positief. Deze nieuwe manier van samenwerken biedt dan ook perspectief voor de toekomst; voor ons is er inmiddels al nieuw werk uit voortgevloeid. De prijzen zijn nog steeds slecht en door in dergelijke vooruitstrevende consortia te participeren, krijg je de kans om betere opdrachten binnen te halen, met iets meer marge. Erik Gijgink Adjunct-directeur Klein Poelhuis-Voltman 22 23

13 Innovatief aanbesteden Samenwerken VERTROUWEN IS DE BASIS Samenwerken gaat niet vanzelf Wonion en de Gemeente Oude IJsselstreek kenden elkaar al lang en werkten regelmatig met elkaar samen. Er was sprake van een basisvertrouwen en een gezamenlijke ambitie en belang, gebaseerd op hun commitment aan het Aanvalsplan Achterhoek Authentiek Anders. Ook is de relatie tussen de deelnemende consortia en Wonion van belang. Het betrof immers een nieuwe werkwijze met de nodige investeringen en risico s. Hier was een basisvertrouwen aanwezig doordat Wonion partijen uit de regio had uitgenodigd, die een belang hadden bij een goede samenwerking en relatie op de lange termijn. Binnen de consortia is ook gezocht naar betrouwbare samenwerkingspartners. Voornamelijk bedrijven die elkaar al kenden, zochten elkaar op. Samenwerken gaat niet vanzelf In dit traject lag de nadruk van een vernieuwde manier van samenwerken, vooral bij de consortia. Zij werden door Wonion in feite gedwongen tot ketensamenwerking doordat ketensamenwerking als voorwaarde werd gesteld. Er bestonden voldoende uitdagingen bij het creëren van daadwerkelijke meerwaarde uit de samenwerking, ondanks het feit dat partijen al met elkaar bekend waren. Het was verleidelijk terug te vallen in oude patronen zoals bijvoorbeeld de houding ieder zijn taak. Of de aannemer die de informatie verzamelt en alleen de prijs bepaalt. Of de architect die met een kant en klare tekening op de eerste vergadering verschijnt. Of de installateur die wacht op zijn beurt. Of Tijdens dit traject zijn procescoaches ingezet om de consortia te ondersteunen in het proces van samenwerken. Kwaliteitsteam Niet alleen binnen de consortia is op een andere manier dan ge bruikelijk, nauwer en intensiever, samengewerkt. Ook tussen de gemeente en Wonion en tussen de verschillende disciplines binnen de organisaties is anders samengewerkt. Het kwaliteitsteam is daarvan een mooi voorbeeld, mensen van verschillende disciplines voerden samen en tegelijk een integrale toets uit van het ontwerp. Gebruikelijk is dat dit voor elke discipline afzonderlijk gebeurd en ieder er vanuit het eigen belang naar kijkt. Deze inte - grale aanpak is erg gewaardeerd, ook intern is wederzijds begrip en inzicht ontstaan in elkaars disciplines. Gewenste vrijheid, maar ook onzekerheid Door slechts functionele specificaties te geven aan consortia in plaats van een compleet uitgewerkt bestek aan een uitvoerende bouwpartij wordt veel meer ontwerpvrijheid gegeven aan de markt en wordt de markt uitgedaagd om samen met integrale oplossingen te komen. Dit heeft als gevolg dat er ruimte is voor verschillende oplossingen en keuzevrijheid. Naast de gewenste ruimte geeft dit ook onzekerheid zowel in het ontwerpproces als in het keuzeproces. Deelnemers van de consortia hebben zich regelmatig afgevraagd: wat verwacht de opdrachtgever precies? En hoe gaan ze dat beoordelen? Deze opgave vraagt van de consortia zich, meer dan voorheen, goed te verdiepen in de klant en in de gebruiker en hun behoeftes en belangen

14 Ook actief kennis zoeken en zelf keuzes maken hoort daarbij. Vervolgens moet het plan nog verkocht worden aan de hand van unique selling points en het onderscheidend vermogen. Dit vraagt hele andere competenties van bedrijven dan in traditionele processen. Resultaat Het proces is een investering geweest voor alle betrokken partijen, zowel in tijd als in geld. Ondanks dat zaken kunnen worden verbeterd, kijkt iedereen met tevredenheid terug. Het resultaat van de aanbe steding was naar verwachting: nulenergie woningen voor een betaalbare prijs. Deelnemers geven aan uitgedaagd te zijn om met nieuwe oplossingen te komen. Ze geven aan op deze manier meer toegevoegde waarde te kunnen geven. Ook geeft men aan geleerd te hebben over de stand van de technologie in het eigen vakgebieden en in aangrenzende vakgebieden. En men zegt wederzijds inlevings vermogen te hebben ontwikkeld wat samenwerking gemakkelijker maakt. Er zijn woonconcepten ontworpen die niet alleen voor dit traject gebruikt hadden kunnen worden, maar ook toepasbaar zijn in andere projecten! Colofon Redactie: Interviews: Vormgeving: Fotografie: Druk: Petra Hofman, Reonne Horsman, Debby van Wijngaarden Zutphens Persbureau De Graaf & Partners Communications Divers in eigen beheer Wim Wanetie Grafische Producties Syntens

15 Syntens is een initiatief van het Ministerie van Economische Zaken.

Gemeente Ulft 61 Energieneutrale woningen Bomenbuurt. Duurzame oplossingen voor een acceptabele prijs. 61 Energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft

Gemeente Ulft 61 Energieneutrale woningen Bomenbuurt. Duurzame oplossingen voor een acceptabele prijs. 61 Energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft Gemeente Ulft 61 Energieneutrale woningen Bomenbuurt Duurzame oplossingen voor een acceptabele prijs 1 Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Projecttypering 5 3 Projectdoelen 7 4 Werkwijze 8 5 Resultaten 12 6 FAQ

