Zaterdag 8 september Middelburg Veere Vlissingen. In Europa

Transcriptie

1 Zaterdag 8 september 2018 Middelburg Veere Vlissingen In Europa

2 Zaterdag 8 september 2018 De gemeenten Vlissingen, Veere en Middelburg doen samen mee aan de Nationale Open Monumentendag. Landelijk is deze dag uitgegroeid tot het grootste eendaagse culturele evenement van Nederland en trekt de laatste jaren ca bezoekers. De Monumentendag is een manier om mensen intensiever in contact te brengen met hun historisch gebouwde omgeving en zo de belangstelling voor monumenten en monumentenzorg te vergroten. Op Open Monumentendag zijn landelijk duizenden monumenten gratis geopend voor publiek. De deuren van een groot aantal monumenten verspreid over Walcheren zijn tussen en uur geopend. Iedereen kan op deze dag een kijkje nemen in de opengestelde monumenten en vaak wordt er ook nog iets extra s georganiseerd: een tentoonstelling, muziekuitvoering of een rondleiding. Informatie Deze brochure geeft u meer informatie over de opengestelde monumenten op Walcheren. Ook op de nationale website www. openmonumentendag.nl en op de gemeentelijke websites is er informatie te vinden over deze Monumentendag. Bij de VVV-kantoren in Veere, het gemeente archief van Vlissingen en bij de Tourist Shop in Middelburg kunt u aanvullende informatie krijgen. Tourist Shop, Markt 51, 4331 LK in Middelburg. Tel Gemeentearchief Vlissingen, Hellebardierstraat 2, Vlissingen. Tel VVV Zeeland tel VVV Domburg, Schuitvlotstraat 32 VVV Zoutelande, Bosweg 2 VVV Oostkapelle, Lantsheerstraat 1 VVV Veere, Markt 5 VVV Vlissingen, Spuistraat 46. Foto s voorpagina: In Europa Met het thema In Europa ligt dit jaar het accent op alles wat ons in dit werelddeel cultureel aan elkaar bindt. Het thema sluit aan bij het Europese Jaar van het Cultureel Erfgoed, een initiatief van de Europese Unie. Het publiek kan op deze Open Monumentendag van alles ontdekken over de Europese dimensies van erfgoed: internationale architectuurstromingen, vergelijkbare én onderscheidende (bouw)technieken, wederzijdse inspiratie in toegepaste kunsten, uitwisseling van kennis en wetenschap, en vanzelfsprekend de historische context waarin monumenten zijn gebouwd en gebruikt. In Europa betekent een grote diversiteit aan gebouwen die tijdens de Open Monumentendag worden opengesteld voor het publiek van stadhuizen, handelsgebouwen, landgoederen en buitenplaatsen tot kerken, forten, scheepsbouwwerken en waterwerken, zoals poldermolens en gemalen. Europa vormt een kleurrijke lappendeken van volkeren, landen, talen en religies en is uniek in haar diversiteit. Tegelijkertijd is er ontzettend veel gemeenschappelijks in het erfgoed. De Open Monumentendag is als onderdeel van de European Heritage Days zelf een Europees evenement. Maar liefst vijftig landen nemen deel aan deze Europese Monumentendagen. Middelburg: Middelburg werd eeuwenlang bezocht door kooplieden en schippers van elders die goederen aan land brachten dan wel in hun schepen laadden. Middelburg bleef tot 1795 het middelpunt van een belangrijk Europees en internationaal handelssysteem. Een huisnaam kan verklaren dat er een handelscontacten Middelburg en een Europese stad/streek was, zoals bijvoorbeeld Constantinopel of Holstein. Vlissingen: De strategische ligging van de stad aan de Westerschelde maakte dat Vlissingen talloze malen in de historie in aanraking kwam met Europese mogendheden: Spanje, Engeland, Frankrijk en Duitsland. De sporen