Praagse perspectieven 3. Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de

Transcriptie

1 Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag bron. Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag. Universitaire pers, Praag 2005 Zie voor verantwoording: dbnl i.s.m.

2 V Voorwoord In het Nederlands en ook in het Tsjechisch bestaat een zegswijze alle goede dingen bestaan uit drie. Dat geldt zeker voor de reeks colloquia Praagse Perspectieven, georganiseerd door de Praagse sectie neerlandistiek aan de Karelsuniversiteit. Dit jaar in maart (op donderdag 17 en vrijdag 18 maart) vond het colloquium Praagse Perspectieven 3 in het gebouw van het Oostenrijks Forum in Praag plaats. Het colloquium werd feestelijk geopend door prof. dr. Jana Králová CSc., vice-decaan van de filosofische faculteit. De eregasten waren mevrouw Hilde Jansen, cultureel attaché van de Nederlandse ambassade in Praag en de heer Walter Moens, vertegenwoordiger van de Vlaamse regering. Bij de opening waren ook de directeur van het Instituut van Germaanse Talen, de heer doc. dr. Milan Tvrdík, CSc. en de heer Mag. Walter Perché, de directeur van het Oostenrijks Cultureel Forum aanwezig. Mag. Walter Perché, die een korte toespraak hield, willen we hier oprecht danken voor zijn begrip en de hulp die hij ons herhaaldelijk aanbiedt. Het Oostenrijks Cultureel Forum stelde ons de ruimte ter beschikking, wat een niet geringe bijdrage aan de organisatie van het colloquium is. Het programma van ons colloquium bestond uit twee delen. De eerste dag was een literaire dag met als onderwerp: Nationale stereotypen. Op dat gebied hebben we vijf interessante lezingen van onze collega's uit Nederland, België en Hongarije gehoord. Deze dag werd op bijzonder aardige wijze besloten: met een concert van Nederlandse en Tsjechische muziek die een student van de Praagse neerlandistiek die tegelijkertijd directie aan het Praagse conservatorium studeert, met zijn collega's had ingestudeerd. De tweede dag van het colloquium was een dag van de taalkunde met als onderwerp: Complexiteit en contrastiviteit. De bijdragen waren afkomstig van onze collega's uit Nederland, België, Frankrijk en Tsjechië. De gepresenteerde bijdragen, samen met enkele bijdragen die we om redenen van tijdgebrek niet konden horen, treft u aan in deze publicatie, de derde in de rij. Aan elke bijdrage is een korte samenvatting in het Tsjechisch toegevoegd. De organisatie van onze colloquia heeft financiële steun nodig. De vakgroep neerlandistiek wil van harte de Nederlandse Ambassade in Praag, de Vlaamse regering, de Orde van den Prince afdelingen Tienen en Het Sticht en het Oostenrijks Cultureel Forum in Praag voor hun hulp bedanken. Alle goede dingen bestaan uit drie. Het derde colloquium Praagse Perspectieven was zeker een bewijs van de waarachtigheid van deze zegswijze. Maar we hopen dat ook de colloquia die we voor de toekomst plannen goede dingen zullen zijn. Praag, oktober 2005 Zdenka Hrnčířová

3 VI Úvodem V nizozemštině i v češtině se říká do třetice všeho dobrého. Platí to jistě o kolokviích Praagse Perspectieven, které organizuje oddělení nederlandistiky na pražské Karlově univerzitě. Letos v březnu (ve čtvrtek 17. března a v pátek 18. března) se konalo v budově Rakouského kulturního fora v Praze třetí kolokvium z této řady, Praagse Perspectieven 3. Kolokvium slavnostně otevřela prof. dr. Jana Králová, CSc., proděkanka filozofické fakulty. Čestnými hosty byli paní Hilde Jansen, kulturní atašé Nizozemského velvyslanectví v Praze a pan Walter Moens, zástupce vlámské vlády. Zahájení kolokvia se také zúčastnil ředitel Ústavu germánských studií FF UK doc. dr. Milan Tvrdík, CSc. a mag. Walter Perché, ředitel Rakouského kulturního fora. Magistru Walteru Perché, který pronesl krátký proslov, bychom rádi upřímně poděkovali za jeho pochopení a pomoc, kterou nám opakovaně nabídl. Rakouské kulturní forum nám dalo k dispozici prostor pro konání kolokvia, což znamená nemalý přínos pro organizaci. Program kolokvia byl rozdělen do dvou částí. První den byl věnován literatuře a téma bylo: Národní stereotypy. Na toto téma jsme vyslechli pět zajímavých příspěvků, které přednesli kolegové z Nizozemska, Belgie a Mad'arska. Den byl ukončen velmi příjemně: koncertem nizozemské a české hudby. Koncert připravil a se svými kolegy nastudoval student pražské nederlandistiky, který současně studuje dirigování na pražské konzervatoři. Druhý den kolokvia měl na pořadu jazykovědu a téma znělo: Komplexnost a kontrastivnost. Příspěvky připravili naši kolegové z Belgie, Nizozemska, Francie a České republiky. Přednesené příspěvky spolu s několika přednáškami, které jsme z čacasových důvodů nemohli vyslechnout, najdete v této publikaci. Publikace je třetí v řadě publikaci z našich kolokvií. Ke každému příspěvku je připojeno krátké resume v češtině. Organizace kolokvia vyžaduje nemalé finanční náklady. Oddělení nederlandistiky vřele děkuje Nizozemskému velvyslanectví v Praze, vlámské vládě, jednotlivým sdružením Orde van den Prince v Tienen a Het Sticht a v neposlední řadě Rakouskému kulturnímu foru v Praze za pomoc, které se nám dostalo. Říká se do třetice všeho dobrého. Třetí kolokvium Praagse Perspectieven jasně prokázalo platnost tohoto rčeni. Doufáme ale, že i další kolokvia, která v budoucnu chceme uskutečnit budou pokračovat v tomto duchu. Praha, říjen 2005 Zdenka Hrnčířová