Nadere informatie

Inbo Bouwkunde. Ketensamenwerking De ultieme vorm van werken in multidisciplinair teamverband is voor ons ketensamenwerking. Een samenwerkingsvorm

Inbo Bouwkunde. Ketensamenwerking De ultieme vorm van werken in multidisciplinair teamverband is voor ons ketensamenwerking. Een samenwerkingsvorm Ketensamenwerking Inbo Bouwkunde Inbo Bouwkunde heeft talentvolle professionals die ambities hebben om landelijke en stedelijke gebieden in te richten. Onze kracht is om in een professionele omgeving,

Nadere informatie

Partnerselectie ketensamenwerking: succesfactoren en leerpunten

Partnerselectie ketensamenwerking: succesfactoren en leerpunten Partnerselectie ketensamenwerking: succesfactoren en leerpunten vertrouwen, transparantie & Verbondenheid 2 Voor het Volledige rapport: www.regieraadbouwzuid.nl Een nieuwe marktbenadering Bij Wonen Limburg

Nadere informatie

UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017

UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017 UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017 DEMONTABEL BOUWEN Menno vd Veen, manager Duurzaamheid en Circulair Bouwen zijn belangrijke thema's bij woningcorporatie De Woonplaats. Wij zijn daarom ook

Nadere informatie

slimrenoveren Blik op de toekomst: De top 3 van Het Nieuwe Renoveren Door: Doris de Bruijn & Sean Vos, SlimRenoveren

slimrenoveren Blik op de toekomst: De top 3 van Het Nieuwe Renoveren Door: Doris de Bruijn & Sean Vos, SlimRenoveren slimrenoveren Blik op de toekomst: De top 3 van Het Nieuwe Renoveren Door: Doris de Bruijn & Sean Vos, SlimRenoveren Voor: Bouwlokalen Het Nieuwe Renoveren 11 oktober 2011 te Doetinchem http://www.slimrenoveren.nl

Nadere informatie

Van idee naar subsidiabel projectplan

Van idee naar subsidiabel projectplan FINALEDAG 3-2-1-CO! ZORGT VOOR VERRIJKTE INNOVATIEVE IDEEËN Van idee naar subsidiabel projectplan Door: Martine van Dijk A+O fonds Gemeenten / Fotografie: Kees Winkelman Op 26 maart 2015 vond voor de tweede

Nadere informatie

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014 Growth & Reflection Growth & Reflection Opleverdatum: 18 juni 2014 Multimediaal Reclamebureau 2013/2014 Inleiding Er zit alweer een half jaar bij MMR op en ik heb weer veel nieuwe dingen geleerd en nieuwe

Nadere informatie

Maatschappelijk enorme problemen rond wonen! Betaalbaarheid, beschikbaarheid, duurzaamheid! Als woon- en bouwsector laten we enorme steken vallen.

Maatschappelijk enorme problemen rond wonen! Betaalbaarheid, beschikbaarheid, duurzaamheid! Als woon- en bouwsector laten we enorme steken vallen. Maatschappelijk enorme problemen rond wonen! Betaalbaarheid, beschikbaarheid, duurzaamheid! Als woon- en bouwsector laten we enorme steken vallen. We blijven ver achter bij de productiviteitsverbetering

Nadere informatie

December De WoonTafel. Visie delen voor verbetering tijdens AWB Woontafel. De kansen van ketensamenwerking. Mede mogelijk gemaakt door

December De WoonTafel. Visie delen voor verbetering tijdens AWB Woontafel. De kansen van ketensamenwerking. Mede mogelijk gemaakt door December 2012 De WoonTafel Visie delen voor verbetering tijdens AWB Woontafel De kansen van ketensamenwerking Mede mogelijk gemaakt door Visie delen voor verbetering tijdens AWB Woontafel De kansen van

Nadere informatie

61duurzame woningen, Ulft. energieneutrale woningen, Borne6. 41nieuwbouw woningen, Neede

61duurzame woningen, Ulft. energieneutrale woningen, Borne6. 41nieuwbouw woningen, Neede 61duurzame woningen, Ulft energieneutrale woningen, Borne6 41nieuwbouw woningen, Neede 61 duurzame woningen, Ulft 1st prize competition Aannemer (penvoerder) Architect Installatie + adviseur Bouwfysisch-adviseur

Nadere informatie

BIM 2.0 VANUIT HET PERSPECTIEF VAN EEN AANNEMER WILLEM PEL BALANCE & RESULT. Pioneering BIM werkplaats 27 januari 2012

BIM 2.0 VANUIT HET PERSPECTIEF VAN EEN AANNEMER WILLEM PEL BALANCE & RESULT. Pioneering BIM werkplaats 27 januari 2012 BIM 2.0 VANUIT HET PERSPECTIEF VAN EEN AANNEMER WILLEM PEL BALANCE & RESULT Pioneering BIM werkplaats 27 januari 2012 Aannemer als de spil in de keten Een aannemer is de verbindende schakel tussen: Creatieve

Nadere informatie

Raadsvoorstel Programma Inwoners - en Overheidsparticipatie

Raadsvoorstel Programma Inwoners - en Overheidsparticipatie BLANCO gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6463 Inboeknummer 15bst01200 Beslisdatum B&W 8 september 2015 Dossiernummer 15.37.551 Raadsvoorstel Programma Inwoners - en Overheidsparticipatie 2015-2018 Inleiding

Nadere informatie

Open venster. Open venster. beeld van de leercirkels Leiderschap en Talentontwikkeling

Open venster. Open venster. beeld van de leercirkels Leiderschap en Talentontwikkeling Open venster Open venster beeld van de leercirkels Leiderschap en Talentontwikkeling Open venster De wereld verandert en overheden moeten mee veranderen. Maar hoe doe je dat, hoe Open venster kan je dat

Nadere informatie

Communiceren met ouderen

Communiceren met ouderen Communiceren met ouderen 1. Introductie a) Het SEE-GREEN project Het SEE-GREEN project is een Europees initiatief om de gevolgen voor de oudere generatie burgers in onze gemeenschappen te bepalen wanneer

Nadere informatie

WAAROM IS OPDRACHT- GEVERSCHAP BELANGRIJK?