daarvan vind je vooral terug in de verdedigingswerken. Veere: In de gemeente Veere kunnen sporen van 2000 jaar geschiedenis met de rest van Europa gevonden worden. Romeinen, Vikingen, Vlamingen, Spanjaarden, Fransen en Duitsers kwamen hier als indringers. Schotten en Engelsen als handelaars. Allen brachten hun gewoonten mee en bouwden bijvoorbeeld versterkingen en pakhuizen. Zo ook de Schotse huizen Het Lammeken en De Struys in Veere. Deze panden herinneren aan de eeuwenoude handelsbetrekkingen tussen Veere en Schotland. 2 Open Monumentendag 2018

3 Open Monumentendag in de gemeente Middelburg THEMA: In Europa Middelburg, maritieme middelpunt van Europa Wie rond 1500 door de havenbuurten van Arnemuiden of Middelburg wandelde zou zich hebben verbaasd over de vele talen die daar gesproken werden. Hier passagierden matrozen, kooplieden en vrachtvaarders uit landen als Spanje, Portugal, Engeland, Schotland, Duitsland, Frankrijk en Italië. Hun schepen lagen op de toenmaals beroemde Walcherse rede, een natuurlijke baai waar zeeschepen in de luwte voor anker konden gaan. Deze rede lag ten oosten van Arnemuiden waar later de Middelburgsche polder en de Nieuwerkerke polder werden aangelegd en waar nu de snelweg A58 doorheen loopt. Zouden automobilisten die daar met een vaartje van 120 kilometer overheen denderen weten dat dit ooit het maritieme middelpunt van Europa was? Een groot deel van de export uit Antwerpen en Brugge ging in die tijd via de Walcherse rede waar de goederen werden overgeladen op grote zeeschepen. Ook de Hollandse steden gebruikten Middelburg en Arnemuiden als uitvoerhaven voor goederen naar Zuid- Europa. Walcheren was voor de Lage Landen een venster op Europa. De Italiaans-Nederlandse koopman- geschiedschrijver Lodovico Guicciardini ( ) noemde in zijn boek over de Nederlanden de haven van Arnemuiden: seer vernaemt door gantsch Europe, overmidts het oneyndelijck ghetal der schepen van alle Natien die daer daghelijcks aenkomen ende afvaren t alle kanten: soo dat men dickwils op een jaer veel Vloten uyt Spangien, Portugael, Vranckrijck ende Enghelandt, van dertich, veertich, vijftich ende meer schepen siet gaen ende komen. ( ) Armuyden is wonderlijck wel gheleghen, overmits de gherieffelijckheyt der Zee. Maer laet ons sien met wat wijdde dat zy haer tot verscheyden havenen ende vermaerde plaetsen van Europe is voeghende. In zijn boek d Guld Waerrelt. De wondere huisnaamwereld van Middelburg (2005) noemt Ed de Graaf er tientallen. Zoals Stadt Gent, Het Wapen van Brugge, Oudenaerde, Calis, Parijs, Londen, Jarmuiden, Denemarken en Noorwegen. In Calis herkennen we de Franse plaatst Calais en Jarmuiden is de in het Nederlands verbasterde naam voor het Engelse Yarmouth. Een huisnaam als Ceulen kan verklaart worden door de handelscontacten tussen Middelburg en deze Rijnlandse stad. Middelburgse kooplieden verhandelden wol en huiden en sloegen als retourvracht Rijnlandse wijnen en Keuls aardewerk in. De Walcherse steden zijn vanaf de oudste tijden verbonden met de rest van Europa. Middelburg werd eeuwenlang bezocht door kooplieden en schippers van elders die goederen aan land brachten dan wel in hun schepen laadden. Middelburg bleef tot 1795 het middelpunt van een belangrijk Europees en internationaal handelssysteem. Overigens had deze scheepvaart ook zijn keerzijde. Toen juni 1496 een grote Spaanse vloot in Arnemuiden op Walcheren aankwam om Johanna van Aragon als bruid voor Philips de