4 VII Openingswoord van de vice-decaan van de filosofische faculteit Distinguished guests, ladies and gentlemen, dear colleagues, This is indeed a great pleasure and honour to have the opportunity to open your colloquium. These programmes are of the greatest importance and therefore I was very happy to accept the invitation of the organisers, namely of Mrs. Hrnčířová, to participate in the Opening Session for several reasons. First, because the Netherlands was the first country of the so-called Western Europe I visited in the early eighties of the past century, and I was really very surprised by the good nature of all people I met. Second, because as Vice Dean of Students, I am really pleased to see our doctoral students having the opportunity to present the results of their research in an important international event. My third reason is that as a Spanish linguist I know that in the past Spaniards and the Dutch were at wars or had quarrels. They have overcome all that and now they co-operate within Europe. And this makes me very happy indeed. I wish you a great success in your discussions and I hope our Dutch colleagues will enjoy their stay in Prague and in our country. Jana Králová

5 1 Letterkundig thema Nationale stereotypen

6 3 Inleiding tot het thema Nationale stereotypen in de Nederlandstalige literatuur Op de eerste dag van ons colloquium stond een letterkundig thema centraal, getiteld Nationale stereotypen in de Nederlandstalige literatuur. De trouwe bezoeker van Praagse Perspectieven herinnert zich misschien dat wij op onze vorige colloquium ook een imagologisch onderwerp bespraken, namelijk Het zelfbeeld in de Nederlandse letterkunde, waarvan de handelingen te vinden zijn in de uitgave Praagse Perspectieven 2 (Praag 2004). Onze huidige invalshoek van nationale stereotypen was geïnspireerd door een groot project op imagologisch gebied, namelijk het Imagology handbook van Joep Leerssen uit Amsterdam en Manfred Beller uit Bergamo, waaraan al een paar jaar wordt gewerkt en dat in 2007 zal verschijnen. In dit handboek over de literaire representatie van nationale karakters hebben ongeveer vijftig medewerkers van verschillende Europese nationaliteit een nationale stereotypering geschreven over hun eigen land. Het voorwerk voor het letterkundig deel van ons congres was met name verricht binnen het kader van mijn werkzaamheid aan het artikel over The Dutch, dat in het Imagology handbook zal verschijnen. Bij het uitgangspunt van nationale stereotypen in de Nederlandstalige literatuur volgden wij Van Dale, die onder het begrip stereotype verstaat een karakterisering, met name van een volk of van individuen uit een groep, op grond van generalisering van al of niet reële waarnemingen. In de omschrijving al of niet reële waarnemingen is de distantiëring van essentialistische opvattingen te beluisteren, die kenmerkend is voor de imagologische opvatting van de school van Dyserinck, een visie waartoe wij ons ook al op ons vorige colloquium bekenden. Geen geloof in een volksziel, maar een analyse van de literaire representatie, een analyse van de constructie van nationale stereotypen per tekst, per groep teksten en mogelijk per historische periode. Beeldvormingsprocessen verlopen vaak volgens een complex patroon van oppositie tussen auto- en heterostereotypes, (tussen zelfbeeld en het beeld van de ander), waardoor het zelfbeeld mede vorm krijgt onder invloed van het beeld van buitenlanders. In dit congres is onder andere aan de orde gesteld de vraag naar de reductionistische weergave van de Nederlander, in de koopman, dominee en kruidenier en wat de koloniale letteren betreft van de inlander. Van met name deze Nederlandse stereotypen wordt aangenomen, dat zij in de zeventiende eeuw ontstonden. De opstand tegen Spanje was mede door de godsdienst geïnspireerd en baarde een natie die het al in korte tijd tot grote welvaart wist te brengen. Zo ontstond ook het spanningsveld tussen koopman en predikant, dat tot uitdrukking kwam in een cultuur van overvloed en onbehagen, zoals Simon Schama het noemde.

7 4 Wat de koopman betreft laat Dorothee Sturkenboom aan de hand van het vroegmoderne Nederlandse toneel zien dat het bekende negatieve stereotype van de geldbeluste koopman transformeerde via een aantal tussenstappen in de eerzame koopman, een vaderlandse variant waarmee de Nederlander zich zonder schaamte kon én behoorde te identificeren. Judit Gera neemt het ontstaan en de veranderende inhoud van het begrip kruidenier in de context van de Nederlandse cultuur onder de loep. De kruidenier als zodanig is aanvankelijk moeilijk van de winkelier te onderscheiden, terwijl de betekenisverandering naar kleingeestig mens onder invloed van de romantiek tot stand lijkt te komen. Zij schetst in haar bijdrage het motief van de kruidenier van Jan Luyken tot Jan Wolkers in de Nederlandse literatuur. Eep Francken confronteerde ons met de vraag of de Nederlandse dominee zoals te verwachten in de loop van de twintigste eeuw een meelijwekkende figuur was geworden. Dat bleek toch minder het geval. Al heeft de dominee sinds lang afgedaan als auteur, als personage speelt de dominee, ook bij vooraanstaande schrijvers, nog altijd een niet onaanzienlijke rol. Kris Steyaert vergeleek de poëtische beschrijvingen van de inlander uit de zeventiende-eeuwse letterkunde met het beeld van de inlander in het begin van de twintigste-eeuwse Nederlandse poëzie. Steyaert poneert de stelling, dat het mechanisme van de overbelichting (zoals in zeventiende-eeuwse geschriften) en van de verhulling (de afwezige inlander in de vroege twintigste eeuw) door verwante tendensen worden gestuurd. Lut Missinne heeft ons in dit congres ingewijd in de Belgitude, het discours over de Belgische identiteit. In een analyse van de beeldvorming van de Belgische (en niet de Vlaamse) kust laat zij overtuigend zien, dat er grote overeenkomst is tussen het denken over de Belgische kust en over de Belgische identiteit. Als een contrapunt bevat deze bundel ten slotte ook een bijdrage van de auteur van het artikel over The Czech in het Imagology handbook, Kees Mercks, die Tsjechische stereotypen behandelt in een bijdrage over Bohumil Hrabal. Ellen Krol