WAAROM IS OPDRACHT- GEVERSCHAP BELANGRIJK? Margriet Drijver Corporatiebestuurder sinds 2004 Voormalig lid RegieRaad Bouw, Vernieuwing Bouw Voormalig lis Aedesbestuur Trekker Actieteam Professioneel Opdrachtgeverschap tijdens ActieAgenda Bouw Initiatiefnemer

Nadere informatie

Iedereen sterk. Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers

Iedereen sterk. Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers Iedereen sterk Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers JANUARI 2016 Veranderen moet veranderen Verandering is in veel gevallen een top-down proces. Bestuur en management signaleren

Nadere informatie

360 feedback 3.1 M. Camp Opereren als lid van een team Omgaan met conflicten Omgaan met regels

360 feedback 3.1 M. Camp Opereren als lid van een team Omgaan met conflicten Omgaan met regels 360 feedback 3.1 Student: M. camp Studentnummer: 11099003 Klas: WDH31 Datum: 2-02-2014 Personen welke de formulieren hebben ingevuld: - M. Camp - Menno Lageweg - Ir. S.W.L. van Herk - D.J. Jager M. Camp

Nadere informatie

Inspireren, Leren & Werken. Werken aan een nieuwe werkwijze

Inspireren, Leren & Werken. Werken aan een nieuwe werkwijze Inspireren, Leren & Werken Werken aan een nieuwe werkwijze WIE, WAT, WAAR? BOOTCAMP JEUGDWERK 2014 BLZ 4 DAG 4 DONDERDAG 4 SEPTEMBER BLZ 8 DAG 1 MAANDAG 1 SEPTEMBER BLZ 5 DAG 5 VRIJDAG 5 SEPTEMBER BLZ

Nadere informatie

Opleidingsprogramma DoenDenken

Opleidingsprogramma DoenDenken 15-10-2015 Opleidingsprogramma DoenDenken Inleiding Het opleidingsprogramma DoenDenken is gericht op medewerkers die leren en innoveren in hun organisatie belangrijk vinden en zich daar zelf actief voor

Nadere informatie

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld,

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, heeft wel de toekomst. Over vijf jaar zal één op de vijf bouwwerken in Nederland volgens een concept gebouwd worden. Wat is dat en wat betekent het voor

Nadere informatie

De kracht van een goede opdracht

De kracht van een goede opdracht PREVIEW De kracht van een goede opdracht Het moment is nu Als er íets zeker is, dan is het wel dat dit een bijzonder interessante tijd is om bij een woningcorporatie te werken. Naast de sociale opgave

Nadere informatie

Productontwikkeling 2.0

Productontwikkeling 2.0 Productontwikkeling 2.0 De klant centraal zetten Lastig om out of the box te denken Loeff s Patent leerde weer vanuit de klant naar de eigen archiefproducten te kijken. Het bedrijf weet eigentijdse en

Nadere informatie

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Zwaantina van der Veen / Dymphna Meijneken / Marieke Boekenoogen Stad met een hart Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2

Nadere informatie

Maart De WoonTafel. Woontafel Whitepaper. De kansen van ketensamenwerking. Mede mogelijk gemaakt door

Maart De WoonTafel. Woontafel Whitepaper. De kansen van ketensamenwerking. Mede mogelijk gemaakt door Maart 2013 De WoonTafel Woontafel Whitepaper De kansen van ketensamenwerking Mede mogelijk gemaakt door Woontafel Whitepaper De kansen van ketensamenwerking De cijfers lopen uiteen, maar op basis van onderzoek

Nadere informatie

Beleidsplan 2012 t/m 2016

Beleidsplan 2012 t/m 2016 Beleidsplan 2012 t/m 2016 Mei 2012 Beleidsplan 2012 t/m 2016 Inleiding Dit beleidsplan is het resultaat van een voortgaand proces, waar we sinds twee jaar aan werken. In die periode is het volgende gebeurd.

Nadere informatie

Stroomversnelling Brabant 16 & 17 juni 2015. Verslag tweedaagse conferentie in het Arsenaal Grave

Stroomversnelling Brabant 16 & 17 juni 2015. Verslag tweedaagse conferentie in het Arsenaal Grave Stroomversnelling Brabant 16 & 17 juni 2015. Verslag tweedaagse conferentie in het Arsenaal Grave www.stroomversnellingbrabant.nl Stroomversnelling Brabant Deelnemers tweedaagse conferentie willen concreet

Nadere informatie

Bouwlokaal: Bouwen is vooruitzien Jan-Willem Ponjé

Bouwlokaal: Bouwen is vooruitzien Jan-Willem Ponjé Bouwlokaal: Bouwen is vooruitzien Jan-Willem Ponjé directeur Bouwbedrijf Ponjé Vestigingsplaats: Handel (gemeente Gemert-Bakel) Opgericht in: 1932 Omzet: 8,5 mln euro Medewerkers: 46 personen Activiteiten:

Nadere informatie

Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap

Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap Aanleiding Woningcorporaties hebben de afgelopen jaren gezamenlijk ongeveer 6,5 miljard euro per jaar in hun woningvoorraad gestoken. Van dit bedrag ging ongeveer

Nadere informatie

Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap

Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap Aanleiding Woningcorporaties hebben de afgelopen jaren gezamenlijk ongeveer 6,5 miljard euro per jaar in hun woningvoorraad gestoken. Van dit bedrag ging ongeveer

Nadere informatie

Hoe maak je de keten LEAN?