Schone, graaf van Holland, Zeeland en Friesland, af te leveren, bleek er daarna onder de op Walcheren overwinterende Spanjaarden een forse syfilisepidemie met veel doden gaande. Deze dodelijke ziekte verspreidde zich vanuit Arnemuiden naar andere delen van Zeeland en Holland. Iedere regio gaf door middel van de naamgeving een ander land de schuld. In Italië werd het Franse pokken en in Frankrijk Italiaanse pokken genoemd. In Nederland heette het de Spaanse pokken. Dat Arnemuiden niet kon uitgroeien tot een handelsstad met pakhuizen, beurzen en wisselkantoren had te maken met de onderhorigheid aan Middelburg. In Middelburg daarentegen lagen de opslagplaatsen vol met Engelse wol, laken en Franse wijnen. De stadsbestuurders die ook vaak lucratieve handel dreven bouwden grote huizen. Soms diende hun geboorteplaats of land van herkomst of de handelsbestemming als huisnaam. Een wandeling door de stad voert langs vele Europese bestemmingen. Ook in gebruikte materialen van Middelburgse monumenten kun je deze Europese verbondenheid zien. Bijvoorbeeld in het gebruik van natuursteen dat in ons land niet voorkomt. Vooral gebouwen met eeuwigheidswaarde, zoals kerken, werden van natuursteen opgetrokken. In de Middelburgse abdij en het stadhuis werd gebruik gemaakt van kalksteen. Blauw hardsteen uit de omgeving van Henegouwen en lichte Gobertangersteen en Ledesteen uit Vlaanderen. Vanaf de middeleeuwen werden voor voorname gebouwen vaak leien in plaats van dakpannen gekozen. Deze moesten alle geïmporteerd worden uit de Ardennen of Duitsland. Ook in het interieur kan men Europese elementen aantreffen: houten gebinten uit Duitsland of Scandinavië en marmeren vloeren uit Italië, Monumentendag is een prachtige gelegenheid om eens een kijkje achter de Middelburgse gevels te nemen en op onderzoek uit te gaan naar hoe we door dit erfgoed al eeuwen verbonden zijn met de rest van Europa. Peter Blom, Zeeuws Archief Open Monumentendag

4 STADSWANDELINGEN/ RONDLEIDINGEN/ACTIVITEITEN Een wandeling langs fraaie monumentenpanden (A) Op de Open Monumentendag worden er gratis rondleidingen door het centrum van Middelburg gegeven. De gids neemt u mee langs fraaie monumentenpanden en door smalle straatjes. Vanaf uur zullen er regelmatig rondleidingen vanaf het stadhuis aan de Markt vertrekken. De laatste om uur. Stadswandeling langs Middelburgs historische huisnamen (B) De Middelburgse binnenstad kenmerkt zich door een hoge huisnaamdichtheid. De compacte historische kern omvat niet minder dan negenhonderd authentieke huisnamen. Tijdens de Open Monumentendag 2018 verzorgt Ed de Graaf voor de dertiende maal een stadswandeling, een nadere kennismaking gericht op gebruik en betekenis. Tijdens de wandeling speciaal aandacht voor een selectie Europese huisnamen. Uw gids is onder meer auteur van de publicatie: d Guld Waerrelt - De wondere huisnaamwereld van Middelburg. Aan de hand van publicaties, rondleidingen, lezingen, radioprogramma s en adviezen stelt hij zich ten doel het particulier en bestuurlijk initiatief te bevorderen om verdwenen huisnamen in ere te herstellen. Aanvang: uur en uur Duur: ca. 75 min. Vertrekpunt: De Vismarkt Deelname: gratis Van de Perrehuis, Hofplein 16 (C) Rondleiding door alle vertrekken van dit voormalig stadspaleis. De laatste rondleiding start om uur. Abdijcomplex (D) Er zijn rondleidingen door de Kloostergangen, Crypten, hoofdgebouw en Statencomplex. Start vanuit het Statencomplex (ingang Abdijplein). Abdijcomplex - Kruidentuin Oldtimerdag Middelburg (E) Stichting Evenementen Middelburg organiseert dit jaar al weer voor 19e keer de traditionele Oldtimerdag Middelburg. Een dag waarop zowel liefhebbers als eigenaren van klassieke automobielen weer kunnen genieten van wat er in het verleden aan moois is gemaakt en door trotse eigenaren op de weg wordt gehouden. Dit alles wederom op de prachtige Markt van Middelburg. Op de Markt in Middelburg herleven tijdens deze Oldtimerdag die oude tijden en komen vanaf uur tot uur zo n 100 klassieke voertuigen bijeen. Gebroeders Antheunisse over de naoorlogse tijd Middelburg (F) De gebroeders Johan en Jan-Willem Antheunisse hebben in Middelburg naam gemaakt als het gaat om verhalen vertellen over hun stad Middelburg. Na het grote succes van vorig jaar, gaan de gebroeders hun verhaal over het Huurders lief en leed nog een keer aan u vertellen. Het verhaal gaat over het wonen in Middelburg. Iedereen moet wonen en iedereen heeft dus een huis nodig en daar zit heel veel vertelstof in. De broers hebben in hun voorbereiding heel wat mensen gesproken over dit onderwerp, van gewezen directeuren van de woningbouwvereniging tot gerenommeerde huisjesmelkers. Bij heel wat mensen zijn ze in fotoalbums gedoken op zoek naar materiaal om hun verhaal te larderen met zoveel mogelijk unieke prenten. Ze beginnen te vertellen over de woonellende in de 19e eeuw, toen overheden geen oog hadden voor het lot van de kleine man. Iemand die zich daar wel om bekommerde was Floor Wibaut, de man die zijn ideeën voor sociale woningbouw uitbroedde in Middelburg. Zijn eerste project is de Eigenhaardstraat. De rode lijn in het verhaal van de broers is de ontwikkeling van de verschillende woonwijken. Maar ze maken voortdurend zijsprongen. Dat zijn de sappige verhalen over Middelburgse particulieren die ook actief waren op die woningmarkt. Het zijn bekende en minder bekende huisjesmelkers. Zo worden mensen als Henk Cozijn opgevoerd, koopman te Middelburg en groenteboer Ovaa, in de volksmond kontjeklap genoemd. Ook treden markante bewoners van de verschillende woonwijken voor het voetlicht. Vader en zoon Munter, de scharenslijpers en de familie Brozius die weigerden hun woning te verlaten tijdens de Inundatie in Er is ook drama. Als op 17 mei 1940 een groot deel van de binnenstad in vlammen opgaat, is de woningnood heel groot. Er wordt besloten nieuwe woningen te bouwen op t Zand. Als deze huizen in 1943 klaar zijn zullen de bewoners niet lang kunnen genieten van hun nieuwe onderkomen; in oktober 1944 staat de hele wijk onder water ten gevolge van de Inundatie. De broers hebben enkele van die eerste bewoners opgespoord en ze bevraagd over hun belevenissen. De familie Ter Haar had er nog foto s van. Het is zeer zeker geen ernstig relaas over het wonen in onze stad. Met veel humor en bijzondere verhalen wordt een belangrijk aspect van het leven in onze stad belicht. Er zijn een tweetal lezingen die worden gehouden in de Doopsgezinde kerk, Lange Noordstraat 48. De eerste lezing begint om uur, de tweede om uur. 4 Open Monumentendag 2018