8 5 Kwam de laatste dominee voorbij? De dominee in de Nederlandse literatuur van de twintigste eeuw Eep Francken Universiteit Leiden Samenvatting: Is de Nederlandse dominee in de loop van de twintigste eeuw een meelijwekkende figuur geworden? Wie zijn reputatie probeert te vatten in een rijtje trefwoorden, zou tot die conclusie kunnen komen. Toch is er minstens één terrein waarop hij, ook in de tweede helft van de vorige eeuw, ook buiten eigen kring zijn rol blijft vervullen: de Nederlandse literatuur. Als auteur heeft de dominee sinds lang afgedaan. Maar als personage blaast hij, ook bij vooraanstaande schrijvers, nog altijd zijn partijtje mee. Stala se z nizozemského faráře v průběhu dvacátého století figurka hodná politování? Pokud sledujeme vývoj toho pojmu v různých aspektech, mohli bychom k tomuto závéru dojít. Přesto se zde vyskytuje alespoň jedna oblast, ve které i v druhé poloviné minulého století stále plní svou úlohu a to i mimo oblast své působnosti: nizozemska literatura. Jako autor se farář už dlouhou dobu nevyskytuje. Ale jako osobnost hraje stále roli i u předních spisovatelů Na de aanslagen op New York en Washington en de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh is Nederland een beetje in de war. Dreigende aanslagen van radicale islamitische jongeren op leden van de Tweede Kamer beheersen het nieuws. Het ideaal van de multiculturele samenleving verwatert. Terugblikken op de jaren vijftig - misschien saai maar vooral veilig - worden steeds weemoediger: toen Nederland nog Nederland was... Op de radio en de televisie, in dag- en weekbladen discussiëren journalisten, politici en geleerden over de identiteit van Nederland en van de nieuwe Nederlander. Is een in Nederland geboren kind van Marokkaanse ouders Nederlander, Marokkaanse Nederlander of Marokkaan? Is Nederland voor iedereen die er woont, of toch vooral voor de echte Nederlanders? Wie zijn die echte Nederlanders dan wel? Het succes van Fortuyn suggereerde een tweedeling in de maatschappij. Zijn kiezers zagen de Marokkaanse en Turkse immigranten en hun kinderen zeker niet als Nederlanders maar als anderen. Bovendien wilden ze 't liefst van die anderen af. Van de weeromstuit trekken Marokkaanse en Turkse jongeren zich terug in eigen kring. Meisjes zoeken steun bij het uniform van het

9 6 hoofddoekje. Sommigen praten over terugkeer, naar een moederland waar zij nooit hebben gewoond. Ontheemding overal. Aan de debatten doen de traditionele hoekstenen van de Nederlandse maatschappij niet mee. Ik bedoel de koopman en de dominee. De ondernemer loopt zelden voorop in het maatschappelijk debat. Daar komt bij dat hij de laatste jaren veel status verloren heeft door grote fraudezaken. De dominee is, al veel eerder, een aandoenlijke figuur geworden. Hij werkt hard: hij preekt en leidt de diensten, hij geeft catechisatie, gaat op huisbezoek en op ziekenbezoek en vervult een belangrijke rol bij begrafenissen. Maar hoe goed hij zijn werk ook doet, zijn gemeente blijft almaar krimpen. Er zijn altijd meer begrafenissen dan dopelingen. Buiten eigen kring heeft hij weinig aanzien, maar zelfs daarbinnen is zijn positie tegenover de plaatselijke kerkenraad veelal verzwakt. Nog maar één dominee is landelijk bekend. Dat is ds. Visser van de Pauluskerk in Rotterdam, vanwege zijn letterlijke uitleg van Paulus' beginsel dat men de zwakken moet opnemen. (Hand. 20:35) Visser bood in zijn kerk een verblijfplaats aan zwervers en drugsverslaafden. Honderd jaar geleden had Nederland nog een dominee als minister-president. Dat is nu ondenkbaar. De tegenwoordige premier Balkenende wordt wel een dominee genoemd maar dat is dan bedoeld als afkeuring. Kennelijk voldoet de minister-president in een aantal opzichten aan het beeld dat men koestert van een dominee. Hoe ziet dat beeld eruit? Ik heb de laatste maanden zestien zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden genoteerd die ik vond in aanduidingen van wat typisch des dominees is. Een deel ervan heeft een ontkennende achtergrond. De schrijvers ontkennen dan dat dominees meer dan anderen de aangeduide eigenschappen zouden hebben of met de aangeduide begrippen geassocieerd zouden moeten worden. 1 Maar uit die ontkenning blijkt dat de eigenschappen - terecht of niet - aan dominees worden toegeschreven, en daarom is het mij te doen. drammerig, eigendunk, fatsoen, femelaar, galmend, gevestigde orde, goedig, halfzacht, huichelaar, onbenullig, onhandig, onnatuurlijk, stijf, vriendelijk, wereldvreemd, zalvend. Helemaal ongunstig is het rijtje niet maar bij een woord als fatsoen dat op zichzelf niet negatief klinkt, moet men denken aan bekrompen burgerlijk fatsoen, of aan de betekenis die onversneden terugkeert in Vestdijks fatsoensrakker : de huichelaar die altijd over fatsoen praat zonder zich fatsoenlijk te gedragen. De reeks biedt al met al van de protestantse zielenherders een somber beeld. Waarom zou je lieden die je op deze manier ziet, bij een nationaal debat halen?

10 7 Van premier tot paria klinkt al te vlot, maar het is zeker dat de positie van de dominee de laatste honderd jaar sterk verzwakt is. Van leidsman tegen wie men opziet, tot quantité négligeable. Spoort deze rampspoed met het beeld dat de Nederlandse literatuur van de dominee tekent? Is de dominee ook daar op de aftocht? Om een eerste antwoord op die vraag te krijgen, maak ik een kleine toer langs bekende dominees uit de literatuur van de tweede helft van de twintigste eeuw. Maar er zijn drie opmerkingen vooraf nodig. Ik beperk me tot de dominees die personage zijn. Van de schrijvende, meer speciaal de dichtende dominees is het immers overbekend dat ze al in de negentiende eeuw in de Grassprietjes door Cornelis Paradijs (Frederik van Eeden) ten grave zijn gedragen. Maar, Goddank! zingt nu cantaten... Daar komt J.J.L. ten Kate! Dankt den Heer met snarenspel Voor Ten Kate, J.J.L. Schrijf maar, Neêrland's dominé's! Schrijf maar in des Heren vrees Slechte verzen maakt men nooit, Als ons bef en toga tooit. 2 En (2) in verband daarmee, dat ook de twee belangrijkste dominee-personages van de negentiende eeuw, ds. Wawelaar uit Max Havelaar (1860) en ds. De Kantere uit Een nagelaten bekentenis (1894), er bij hun auteurs Multatuli en Emants al slecht afkomen. Het schoolvoorbeeld van de galmende preek is de preek van ds. Wawelaar. Men kan hem ook zien als huichelaar. Hij roept dat de Javanen, die immers geen christenen zijn, zullen branden in de hel, tenzij zij een laatste strohalm grijpen. Die wordt ze geboden door het edelmoedige Nederlandse koloniale bewind, dat zendelingen in Indië toelaat. Voor die zendelingen laat Wawelaar in zijn kerk graag collecteren, want zij leren de Javaan de Ware Weg: hard werken, hard werken voor Nederland. Ook ds. De Kantere is een huichelaar. Hij doet het voorkomen alsof hij het huwelijk van de hoofdpersoon, Willem Termeer, wil redden, maar probeert uiteindelijk mevrouw Termeer te verleiden. Samengevat: de dominee mag er in 1900 in de maatschappij nog goed voorgestaan hebben, zijn deemstering was - in elk geval in de literatuur - al begonnen. Ten derde: ik zocht mijn twintigste-eeuwse dominees bij de literaire top, bij schrijvers die een naam hebben in de zogenaamde hoge literatuur. Had ik me gericht op de hoofdfiguren in populaire streekromans of protestants-christelijke domineeromans, dan zou een ander beeld zijn ontstaan. In elk geval bleek voor de tweede helft van de twintigste eeuw te gelden dat de dominee in de toppunten van de Nederlandse literatuur nog aanwezig was. Hij leeft nog! Maar hoe? Wat