Hoe maak je de keten LEAN? Hoe maak je de keten LEAN? Oktober 2012 Meindert Koopman Directeur Bouwbedrijf Rijssen B.V Hoe maak je de keten LEAN?? Inleiding. Traditionele proces. Ketenintegratie.. Van Losser Installatiegroep. Ketenintegratie:

Nadere informatie

Workshop House of Tomorrow Today

Workshop House of Tomorrow Today Workshop House of Tomorrow Today Ontsnap eens uit het peloton! 1. Teken uw keten(s) eens uit, vanaf grondstoffen (aanbod) t/m eindgebruiker (vraag). 2. Genereer probleem-klant combinaties. 3. Selecteer

Nadere informatie

Jeroen Dusseldorp 17-12-2013

Jeroen Dusseldorp 17-12-2013 Groeidocument trainingen blok 2 Jeroen Dusseldorp 17-12-2013 Inleiding Voor u ligt mijn groeidocument van de trainingen die zijn gegeven in blok 2 van de minor Consultancy. Om een succesvolle consultant

Nadere informatie

Uw procesregiseur. Expertise in het bouwtraject. Sterk in verbinden. Dat is Adams Bouwadviesbureau. Al meer dan 15 jaar een

Uw procesregiseur. Expertise in het bouwtraject. Sterk in verbinden. Dat is Adams Bouwadviesbureau. Al meer dan 15 jaar een sterk in verbinden Sterk in verbinden. Dat is Adams Bouwadviesbureau. Al meer dan 15 jaar een toonaangevend ingenieursbureau. Gespecialiseerd in duurzaam en constructief bouwadvies voor woningbouw en utiliteitsbouw.

Nadere informatie

Je zet niet even een knop om en je bouwt lean

Je zet niet even een knop om en je bouwt lean project De BinnenVergt, Zaltbommel Je zet niet even een knop om en je bouwt lean 1 30 Het zegt al veel dat we tot nu nog geen verzoek tot meerwerk richting de opdrachtgever hebben gedaan. Aannemer Jan

Nadere informatie

Ontwikkelcompetitie Noordgebouw. Heleen Wijtmans, gemeente Utrecht David Snelleman, Dura Vermeer Maarten Kievits, Fakton

Ontwikkelcompetitie Noordgebouw. Heleen Wijtmans, gemeente Utrecht David Snelleman, Dura Vermeer Maarten Kievits, Fakton Ontwikkelcompetitie Noordgebouw Heleen Wijtmans, gemeente Utrecht David Snelleman, Dura Vermeer Maarten Kievits, Fakton Toplocatie en complexe opgave in één Zichtlocatie aan het spoor Tussen station en

Nadere informatie

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK VERSIE JUNI 2014 INLEIDING De Bouwcampus staat in de steigers: hier pakken we de uitdagingen binnen de bouw gezamenlijk op. In vraagstukken die zowel private als publieke

Nadere informatie

Volledige uitleg oproep Tools voor EnergielinQ

Volledige uitleg oproep Tools voor EnergielinQ Volledige uitleg oproep Tools voor EnergielinQ Inleiding Energiesprong is een programma dat de Stichting Experimenten Volkshuisvesting (SEV) uitvoert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken

Nadere informatie

WIJ ZIJN ACTIUM EN DIT IS ONZE KOERS STRATEGISCHE KOERS

WIJ ZIJN ACTIUM EN DIT IS ONZE KOERS STRATEGISCHE KOERS WIJ ZIJN ACTIUM EN DIT IS ONZE KOERS STRATEGISCHE KOERS 2018-2021 Dit is onze strategische koers, dé leidraad bij ons denken en ons doen. Het is ons kompas, dat richting geeft aan de keuzes die we maken

Nadere informatie

Zwembaden met meerwaarde. Synarchis adviesgroep Zwembaden met meerwaarde

Zwembaden met meerwaarde. Synarchis adviesgroep Zwembaden met meerwaarde Zwembaden met meerwaarde Inleiding Onze visie op maatschappelijk vastgoed: een integrale benadering van investeren en exploiteren Synarchis benadert maatschappelijke voorzieningen integraal als het gaat

Nadere informatie

Terug naar de basiswaarden M A G A Z I N E. In financiële advisering past geen dubbele moraal. FFP-Verkiezingsdebat

Terug naar de basiswaarden M A G A Z I N E. In financiële advisering past geen dubbele moraal. FFP-Verkiezingsdebat J A A R G A N G 6 N U M M E R 2 J U N I 2 0 1 0 M A G A Z I N E In financiële advisering past geen dubbele moraal FFP-Verkiezingsdebat Integraal advies nader verankeren in gedragscode Terug naar de basiswaarden

Nadere informatie

Impuls voor het verduurzamen van de Enschedese woningmarkt. door middel van het oprichten van een. Advies- en Verkooporganisatie

Impuls voor het verduurzamen van de Enschedese woningmarkt. door middel van het oprichten van een. Advies- en Verkooporganisatie Impuls voor het verduurzamen van de Enschedese woningmarkt door middel van het oprichten van een Advies- en Verkooporganisatie Datum: 13 mei 2013 Status: Publicatie Namens: Werkgroep MIO Duurzaamheid De

Nadere informatie

Hoogbouwkavel Leidsche Rijn Centrum Noord

Hoogbouwkavel Leidsche Rijn Centrum Noord Hoogbouwkavel Leidsche Rijn Centrum Noord Participatiebijeenkomst 12 april2018 Programma Introductie (19.30 19.40) Presentatie: historie, ruimtelijke kaders en selectieproces (19.40 19.55) Doel van de