5 Open Dag SCEZ (G) Het Schuitvlot, Looierssingel 2 / Ingang Armeniaans Schuitvlot De SCEZ houdt open dag in Het Schuitvlot, een herbestemde locatie uit de jaren zestig van de vorige eeuw. Dit markante gebouw aan de rand van de historische binnenstad heeft een bijzondere geschiedenis. Het heeft jarenlang de bestemming gehad van gemeentelijke brandweerkazerne, de A.J.W. Mathijssen-kazerne. Onder het gebouw bevindt zich bovendien een uniek en jong verborgen monument : een bunker uit de periode van de Koude Oorlog. In is de locatie grondig verbouwd en ingericht voor het Zeeuws Archeologisch Depot en de Monumentenwacht. In 2013 volgden de overige diensten en werkvelden van de SCEZ. Het gebouw kreeg van zijn huidige gebruiker de naam Het Schuitvlot mee: een verwijzing naar een plek waar vroeger boeren met hun schuitjes aanmeerden om producten te verhandelen; nu een bedrijvige aanlegplaats voor het erfgoed van Zeeland. Programma uur Tijdens de open dag zijn er rondleidingen door het Zeeuws Archeologisch Depot en de ondergrondse Koude Oorlog-bunker. De dag staat ook in het teken van immaterieel erfgoed. Centraal staan de ambachten. Een hoedenmaker, paeremessnijder, klompenmaker, kleermaker/coupeuse en andere vakmensen tonen en vertellen er alles over. Maar immaterieel erfgoed is meer dan dat. Het zijn ook de tradities, het dialect en de voor- en familienamen uit een bepaalde regio. De SCEZ kijkt ook daarin over de landsgrenzen. In korte pop-uplezingen komen aspecten van Zeeuwse tradities, dialecten en namen in relatie tot Europa aan bod: Zeeuws als wereldtaal, buitenlandse invloeden op de streekdrachten, voor- en familienamen van elders, uitheemse invloeden op typische Zeeuwse gerechten. Er is koffie, thee en ranja en er zijn diverse activiteiten voor kinderen. Meer info: Geopende monumenten Op Open Monumentendag zijn de meeste deelnemende gebouwen in Middelburg tussen uur en uur geopend. U wordt in elk gebouw op eigen wijze gastvrij ontvangen. Hieronder een overzicht van de opengestelde monumenten in Middelburg met een korte uitleg over de historie van ieder gebouw. Bij de meeste deelnemers wappert een vlag met daarop het logo van de Open Monumentendag. 1. Abdijcomplex De Middelburgse Abdij vindt haar oorsprong in een bescheiden klooster gelegen nabij de kreek de Arne. Omstreeks 1127 vestigden zich hier Praemonstratensers uit de Abdij van St. Michiel te Antwerpen. In 1574 moesten zij de Abdij verlaten en sindsdien zetelt hier het provinciaal bestuur. Het Abdijcomplex bestaat uit de Nieuwe Kerk, de Wandelkerk, de Koorkerk, het Zeeuws Museum en de Abdijtoren: de Lange Jan. Ooit kende de Middelburgse Abdij één kerkgebouw. Later kwamen er twee, of eigenlijk drie, kerken voor in de plaats. In de eerste helft van de veertiende eeuw verving men de oudste kerk door de Koorkerk. Ook de Abdijtoren, de Lange Jan, Schaal 1: Open Monumentendag

6 dateert in oorsprong uit de veertiende eeuw. De Nieuwe Kerk stamt in haar huidige vorm en omvang uit het einde van de zestiende eeuw. De ruimte tussen de twee kerken, aan de voet van de Lange Jan, heet de Middenkerk of Wandelkerk. Op deze dag zijn vanaf tot uur: - De Kloostergangen permanent open - Rondleidingen (Kloostergangen, Crypten, hoofdgebouw en Statencomplex), start vanuit het Statencomplex (ingang Abdijplein). De rondleiding duurt 45 minuten, vooraf aanmelden hoeft niet. 2. Zeeuws museum Abdij In de vroegere kanunnikenwoningen is sinds 1972 het Zeeuws Museum gevestigd. Het museum beheert de grootste verzameling Zeeuws erfgoed ter wereld. Te zien zijn de wereldberoemde serie 16e eeuwse wandtapijten, prachtig porselein en schilderijen, verrassende mode en streekdrachtenzalen en kabinetten met kunst uit de Oost en West. Voor meer informatie over de lopende tentoonstellingen: Het Zeeuws museum is op zaterdag 8 en op zondag 9 