11 8 voor beeld van de dominee komt er naar voren? Komt het overeen met mijn rijtje associaties? Ik kijk naar een zestal dominees, hier in de volgorde waarin de boeken waarin ze voorkomen verschenen zijn: ds. Van der Woght (1949) ds. Splijtstra (1956) ds. met strooien hoed (1963) ds. Zelle (1975) ds. X (1977) ds. Van Bemmelen (1981) Van der Woght speelt een rol in De kellner en de levenden van Vestdijk. Twaalf mensen uit een flat worden opgepakt, ze worden thuis opgehaald door de politie, min of meer in de trant van de oorlogsjaren die nog maar net voorbij waren. De schrijver speelt in deze roman een spel met het christelijke idee van het laatste oordeel, het einde der tijden, als alle overledenen zullen opstaan uit den dode. De levenden uit de titel zijn de twaalf flatbewoners. Ze zijn niet gestorven en hoeven dus ook niet te worden opgewekt. Ook wie de roman niet kent, kan raden dat de kelner een soort Jezusfiguur is. Een van de twaalven is onze dominee Van der Woght. Hij is in de gegeven situatie min of meer een deskundige. Als dominee met emeritaat kan hij tenslotte terugzien op een heel werkzaam leven waarin hij zich met vragen rond dat laatste oordeel heeft beziggehouden. Hij houdt dan ook voor zijn lotgenoten een soort preek, met Bijbelverwijzingen. Maar Vestdijk laat hem al met al niets dan algemeenheden debiteren, in de trant van Gods wegen die onnaspeurlijk zijn. Van der Woght verandert ook nogal 'ns van mening. Nu eens belijdt hij zijn overtuiging dat zijn kleine kudde inderdaad met het laatste oordeel geconfronteerd wordt, dan weer zegt hij het tegenovergestelde. Vriendelijkheid hoeft men hem niet te ontzeggen, maar hoewel Vestdijk hem minder agressief tekent dan Multatuli Wawelaar, een onbenullige femelaar is Van der Woght beslist ook. Zeven jaar later komen we ds. Meindert Splijtstra tegen, die een belangrijke bijrol vervult in alweer een Nederlands boek over het laatste oordeel: de novelle Het zwarte licht van Harry Mulisch. Een opvallende trek van Splijtstra is zijn doofheid, voor iedereen onprettig maar bijzonder vervelend voor een dominee, bij wie immers de gelovigen altijd met hun moeilijkheden terecht moeten kunnen. Splijtstra heeft een gehoorapparaat maar dat zet hij nogal 'ns af. Hij geeft zijn mensen geen gehoor. Dat geldt in het bijzonder voor zijn organist, Maurits Akelei, de hoofdfiguur in Het zwarte licht. Ook blijkt Splijtstra een overspelige huichelaar, net als zijn voorganger en ambtgenoot De Kantere. Ten slotte valt zijn familienaam op. De mensen dragen in Het zwarte licht veelal bloemennamen, maar de naam Splijtstra, die geen reële indruk maakt (bij

12 9 voorbaat excuus aan Splijtstra's uit Appingedam of Hindeloopen), legt een verband met een onaantrekkelijke kant van de protestantse kerken: hun eeuwige neiging tot splitsen. De jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw vormen een periode van instortende autoriteit in heel Nederland. Was dit ook een slechte tijd voor de literaire dominee? In de Nederlandse literatuur kan men een groepje onderscheiden (stroming zou te veel wijzen op onderlinge samenwerking) van schrijvende afgevallen gerefor-meerden. Het zijn schrijvers die in de gereformeerde traditie zijn opgevoed, nogal streng dus, en al schrijvend op hun jeugdjaren terugkijken. Voorloper in dit opzicht is Jan Wolkers. Kort na 1960 veroorzaakte hij opschudding in de literaire en kerkelijke wereld met romans en verhalen die een kritisch licht wierpen op het gereformeerde milieu waaruit hijzelf afkomstig is. Oorzaak van het rumoer was vooral dat hij nadrukkelijk en beeldend vertelde over seks. Zijn boeken werden bestsellers. Wolkers bereikte de status van vierde man van de Nederlandse literatuur, na de eeuwige Grote Drie: Reve, Hermans, Mulisch. Tien jaar later traden twee jongere ex-gereformeerden op de voorgrond: Maarten 't Hart en J.M.A. Biesheuvel. Ook zij trokken veel lezers met hun weergave van het gereformeerde leven van binnen uit. De band met Wolkers sprong meteen in het oog. Maarten 't Hart, die de indruk van een nette jongen maakte, kreeg een recensie met als kop: een Wolkers in colbert. Maar dat colbert betreft een uiterlijkheid. Zonder af te doen aan 't Harts fatsoen kan men vaststellen dat de gereformeerde kerk bij hem, met of zonder colbert, veel meer dan bij Wolkers te maken heeft met een tegenstander. 't Hart bestrijdt kerk en geloof, vanuit zijn overtuiging dat de wereld beter af zou zijn zonder beide. Wolkers en 't Hart leggen beiden zware accenten op de absurde en bizarre kanten van het geloof, de geloofsregels en het geloofsleven. Maar vijandig is alleen 't Hart. Wolkers zou ik afstandelijk willen noemen, hier en daar achteraf verbaasd over wat hij met kerk en geloof heeft meegemaakt. J.M.A. Biesheuvel staat in deze opzichten dichter bij de oudere Wolkers dan bij zijn generatiegenoot 't Hart. Toch is ook Maarten 't Harts werk in dit opzicht niet zonder schakering. Misschien zijn sterkste verhalen zijn de verhalen die teruggaan naar zijn jeugd. In zijn terugblik zit een duidelijke spanning. Hij weidt uit over die gereformeerde jeugd met alle ellende daaraan verbonden. Tegelijk proeft de lezer een zekere weemoed, een verlangen naar de tijd toen gereformeerd nog goed was. Of naar de zonnestralen die soms zo prachtig binnenvielen door een gereformeerd kerkraam. In deze hoek vinden we het bekendste domineesverhaal van de moderne Nederlandse literatuur: Dominee met strooien hoed van Wolkers uit zijn bundel Gesponnen suiker. Een gereformeerd jongetje mag met zijn ouders,