Nadere informatie

Plan van aanpak voor energieneutraal renovatieconcept Sparrenhoeven

Plan van aanpak voor energieneutraal renovatieconcept Sparrenhoeven Plan van aanpak voor energieneutraal renovatieconcept Sparrenhoeven Beschrijving van de in het consortium deelnemende partijen en hun rol tijdens het ontwikkelen van het concept. Roscobouw heeft in het

Nadere informatie

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat. Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig

Nadere informatie

UW DROOMWONING IN TIEN STAPPEN. Waar woonwensen werkelijkheid worden

UW DROOMWONING IN TIEN STAPPEN. Waar woonwensen werkelijkheid worden UW DROOMWONING IN TIEN STAPPEN Waar woonwensen werkelijkheid worden 1 2 DROOMPLEK GEVONDEN? OF ZOEKT U NOG? HOE WORDT UW DROOMWONING WERKELIJKHEID? Iedereen heeft dromen. Zeker als het om wonen gaat. Maar

Nadere informatie

Wie zijn we Wat is onze visie Meer informatie. Visie aanpak verduurzaming vastgoed gemeente Eindhoven

Wie zijn we Wat is onze visie Meer informatie. Visie aanpak verduurzaming vastgoed gemeente Eindhoven Visie aanpak verduurzaming vastgoed gemeente Eindhoven Wie zijn we? Gestart in 1986 Duurzaamheid zit in onze genen Ruim 110 medewerkers Woningbouw, utiliteit, overheid, gezondheidszorg, onderwijs, monumenten,

Nadere informatie

FAQ MARKTPLAATS VOOR ENERGIENEUTRALE KANTOORRENOVATIES

FAQ MARKTPLAATS VOOR ENERGIENEUTRALE KANTOORRENOVATIES FAQ MARKTPLAATS VOOR ENERGIENEUTRALE KANTOORRENOVATIES 1. Ik ben adviseur en werk normaal gesproken rechtstreeks in opdracht van de gebouweigenaar of gebruiker. Moet ik me nu aanmelden als Maker? Of moet

Nadere informatie

41 december 2010. MAT Afbouw Zaltbommel. Ale van der Veen van Gerko Afbouw op het project Wave. MATinfo 1

41 december 2010. MAT Afbouw Zaltbommel. Ale van der Veen van Gerko Afbouw op het project Wave. MATinfo 1 MAT Afbouw Zaltbommel # 41 december 2010 Ale van der Veen van Gerko Afbouw op het project Wave #37 - januari 2009 Hotel Zwolle MATinfo 1 Ale van der Veen 26 jaar, lts, werken/leren als timmerman, bij MAT

Nadere informatie

Van Samenhang naar Verbinding

Van Samenhang naar Verbinding Van Samenhang naar Verbinding Sogeti Page 2 VAN SAMENHANG NAAR VERBINDING Keuzes, keuzes, keuzes. Wie wordt niet horendol van alle technologische ontwikkelingen. Degene die het hoofd koel houdt is de winnaar.

Nadere informatie

WHITEPAPER Nl-ANALYSE

WHITEPAPER Nl-ANALYSE WHITEPAPER Nl-ANALYSE Inhoudsopgave: 1. Wat is een Next Level-analyse? 2. Waarom een Next Level-analyse en wat is de toegevoegde waarde? 3. Hoe komt een Next Level-analyse tot stand? 4. Dan is er en analyse,

Nadere informatie

Co-creatie/Lean een cultuuromslag

Co-creatie/Lean een cultuuromslag Wat betekent LEAN Bouwen voor de bouwketen? Rudolph van den Bergh Directeur ERA Contour Balance & Result Co-creatie/Lean een cultuuromslag 10 oktober 2012 Rudolph van den Bergh 1 Programma 1. Profiel 2.

Nadere informatie

Klomps Bouwbedrijf Duurzaam en Energieneutraal Bouwen SBR Bouwlokalen. 23-04-2013 Klomps Bouwbedrijf

Klomps Bouwbedrijf Duurzaam en Energieneutraal Bouwen SBR Bouwlokalen. 23-04-2013 Klomps Bouwbedrijf Klomps Bouwbedrijf Duurzaam en Energieneutraal Bouwen SBR Bouwlokalen 1 Familiebedrijf sinds 1956 Platte organisatiestructuur met ca. 65 medewerkers Utiliteit- en woningbouw, restauratie Omzet: 15.300.000,-

Nadere informatie

Cultuur is een eerste levensbehoefte

Cultuur is een eerste levensbehoefte 10 Cultuur is een eerste levensbehoefte Interview Tekst Kelly Bakker Foto s Tessa Wiegerinck Journalist, cultuurkenner en ondernemer in één Je stapt in die achtbaan en kan dan eigenlijk niet meer anders

Nadere informatie

Scholder an Scholder Verenigen voor de toekomst Werken met de methodiek scholder an scholder 2.0

Scholder an Scholder Verenigen voor de toekomst Werken met de methodiek scholder an scholder 2.0 Scholder an Scholder 2.0 - Verenigen voor de toekomst Werken met de methodiek scholder an scholder 2.0 Opdracht Bestuurlijk Overleg Sport; 7 december 2016 Evaluatie van scholder an scholder (1.0) leert

Nadere informatie

Ketenintegratie in de bouw: beter, sneller en goedkoper

Ketenintegratie in de bouw: beter, sneller en goedkoper Ketenintegratie in de bouw: beter, sneller en goedkoper Wat is ketenintegratie? Ketenintegratie in de bouw betekent met meerdere partijen werken aan een gezamenlijk doel. De keten is zo groot als je hem

Nadere informatie

Slim bouwen met BIM 11 juni 2014

Slim bouwen met BIM 11 juni 2014 Bouwlokalen initiator Theo Peekstok projectcoördinator / partner multidisciplinair architectenbureau ? (afkomstig van hetnationaalbimplatform.nl ) BIM is gebaseerd op werken middels één model (database)

Nadere informatie

Nieuwe vormen van samenwerken

Nieuwe vormen van samenwerken Nieuwe vormen van samenwerken Geplaatst door april 22, 2014 door Haico van Nunen - Orakel van Delphi - De raadpleging van een Orakel is een eeuwenoude, welbekende manier om antwoord op een vraag te krijgen.