september van uur gratis toegankelijk. Reformatie bestemd werd tot Nederlands Hervormde Kerk ( ) was het 10 jaar in gebruik bij Engelse kooplieden. Van 1798 tot 1846 kerkten rooms-katholieken in deze kerk. Sinds 1846 is het kerkgebouw in gebruik bij de Christelijk Gereformeerden. De kerk lag aanvankelijk verscholen. Nadat ongeveer veertig jaar geleden een aantal er voor gelegen panden werden afgebroken, kwam de laatmiddeleeuwse kapel duidelijk in het zicht. In de middenstijl van de toegangsdeur bevindt zich een nog grotendeels authentiek 16e eeuws Madonnabeeldje. Het hoofdmanueel dateert uit de eerste helft van de achttiende eeuw en het bovenmanueel is waarschijnlijk rond 1675 gemaakt. De kleur van het orgel en de preekstoel zijn aangepast aan de oorspronkelijke kleur. In juni 2010 is het orgel met bijna 900 pijpen na een uitgebreide intonatie opgeleverd en weer in gebruik genomen. 5. Baron Chassé, Sociëteit de Vergenoeging Gortstraat Lange Jan Waranda Dit mooie patriciërshuis werd rond 1750 gerealiseerd door Pieter van Visvliet door een samenvoeging en verbouwing, inclusief de gevel, van twee reeds veel langer bestaande panden. Na een kleine honderd jaar in het bezit van deze familie te zijn geweest, ging het huis in eigendom over aan luitenant-generaal David Hendrick baron Chassé ( ), zeer populair als verdediger van het fort Antwerpen. Zijn naam draagt het gebouw nog steeds. Sinds 1929 is het gebouw eigendom van de vereniging Hendrick de Keyser. Na een bestemming als woonhuis en hotel-restaurant is sinds 1985 de Sociëteit de Vergenoeging de huurder. Het interieur is zeer de moeite waard. Zo is er bijzonder rijk Regence stucwerk en zijn er fraaie schouwen, betimmeringen en plafondbeschilderingen. Ook de gevel, de kapconstructies en de achtertuin annex gietijzeren waranda (1870) hebben monumentale waarde. De moerbei(boom) en het beeld Heracles dateren uit de 18e eeuw. Met zijn 85 meter domineert de Abdijtoren, bijgenaamd de Lange Jan, het voormalige eiland Walcheren. De toren is diverse malen door brand verwoest, onder meer in 1476, 1512, 1568, 1712 en De achtkantige stenen onderbouw is altijd gehandhaafd gebleven. De bovenzijde van de van een keizerskroon voorziene toren, heeft in de loop der eeuwen echter diverse wijzigingen ondergaan. De toren is op Open Monumentendag gratis te beklimmen. 4. Gasthuiskerk Lange Delft 94 De Gasthuiskerk aan de Lange Delft 94 werd gebouwd in als kapel van het Sint Barbaragasthuis. Voordat het gebouw na de 6. Kloveniersdoelen Achter de Houttuinen 30 De jongste van de drie Middelburgse schutterijen was die van de Kolveniers of Kloveniers. Het schutterskorps werd in 1509 opgericht. Na aanvankelijk een schuttershof op de Dam te hebben gehad, namen de schutters in 1611 de huidige Kloveniersdoelen in bezit. Dit onderkomen van de stedelijke schutterij van de Kloveniers of schutters met den bus (geweerschutters) is een voorbeeld van Hollandse Renaissance. Het werd oorspronkelijk gebouwd in in een rijke maniëristische stijl met spekbanden, middentopgevel, twee dakkerkers en een natuurstenen ingangspartij met bordes. De Kloveniers hadden het gebouw van 1611 tot 1787 in gebruik. Daarna was het een rekrutendepot van de VOC ( ). Lange 6 Open Monumentendag 2018