13 10 broertjes en zusjes naar het strand. Het is zondag en daarom mag hij niet in zwempak (dit pak situeert het verhaal in de jaren dertig), hij mag alleen pootjebaden. Hij gaat inderdaad niet zwemmen, maar voert in de loop van de dag toch het een en ander uit waarvan hij goed weet dat zo niet God, dan toch zijn vader het hem beslist verboden zou hebben. Opeens ziet hij op het strand de dominee zitten. Die draagt wel een zwempak en heeft ook nog 'ns een strooien hoed op. Het jongetje ziet hem maar heel even, in een flits, en rent meteen weg, zo hard hij kan. Als hij omkijkt, ziet hij niemand meer. Was die dominee er wel? Hij komt in het verhaal niet meer voor, in weerwil van de titel. Waarom rent het jongetje halsoverkop weg? De dominee is, meer dan zijn eigen vader, de indrukwekkende verpersoonlijking van de geloofsregels, de grote autoriteit achter alle verboden waarmee het jongetje dagelijks te kampen heeft. Die man zelf in een zwempak, op zondag, met een strooien hoed alsof hij een Franse filmster is of een ander wuft type, dat is een waanbeeld, een schrikbeeld, een spook waarmee Wolkers de ingeprente angst van gereformeerde jongetjes in één klap neerzet. Wolkers maakt zijn titel waar. Deze naamloze dominee is van mijn halve dozijntje literair de beste. 't Hart en Biesheuvel voeren in hun werk nogal wat dominees ten tonele, waarbij opvalt dat ze er over het algemeen vrij goed afkomen. De felle tegenstander 't Hart koestert zijn grootste afkeer zeker niet van de predikanten maar van een andere groep in de kerk. Het zijn de ouderlingen, die in de gemeente het hoogste gezag vertegenwoordigen, de plaatselijke baasjes. De dominee is nogal eens slachtoffer van hun dom machtsmisbruik, hij krijgt menselijke trekken. Ds. Zelle is er zo eentje. Hij is De neef van Mata Hari uit het gelijknamige verhaal, voor het eerst gebundeld in Het vrome volk. Zelle beantwoordt aan het stereotype van de geweldige preker, waaraan lang niet alle dominees voldoen, maar dat in gesprekken en geschriften over protestantse geestelijken dikwijls terugkeert. De verteller schetst hem zo: hij kon fluisteren en schreeuwen op de kansel, hij kon huilen en bulderen, hij kon honen en lachen en elke week opnieuw hoorde ik dat aan, bijna ademloos van bewondering. 3 Ds. Zelle is excentriek. Hij is vrijgezel, wat voor en dominee wel kan, maar ongebruikelijk is. Daarbij komt dat hij zich verplaatst op de racefiets, zelfs als hij op zondag naar de kerk gaat om te preken. Zijn toga vervoert hij dan voorop. Op de preekstoel houdt hij onder die toga zijn korte fietsbroek aan. Zelle onderneemt in het dorp een grote herderlijke actie om alle gereformeerde broeders uit het café te krijgen. Het past in de bekende groteske aanpak van 't Hart dat de dominee bij zijn kroegentocht voor dit goede doel meer drinkt dan alle gereformeerde zondaren. Deze en dergelijke buitensporigheden brengen hem natuurlijk in conflict met zijn ouderlingen.

14 11 Aanvankelijk lijken zij geen vat te krijgen op de geweldige redenaar, maar Zelles positie verzwakt sterk als de ouderlingen erachter komen dat hij in een stadje in de buurt bij de hoeren langsgaat. De man van God probeert de situatie te redden met het argument dat hij die gevallen vrouwen één voor één tot Christus bracht, 4 maar nee, met hem is het afgelopen. Over veel dingen valt te twisten maar misschien bezorgt de antichrist 't Hart ons met Zelle wel onze sympathiekste dominee. Zijn vriend J.M.A. Biesheuvel schreef zoals bekend talloze verhalen over het personage Maarten Biesheuvel (later soms ook de auteursnaam), iemand die altijd voluit in de slag moet om zich staande te houden tegenover zijn psychose. Een grote fantasie en een wrange, maar daarom niet minder subtiele humor vormen zijn voornaamste hulptroepen. Biesheuvel schrijft over onbedwongen angsten, diepgevoelde twijfels, maar dat doen er meer. Zijn handelsmerk is de lichte toets die hij voor de beschrijving van zijn ingrijpende ervaring weet te vinden. Zijn kunst ligt in de verbinding van de onmacht in zijn hoofd en zijn bedrevenheid als schrijver. In Mijn grootste schrik, het openingsverhaal van de bundel De weg naar het licht, projecteert Biesheuvel twijfel en ongeloof in de figuur van een dominee, alweer een drinker, die aan de zestienjarige verteller opeens vertelt dat hij zelf helemaal niks gelooft: net zoveel als een kiezelsteen. 5 Hij heeft een paar borrels gedronken omdat hij de kansel nog op moet. Dat loopt fout af, 6 denkt de verteller. Maar de preek van de dominee grijpt hem juist sterk aan, hij vindt hem prachtig. Zo mooi als alleen een ongelovige ze houden kan, besluit hij. Die moet immers zijn verstand overschreeuwen. Ds. Gerard van Bemmelen komt uit Bougainville van F. Springer. Dit is een multatuliaanse roman. De opbouw doet aan Max Havelaar denken, met door elkaar lopende verhalen en zelfs een pak, à la het pak van Sjaalman. Multatuli komt er ook nog in voor als personage. En er is een sterke rol weggelegd voor een hoogbejaarde Multatuliaan die in het Nederlands-Indië van de jaren twintig en dertig de plaatselijke Droogstoppels de stuipen op het lijf jaagt. Maar de hoofdzaak is toch een oude vriendschap, een vriendschap vanaf de schooljaren. De hoofdfiguur verliest zijn vriend doordat die de zee inzwemt. Hoogteof dieptepunt is de herdenking van de gestorven vriend door Van Bemmelen. Die naam suggereert door zijn klank al veel onbenullig gefemel, gezalf en gegalm, en inderdaad wordt het een echte domineesherdenking in de slechtste zin. Het optreden van ds. Van Bemmelen vomit een extra Multatulieffect, want met hem is onze cirkel rond en zijn we terug bij zijn collega Wawelaar. De slotsom. De dominee is er als gezegd in de tweede helft van de twintigste eeuw zeker nog bij, in onze literatuur. De opgesomde stereotypen worden echter