Nadere informatie

Verslag van de tweede bijeenkomst op InnovatiePartnerschap op De BouwCampus.

Verslag van de tweede bijeenkomst op InnovatiePartnerschap op De BouwCampus. Verslag van de tweede bijeenkomst op InnovatiePartnerschap op De BouwCampus. Casus: Duikervervanging in Rotterdam Organisatie: Linda Docters van Leeuwen - Oxand Nick Statham - Gemeente Rotterdam Rob Kuiken

Nadere informatie

Duurzame Bouw & gebiedsontwikkeling

Duurzame Bouw & gebiedsontwikkeling Duurzame Bouw & gebiedsontwikkeling Squarewise 9 november 2011 Noor Huitema-Hellemans (huitema@squarewise.com; 020-4473925) Squarewise is een adviesbureau met een sterke focus op: strategie, innovatie,

Nadere informatie

Ridderkerk dragen we samen!

Ridderkerk dragen we samen! Ridderkerk dragen we samen! Inleiding In mei 2015 heeft de gemeenteraad de startnotitie vastgesteld met de titel Ridderkerk dragen we samen! De subtitel luidt: van burgerparticipatie naar overheidsparticipatie.

Nadere informatie

CASESTUDY GEZIN MET KLEINE KINDEREN

CASESTUDY GEZIN MET KLEINE KINDEREN CASESTUDY GEZIN MET KLEINE KINDEREN VOORWOORD Waarom een Case Study? Om een inzicht te geven in het beslis-traject dat potentiële tegelkopers doorlopen. Om mensen die in dezelfde situatie zitten van praktisch

Nadere informatie

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid 18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid Goed, gezond en gemotiveerd aan het werk tot je pensioen? Dat bereik je door kansen te pakken op het werk. Leer aan de hand van onderstaande punten hoe je

Nadere informatie

U bent dé partner-in-onderhoud voor Wonen Wateringen. Informatie bijeenkomst 10 november 15

U bent dé partner-in-onderhoud voor Wonen Wateringen. Informatie bijeenkomst 10 november 15 Wonen Wateringen daagt u uit om samen te gaan voor de kansen van ketenintegratie en zet in op een langdurige samenwerking met partijen die zich commercieel committeren aan de samenwerking en erin willen

Nadere informatie

Afstudeerprijs

Afstudeerprijs Inleiding Binnen de Academie voor Architectuur, Bouwkunde & Civiele Techniek reiken we elk jaar de afstudeerprijs uit voor het beste afstudeerverslag. Wij zijn trots op alle studenten die afstuderen en

Nadere informatie

TECHNISCH BEHEER. Zorgeloze kwaliteit. vandorp.eu

TECHNISCH BEHEER. Zorgeloze kwaliteit. vandorp.eu TECHNISCH BEHEER Zorgeloze kwaliteit TECHNISCH BEHEER Onze samenleving verandert snel. Waar in het verleden volstaan kon worden met een eenvoudig inspanningscontract voldoet dit veelal niet meer aan de

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Geeft je inzicht in jouw persoonlijke

Nadere informatie

Met een rugzakje vol info ga ik naar huis, veel gesprekken, leuke manier van middagvulling.

Met een rugzakje vol info ga ik naar huis, veel gesprekken, leuke manier van middagvulling. Leerzaam, leuk, nieuwe contacten opgedaan, nieuwe ideeën. Het open Space concept is geweldig. Met een rugzakje vol info ga ik naar huis, veel gesprekken, leuke manier van middagvulling. Ontspannen maar

Nadere informatie

groene expertise open blik de juiste combinatie van kennis en disciplines

groene expertise open blik de juiste combinatie van kennis en disciplines Groener leven groener leven Mensen houden van groen. Of we nu binnen werken, buiten sporten of in de natuur tot rust komen. We kunnen niet zonder, want groen draagt op allerlei manieren bij een gezonde

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Laat je talenten leven Helpt je het

Nadere informatie

Jaarprogramma 2011. Laat zien dat uw bedrijf een competente bouwpartner is als het gaat om innovatieve duurzame oplossingen!

Jaarprogramma 2011. Laat zien dat uw bedrijf een competente bouwpartner is als het gaat om innovatieve duurzame oplossingen! Jaarprogramma 2011 Laat zien dat uw bedrijf een competente bouwpartner is als het gaat om innovatieve duurzame oplossingen! Meer dan wordt u aangeboden door het Centrum voor Innovatie van de Bouwkolom

Nadere informatie

CASEBESCHRIJVING. OPDIC analyse en uitkomst

CASEBESCHRIJVING. OPDIC analyse en uitkomst CASEBESCHRIJVING OPDIC analyse en uitkomst VERTROUWELIJK W E www.implementatie-erp.nl info@implementatie-erp.nl Inleiding Dit is een voorbeeldproject, uitgevoerd door 1 of meerdere professionals van de

Nadere informatie

Rendabel ontwikkelen door opdrachtgeversrol anders in te vullen

Rendabel ontwikkelen door opdrachtgeversrol anders in te vullen Rendabel ontwikkelen door opdrachtgeversrol anders in te vullen Nieuwe invulling opdrachtgeversrol reduceert stichtingskosten en lifecycle costs en leidt tot het verdwijnen van de onrendabele top 1 Traditionele