15 12 niet weerlegd. De scheppers van Van der Woght, Splijtstra en Van Bemmelen hebben ze misschien juist versterkt. Maar we vinden ook wel nuancering, namelijk bij de dominees van 't Hart en Biesheuvel, die menselijk, al te menselijk, ten onder lijken te gaan aan twijfel en ongeloof, aan drank en vrouwen. Ze leiden een interessant leven, ook een interessant geloofsleven. Maar ze bieden geen handvat om de maatschappelijke status van de dominee op te krikken. Hoe verder? Ik had het over de tweede helft van de twintigste eeuw maar ons laatste boek, Bougainville, is bijna vijfentwintig jaar oud. Als ik geen predikanten over het hoofd zie, dan komt de vraag op of de dominee inmiddels misschien toch ook in de literatuur buitenspel is komen te staan. Blader je in Van de kansel, een bloemlezing over de dominee 7 uit 2002, dan dringt dat idee zich opnieuw op. Voor nieuwe domineesverhalen moet de samensteller namelijk een beroep doen op memoires van domineeszoons en op Dominee Gremdaat, een type van de cabaretier Paul Haenen. Toch is het ook wel mogelijk om een nieuwe uitloper aan de domineesboom te signaleren. We kunnen daarvoor terecht bij de islamitische migrantenliteratuur, bijvoorbeeld bij Said El Hadji en zijn debuut De dagen van Sjaitan (2000). Hij schrijft over een islamitische opvoeding in een dorp in Nederland, over de moskee, de moskeeschool, de imam. El Hadji is van Marokkaanse afkomst maar is in Nederland opgegroeid. Met zijn strenge vader en zijn imam toont hij zich een schrijver uit de school van Wolkers en 't Hart. Mochten de dominees dus inderdaad eind twintigste eeuw uit de Nederlandse literatuur verdwenen zijn, dan keren zij in de eenentwintigste toch terug, zij het in islamitische gedaante. Eindnoten: 1 S.H. Spanjaard: Domineesspiegel. Baarn z.j. 2 Cornelis Paradijs: Grassprietjes of liederen op het gebied van deugd, godsvrucht envaderland. [Reprint van de] derde, vermeerderde en verbeterde druk. Amsterdam 1967, p. 51 en 55 3 Maarten 't Hart: Verzamelde verhalen. Amsterdam, Arbeiderspers z.j., p Zelfde, p J.M.A. Biesheuvel: De weg naar het licht en andere verhalen. Vierde druk, Amsterdam 1979, p Zelfde, p Maarten 't Hart e.a.: Van de kansel, samengesteld en ingeleid door Rob Schouten. Tweede druk, Amsterdam 2003, p. 9.

16 13 Om de eer van het koopmanschap De verleiding van het grote geldverdienen op het Nederlands toneel voor 1800 Dorothee Sturkenboom Vrije Universiteit Amsterdam Samenvatting: Het vroegmoderne Nederlandse toneel functioneert in deze bijdrage als case om te onderzoeken welke fasen het identificatieproces tussen Nederlanderschap en koopmanschap moest doorlopen voordat deze elementen in de nationale literaire verbeelding definitief met elkaar verbonden konden raken. Het bekende negatieve stereotype van de geldbeluste koopman transformeerde via een aantal tussenstappen in de eerzame koopman, een vaderlandse variant waarmee de Nederlander zich zonder schaamte kon én behoorde te identificeren. Nizozemská divadelni scéna na počátku moderní doby slouží v tomto příspěvku jako rámec výzkumu několika fází vývoje, kterými musí pojmy vztah k vlasti a kupectví projít, dříve než se tyto elementy spolu setkají v literárním zobrazení národního charakteru. Známý negativní stereotyp hrabivého kupce se postupné změnil na obraz počestného kupce, se kterým se Nizozemec beze studu mohl a měl ztotožnit. Het toneelgevoel van de Nederlandse koopman Koopmanschap en toneelkunst, het lijkt geen al te gelukkige combinatie. Als in 1790 in een toneelstuk van Willem Imme koopman Walburg een verklaring zoekt voor de ontsporing van zijn zoon, vindt hij die in de liefde voor de schouwburg die zijn vrouw de jongen heeft bijgebracht: WALBURG: Al vroeg zag ik dat gy te veel malligheid met den jongen maakte. Dat gedurig loopen naar den schouwburg, de tooneelliefhebberyen, en conserten, stond my al niet aan; daardoor zyn zyne gedachten, al vroegtydig, van de hoofdzaak, zyne affaire, afgebragt, en is hem den kop met allerhande zotte gedachten en wissewasjes zodanig opgevuld, dat, toen het 'er op aan kwam, hy niet in staat was, behorelyk zyne zaken op het kantoor waar te nemen. Voeg hier nu noch by, het lezen van alle die zogenaamde nieuwe sentimenteele schriften, waarin men niet anders dan van liefde en tranen, belagchelyke tederheid en wanhoop, vindt, die...