Nadere informatie

RRBOUWRAPPORT 144. Aan de slag met BIM; gewoon doen! Handreiking, Virtueel Bouwen

RRBOUWRAPPORT 144. Aan de slag met BIM; gewoon doen! Handreiking, Virtueel Bouwen RRBOUWRAPPORT 144 Aan de slag met BIM; gewoon doen! Handreiking, Virtueel Bouwen 2 Handreiking Virtueel Bouwen Aan de slag met BIM, Gewoon doen! Jan Straatman en Willem Pel, Balance & Result Organisatie

Nadere informatie

Gebiedsontwikkeling. is meer dan alleen stenen stapelen. Interview met Antoinette Kemper en Damo Holt, Rebel

Gebiedsontwikkeling. is meer dan alleen stenen stapelen. Interview met Antoinette Kemper en Damo Holt, Rebel Gebiedsontwikkeling is meer dan alleen stenen stapelen Interview met Antoinette Kemper en Damo Holt, Rebel In gebiedsontwikkeling wordt meer en meer plek gevraagd voor maatschappelijke opgaven. Bouwen

Nadere informatie

Stappenplan. U (ver)bouwd uw huis niet zomaar. U wilt dat uw huis mooier wordt en beter bij u past. Daar heeft u ongetwijfeld al ideeën over.

Stappenplan. U (ver)bouwd uw huis niet zomaar. U wilt dat uw huis mooier wordt en beter bij u past. Daar heeft u ongetwijfeld al ideeën over. Introductie U (ver)bouwd uw huis niet zomaar. U wilt dat uw huis mooier wordt en beter bij u past. Daar heeft u ongetwijfeld al ideeën over. Het idee omzetten in werkelijkheid is voor velen een grote stap.

Nadere informatie

Open Convenant 12 november 2015

Open Convenant 12 november 2015 12 november 2015 Cees Buijs Albert Martinus Geert Jan Verkade René de Kwaadsteniet 1 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 13-11-15 Duurzaam GWW begint bij ambitie en focus Winst in integrale gebiedsontwikkeling; Focus

Nadere informatie

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel! Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:

Nadere informatie

BIJEENKOMST KMVG 26 JANUARI 2012 FREYA VAN DER KROEF, DIRECTEUR TENMAN BV. PPS-DBFM(O) kansen voor maatschappelijk vastgoed?

BIJEENKOMST KMVG 26 JANUARI 2012 FREYA VAN DER KROEF, DIRECTEUR TENMAN BV. PPS-DBFM(O) kansen voor maatschappelijk vastgoed? BIJEENKOMST KMVG 26 JANUARI 2012 FREYA VAN DER KROEF, DIRECTEUR TENMAN BV PPS-DBFM(O) kansen voor maatschappelijk vastgoed? OVERZICHT PRESENTATIE Wat is PPS Integrale contactvormen Kenmerken Toepassingen

Nadere informatie

Rapportage Competenties. Bea het Voorbeeld. support@meurshrm.nl. Naam: Datum: 16.06.2015. Email:

Rapportage Competenties. Bea het Voorbeeld. support@meurshrm.nl. Naam: Datum: 16.06.2015. Email: Rapportage Competenties Naam: Bea het Voorbeeld Datum: 16.06.2015 Email: support@meurshrm.nl Bea het Voorbeeld / 16.06.2015 / Competenties (QPN) 2 Inleiding In dit rapport wordt ingegaan op de competenties

Nadere informatie

Vormgeven aan Vernieuwend Opdrachtgeverschap. 11 september 2013

Vormgeven aan Vernieuwend Opdrachtgeverschap. 11 september 2013 Vormgeven aan Vernieuwend schap september 203 Waarom vernieuwing? Wat bereiken met vernieuwend opdrachtgeverschap? Afwenden onnodige kosten, naar lagere prijs Vermijden tegenvallende kwaliteit, meer kwaliteit

Nadere informatie

Selectiebeleid Woonservice projectontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud

Selectiebeleid Woonservice projectontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud Selectiebeleid Woonservice projectontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud Aannemers Architecten Adviseurs januari 2011 Leon Vries Achtergrond Woonservice schakelt regelmatig aannemers, architecten en adviseurs

Nadere informatie

CONGRES HOGESCHOOL UTRECHT. Jos Pleune

CONGRES HOGESCHOOL UTRECHT. Jos Pleune CONGRES HOGESCHOOL UTRECHT Jos Pleune 3-4-2012 1 Inhoud Aanleiding Zoektocht naar partner Zoektocht naar vorm Successen en aandachtspunten 3-4-2012 2 Ketenintegratie bij Havensteder 4 jaar geleden begonnen:

Nadere informatie

1 Visie op de webpresentatie

1 Visie op de webpresentatie 1 Visie op de webpresentatie De gemeente Eindhoven gaat haar presentatie op het web verbeteren We spreken met opzet over presentatie omdat de vorm wat ons betreft nog open is. Concreet betekent dit dat

Nadere informatie

Gesprekstechniek voor de manager met o.a. The one minute manager

Gesprekstechniek voor de manager met o.a. The one minute manager Gesprekstechniek voor de manager met o.a. The one minute manager 1 Executive Leadership Foundation - ELF 2005-2011 Dit materiaal mag vrij gebruikt worden, mits netjes de bron wordt vermeld Lastige dingen

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Bewust willen en kunnen 4. Performance Support 5. Informele organisatie 5. Waarom is het zo moeilijk? 6

Inhoudsopgave. Bewust willen en kunnen 4. Performance Support 5. Informele organisatie 5. Waarom is het zo moeilijk? 6 Inleiding De afgelopen vijftien jaar hebben we veel ervaring opgedaan met het doorvoeren van operationele efficiencyverbeteringen in combinatie met ITtrajecten. Vaak waren organisaties hiertoe gedwongen