17 14 MEW. WALBURG: Zwyg maar stil; ik hoor al waar je heen wilt. Dat je, als een koopman, over produkten, het ryzen en dalen der effekten, en wat al meer, kunt redeneren, dat sta ik u toe; maar van de fraaije letteren, neen, daar heb je geen verstand van. Als onze hedendaagsche dichters u dus hoorden redekavelen, wierd gy vast verwezen, om nooit anders dan Bartjens cyfferboek, en, somwylen, tot uitspanning, Uilenspiegel te lezen. 1 Reagerend op de beschuldiging van haar echtgenoot, verwijt Mevrouw Walburg haar eega prompt een gebrek aan literaire smaak. Dat kwam niet als een verrassing. Ze was namelijk niet de enige die indertijd een verband zag tussen de pragmatische aard van de Nederlandse koopman en zijn gebrekkig ontwikkelde esthetisch gevoel. In zijn Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen (1764) schreef Immanuel Kant reeds over de Nederlanders: Der Holländer ist von einer ordentlichen und emsigen Gemütsart, und, indem er lediglich auf das Nützliche sieht, so hat er wenig Gefühl vor dasjenige, was im feineren Verstande schön oder erhaben ist. Ein großer Mann bedeutet bei ihm eben so viel wie ein reicher Mann, unter dem Freunde versteht er seinen Korrespondenten, und ein Besuch is ihm sehr langeweilig, der ihm nichts einbringt. 2 Jaren later zou Johann Gottfried Herder het zijn leermeester uit Koningsbergen nog eens zachtjes na-echoën: de Nederlanders waren ein dekadentes Handelsvolk ohne Poesie. 3 Maar ook Kant was verre van origineel toen hij de Nederlanders een tekort aan esthetisch gevoel verweet. Vele andere buitenlandse schrijvers waren hem daar reeds in voorgegaan. In die negatieve beoordeling van de Nederlandse smaak gingen de Engelsen aanvankelijk voorop, want de Duitsers en de Fransen waren lange tijd meer tot bewondering geneigd. Maar niet allemaal en niet in alles. Zo klaagde Jean le Laboureur, een Franse reisgezel van de kersverse koningin van Polen die in 1645 Amsterdam aandeed, over het niveau van de toneelspelers in de Nederlandse hoofdstad. Over de pracht van de gebouwen was hij daarentegen wel te spreken. 4 Dit in tegenstelling tot de Engelse schrijver John Breval die in 1726 naar aanleiding van een bezoek aan het Amsterdamse stadhuis repte van een poorness of taste in the several sculptures, paintings, and ornaments of it, that demonstrates them manifestly to be the work of Dutch hands. 5 De verklaring voor die slechte smaak was reeds een halve eeuw eerder geleverd door zijn landgenoot Thomas Sprat: terwijl de Engelse kooplieden volgens hem als ware gentlemen altijd geïnteresseerd waren in kunsten en wetenschappen, bleven de Nederlandse kooplieden a race of plain citizens die nooit enige belangstelling zouden tonen voor wat zich buiten hun directe blikveld bevond - tenzij er winst te behalen viel. 6 En zelfs Fynes Moryson, een Engelsman die

18 15 tussen 1592 en 1595 met een relatief open blik de Nederlanden bezocht en daar enkele decennia later een verslag over publiceerde, constateerde toen reeds dat er geen toneelschrijver of acteur van formaat te vinden was. 7 Over die ongetalenteerde Nederlandse toneelschrijvers handelt dit artikel, of beter gezegd, over de toneelstukken die zij schreven en waarin zij kooplieden als betekenisvolle hoofdrolspelers lieten optreden. Echt frequent zien we dat pas in de achttiende eeuw gebeuren. In de zinnespelen, de kluchten en tragedies van de zestiende en zeventiende eeuw lijkt de koopman nog geen erg populair of veelzeggend personage te zijn geweest. Indien aanwezig, speelde hij vaker een bij- dan een hoofdrol en was zijn gedrag lang niet altijd tot zijn beroep te herleiden. 8 Het vertoonde aanvankelijk veel overeenkomsten met het gedrag van de rijke man of dat van de simpele burgerman. Het toneelkarakter van de Nederlandse koopman had enige tijd nodig om tot ontwikkeling te komen. In dit artikel volg ik die ontwikkeling met als doel te achterhalen met welke middelen en eigenschappen de koopman op het Nederlandse toneel uiteindelijk als typische Nederlander herkenbaar werd gemaakt. De bedrieglijke koopman In het begin van de door mij onderzochte periode lijkt het koopmanschap als zodanig nog de meeste aandacht te hebben gekregen van de rederijkers, van wie een aantal zelf in de handel actief was. Vermeldenswaardig zijn in ieder geval de prologen die veertien Brabantse rederijkerskamers bij een groot literair festival in Antwerpen in 1561 voorafgaand aan hun esbattementen opvoerden en die allemaal draaiden rond de vraag hoe nuttig kooplieden die eerlijk handel dreven, voor de samenleving waren. De vraag was retorisch en de antwoorden benadrukten dan ook in het algemeen het goede dat een rechtvaardige koopman voor de wereld kon betekenen. Toch is het opvallend dat slechts één van de kamers ook daadwerkelijk een koopman als personage opvoerde. En al even opvallend is het dat een aantal andere kamers besloot tevens de óneerlijke koopmanspraktijken ter sprake te brengen waar burgers in de praktijk van alledag mee te maken konden krijgen. Hoe nadrukkelijk de festivalorganisatie (in handen van twee vooraanstaande Antwerpse kooplieden met dichtaders) de centrale vraag ook in de tegenovergestelde richting had geformuleerd, het bedrog en de hebzucht van bepaalde kooplieden waren wel degelijk zaken die rederijkers bezighielden. 9 Dezelfde tweespalt blijkt dan ook aanwezig in verschillende zinnespelen uit de tweede helft van de zestiende eeuw die in de nalatenschap van de Haarlemse rederijkerskamer Trou moet blijcken bewaard zijn gebleven. Rederijker Lauris Jansz. bijvoorbeeld benadrukte enerzijds het belang van de vrije Nering voor het algemeen welzijn, maar associeerde anderzijds het gedrag van kooplieden met maatschappelijke misstanden. Weliswaar bleek de