Nadere informatie

Blauwhoed en Juli grijpen kans historische vesting Brielle te completeren :03

Blauwhoed en Juli grijpen kans historische vesting Brielle te completeren :03 Blauwhoed en Juli grijpen kans historische vesting Brielle te completeren 24-05-2016 17:03 Een bijzondere ontwikkelopgave aan de monumentale vestingswallen in Brielle: de transformatie van een markante

Nadere informatie

Beoordelen circulaire aanbesteding Douwe Jan Joustra, ICE-Amsterdam

Beoordelen circulaire aanbesteding Douwe Jan Joustra, ICE-Amsterdam Beoordelen circulaire aanbesteding Douwe Jan Joustra, ICE-Amsterdam De gemeente Apeldoorn heeft de aanbesteding van het werkprogramma De Parken (GWW) gedaan op basis van de methodiek Rapid Circular Contracting.

Nadere informatie

Probleemstelling. Algemene doelstelling praktijkprojecten

Probleemstelling. Algemene doelstelling praktijkprojecten Eindrapportage Project B116 LBC bij CSV/ROC A12 Veenendaal fase 1 Project B150 LBC bij CSV/ROC A12 Veenendaal fase 2 Project B190 LBC bij CSV/ROC A12 Veenendaal na gunning Project B902 LBC bij CSV/ROC

Nadere informatie

Samenwerken met MMX architecten

Samenwerken met MMX architecten Samenwerken met MMX architecten 1: waarom eigenlijk een architect inschakelen? De architect zorgt voor een juiste vertaling van regelgeving en voorschriften zoals bouwbesluit, burgerlijk wetboek, plaatselijke

Nadere informatie

Heijmans Avans Minor 2010-2011. Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding

Heijmans Avans Minor 2010-2011. Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding Heijmans Avans Minor 2010-2011 Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding Avans Hogeschool is een topinstituut dat toekomstige beroepsoefenaren opleidt tot excellente professionals, die zichzelf en

Nadere informatie

Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda

Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda 2012-2013 Inleiding M&S Breda bestaat uit acht organisaties die er voor willen zorgen dat de kwetsbare burger in Breda mee kan doen. De deelnemers in M&S Breda delen

Nadere informatie

Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap

Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap 10 Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Kim van der Hoeven 1. Inleiding Ontwikkelingen in maatschappij en samenleving denk met name aan de

Nadere informatie

Vraagstelling. 3. Hoe ga je met elkaar aan het werk; welke vaardigheden en competenties zijn nodig?

Vraagstelling. 3. Hoe ga je met elkaar aan het werk; welke vaardigheden en competenties zijn nodig? Vraagstelling 1. Wat vragen opdrachtgevers en gebruikers werkelijk en hoe kunnen aanbieders kansen pakken door hun dromen waar te maken? 2. Hoe ontstaat een win-win situatie door gebruik te maken van elkaars

Nadere informatie

Provinciale bijeenkomsten gemeentelijke financiën en de 3 decentralisaties in het sociaal domein

Provinciale bijeenkomsten gemeentelijke financiën en de 3 decentralisaties in het sociaal domein Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Provinciale bijeenkomsten gemeentelijke financiën en de 3 decentralisaties in het sociaal domein Zijn we allemaal aangesloten? Zijn alle gemeenten

Nadere informatie

Traject Tilburg. Aanvragers: Gemeente Tilburg. Adviseur: Monique Postma, Alleato, CMO-net

Traject Tilburg. Aanvragers: Gemeente Tilburg. Adviseur: Monique Postma, Alleato, CMO-net Traject Tilburg Aanvragers: Gemeente Tilburg Adviseur: Monique Postma, Alleato, CMO-net Opgave: Beantwoorde ondersteuningsvraag In Tilburg is het traject Welzijn Nieuwe Stijl onderdeel van een groter programma

Nadere informatie

wijzer in aanbesteden

wijzer in aanbesteden wijzer in aanbesteden investeren in Het voortraject betaalt zich later uit Lisa Bloem, Danny Bosman Een architect of adviseur inhuren (dienst), nieuw kantoormeubilair kopen (levering) of een nieuw gemeentehuis

Nadere informatie

Ketenintegratie veranderende rollen van de verschillende bouwpartners. Woonbedrijf en Ballast Nedam Zuid op zoek naar nieuwe samenwerkingsvormen

Ketenintegratie veranderende rollen van de verschillende bouwpartners. Woonbedrijf en Ballast Nedam Zuid op zoek naar nieuwe samenwerkingsvormen Ketenintegratie veranderende rollen van de verschillende bouwpartners Woonbedrijf en Ballast Nedam Zuid op zoek naar nieuwe samenwerkingsvormen Samen-werken als veranderopgave Waartoe? Veranderrichting

Nadere informatie

Een eeuw innovatie in de bouw De specifieke rol van de handel en toelevering. Frens Pries, directeur Balance&Result Peter van Heijgen, directeur HIBIN

Een eeuw innovatie in de bouw De specifieke rol van de handel en toelevering. Frens Pries, directeur Balance&Result Peter van Heijgen, directeur HIBIN Een eeuw innovatie in de bouw De specifieke rol van de handel en toelevering Frens Pries, directeur Balance&Result Peter van Heijgen, directeur HIBIN De bouw staat te boek als een weinig innovatieve, conservatieve

Nadere informatie

Inventief ontwerpen. Appels en..

Inventief ontwerpen. Appels en.. Inventief ontwerpen Peter van Delden Versie 1.0 April 2015 Herman Kuijkstraat 14 4191 AK Geldermalsen +31 622 201 805 www.deldenadvies.nl Appels en.. Als jij een appel hebt en ik een appel en we ruilen

Nadere informatie