19 16 koopman niet de enige burger die zich in deze spelen volledig op zijn eigenbelang gefixeerd toonde, maar anderen werden wel het slachtoffer van zijn bedrog en het opdrijven van de prijzen. 10 We zien hoe in deze beeldvorming van de oneerlijke koopman nog steeds het negatieve imago doorwerkte van de woekeraar die munt slaat uit de behoefte van anderen. De praktijken van kooplieden en geldschieters waren in de zestiende eeuw ook nog niet scherp van elkaar gescheiden: handel en aangrenzende vormen van financiële dienstverlening zoals het lenen van geld en uitgeven van kredietbrieven bevonden zich vaak in handen van dezelfde personen. 11 Hun activiteiten stonden op gespannen voet met de klassieke en de christelijke moraal die winstbejag in principe veroordeelden. 12 Dat blijkt heel duidelijk uit 't Roerspel van de kettersche wereldt van de Haarlemmer Dirck Volckertszoon Coornhert dat we eveneens in het derde kwart van de zestiende eeuw moeten dateren. Met dit zinnespel gaf Coornhert alvast een voorproefje van zijn latere zedenkundige verhandeling De coopman (1580) waarin hij kooplieden zou adviseren hoe ze de talrijke morele valkuilen van hun beroep zouden kunnen vermijden. 13 Terwijl de auteur, die overigens zelf uit een rijke koopmansfamilie afkomstig was, in dit latere werk streng maar genuanceerd over de praktijken van het handeldrijven oordeelt, wordt in 't Roerspel van de kettersche wereldt het koopmans-personage met de naam Al de Werelt eendimensionaal neergezet als een egocentrisch en geldbelust type dat zich in zijn verlangen naar winst welbewust van de juiste christelijke weg laat afleiden. Hoewel hij diep in zijn hart beter weet, leent hij zijn oor maar al te graag aan zinnebeeldige personages als Loghen, Bedroch, Hooghe Staat en Veel behoeven die met een groot aantal oneigenlijke argumenten het gebruik van list en zwendel proberen te legitimeren. Al de Werelt negeert de zwakke stem van zijn geweten, een stem die in het spel duidelijker te beluisteren valt bij Zeltsaam die de eenvoudige burger vertegenwoordigt. Zeltsaam blijft ondanks alle tegenslagen in zijn leven het rechte pad bewandelen en zijn vertrouwen in God stellen. Als Al de Werelt aan het einde van dit zinnespel voor een tribunaal ter verantwoording wordt geroepen, doorziet de Waarheyt, die als rechter functioneert, al snel zijn mooie praatjes. Al de Werelt zal zijn gerechte straf niet ontlopen: hij zal branden in het hellevuur tot er enkel pulver resteert. 14 Coornhert rekende zichzelf nadrukkelijk niet tot de rederijkers, maar overeenkomsten waren er wel. De lichtgelovige koopman Op een wat luchtiger toon behandelt Joost van Breen een eeuw later dezelfde thematiek van de hebzuchtige koopman in zijn Klucht van Jean de la Roy, of dingebeelde rijke (Amsterdam 1665). In deze klucht is koopman Jean een beetje een schlemiel die weliswaar meent dat hij alles onder controle heeft, maar in

20 17 werkelijkheid de speelbal is van het bedrog door anderen. Het lijkt niet helemaal toevallig dat hij een Fransklinkende naam draagt en zich daarbij inbeeldt een hele heer te zijn. In Jean de la Roy herkennen we de stereotiepe zuiderling die zich heel wat mans voelt, maar in de ogen van anderen een zwak, ja bijna vrouwelijk karakter heeft. Symbolisch is wat dat betreft niet alleen zijn geringe baardgroei, maar ook het gevecht dat hij in het donker met twee dieven aangaat. Volgens Jean hebben zij het op zijn koopwaar voorzien. De insluipers die hij met veel bravoure op de vlucht jaagt, blijken in werkelijkheid echter twee verlopen volksvrouwen op zoek naar een gratis slokje wijn. Een tweede koopman in het toneelstuk die wel een Nederlandse naam draagt, Floor Snap-op, lijkt zich aanvankelijk wat verstandiger te gedragen. Maar ook hij valt uiteindelijk voor de verleiding van het grote geld en laat zich bij de neus nemen door een stel kroeggasten die voor de grap een geldkist, zwaar gevuld met glasscherven, in een waterput verstopt hebben. Net als bij Coornhert zijn de koopmannen bij Van Breen hebzuchtig en beschikken zij niet over genoeg beoordelingsvermogen om in het leven de juiste keuzes te maken. Waar Al de Werelt bij Coornhert de trekjes vertoont van een schurk - zij het nog niet eens de ergste schurk in het spel -, zijn Floor en Jean echter dwazen, slachtoffers van hun eigen geldzucht én van het bedrog door anderen. Als verklaring van dit verschil tussen de hebzuchtige koopman als schurk en de hebzuchtige koopman als lichtgelovige sukkel doemt allereerst het genreverschil tussen beide toneelstukken op, het ene een zestiende-eeuws zinnespel en het andere een zeventiende-eeuwse klucht. In kluchten is de lichtgelovigheid van een personage immers een geliefd middel om het publiek aan het lachen te krijgen. 15 Bij menige klucht draait de plot om de opeenvolgende misverstanden en komische situaties die het resultaat zijn van gepleegd bedrog en dreigende ontdekking. Een halve eeuw voor Van Breen had Willem Dircksz. Hooft in zijn klucht Andrea de Piere, peerde-kooper (1628) al een Antwerpse paardenkoopman opgevoerd die in zijn onnozelheid niet opgewassen bleek tegen de streken van de Amsterdammers. 16 Enkele jaren na Van Breen zou toneelschrijver Thomas Asselijn in zijn opeenvolgende Jan Claasz. -kluchten de draak steken met de doopsgezinde koopman Jasperzen die zich niet alleen door zijn dochter Saartje voor de gek liet houden, maar zich ook door haar vrijer Jan liet oplichten. Daarnaast figureren in zeventiende-eeuwse kluchten nog steeds kooplieden die zelf een leugentje om bestwil niet schuwen, zoals Melis Jansz. in de Klucht van 't wynvaatje (1650) van Hendrik Verbiest of Joost in De bedrooge speck-dieven (1653) van Izaak de Groot. Maar hun bedrog lijkt relatief onschuldig van aard en niet langer kenmerkend voor het personage van de koopman. Het heeft er veel van weg dat de maatschappelijke kritiek op de praktijken van het handeldrijven op het zeventiende-eeuwse toneel haar scherpe kantjes aan het verliezen is. Dit heeft niet uitsluitend te maken met een verandering van toneelgenre. Eenzelfde tendens doet zich namelijk voor in de visuele