7 tijd diende het pand als Militair Hospitaal ( ). In de 19de eeuw raakte het ernstig in verval. Een vrij ingrijpende restauratie en reconstructie vond plaats tussen 1914 en Een nieuwe restauratie volgde van Hierbij werd de in 1735 afgebroken toren opnieuw opgetrokken. De zolder is sinds 1969 in gebruik bij de schietvereniging De Kloveniers. Er zijn nu een grandcafé, met ruimte voor lezingen en andere activiteiten, een buitenterras en een filmhuis in de 17 de -eeuwse Kloveniersdoelen te vinden. Middenstuk: allegorie op de handel Kloveniersdoelen 7. Seismolen De Seismolen, welke op een molenberg staat, dateert uit Sinds de laatste restauratie kan de molen weer gebruikt worden. Boven de ingang staat het stadswapen van Middelburg en de wapens van de vier thesauriers van de stad. Zij gaven opdracht en hielden toezicht op de bouw van deze windkorenmolen. Het kleine huisje achter de molen dateert uit Dit gebouwtje werd vroeger als ontsmettingsruimte gebruikt. Textiel, kleding en (bedden)goed werden door middel van stoom ontsmet. De molen is op deze dag te bezichtigen. 8. Huis s-hertogenbosch Vlasmarkt 52 Het Huis s-hertogenbosch vormt een hoogtepunt van de 17deeeuwse classicistische bouwstijl. Het is gebouwd in De bouwheer van dit voorname huis was de Middelburgse koopman Otto de la Porte. Om een groot, modieus huis te kunnen bouwen, moesten er maar liefst drie middeleeuwse huizen worden afgebroken. De restanten van deze oudere bebouwing is bewaard in de kelders van het huidige huis. Vermoedelijk is het ontwerp van het nieuwe huis een project geweest van de bekende stadhouderlijke architect Pieter Post en/ of de Haagse architect Pieter Arentsz Noorwits. Voor Post pleit de overeenkomst met Paleis Noordeinde in Den Haag. De opbouw van de risaliet, met halve vensters en pilasters, wijst echter op de invloed van Noorwits. Beide architecten waren rond 1665 in Middelburg werkzaam bij de bouw van de Oostkerk. Boven op het dak staat een belvedère. Vanuit deze uitzichtkoepel kon de reder zien of zijn schepen weer richting thuishaven kwamen. Inwendig is de structuur van het 17de-eeuwse huis grotendeels bewaard gebleven. Zeer bijzonder is de hal met de indrukwekkende in patroon gelegde vloer van wit-zwart geblokt marmer en de oorspronkelijke kamerdeuren. De voorname vertrekken werden in de 18de- en in de 19de eeuw gemoderniseerd. In drie van de vier kamers op de begane grond bleken bij de restauratie zich de originele 18de-eeuwse plafonds te bevinden in combinatie met 19de-eeuwse lambriseringen. Spectaculair is het plafond in de zaal. Het centrale geschilderde middenstuk stelt een allegorie op de handel voor. Tijdens de restauratie lukte het om de vier omringende beschilderingen met rankwerk in Lodewijk XIV-stijl vrij te leggen. Nu is het Sjakie s en kun je er terecht in het Chocolademuseum, kunstgalerie & de Middelburgse rozentuin. Tijdens de open monumentendag is het pand geopend van tot uur. Om een kijkje te nemen vanuit de belvedère op het dak vragen zij een kleine bijdrage voor het goede doel. Voor alle bezoekers hebben ze een kopje koffie/thee met een chocolade mondvermaakje klaar staan. 9. Stadhuis Markt Het Middelburgse stadhuis is een voorbeeld van Vlaams-Brabantse gotiek. Het verving een eerder door brand verloren gegaan stedehuis. De voorgevel van het huidige stadhuis aan de Markt werd in de jaren gebouwd. In deze voorgevel bevinden zich 25 beelden van graven en gravinnen die over Zeeland hebben geregeerd. Na het verwoestende oorlogsgeweld op 17 mei 1940 stonden slechts de geblakerde muren van het stadhuis nog overeind. De gehele 18de eeuwse aanbouw aan de Lange Noordstraat was verwoest. Na een zorgvuldige en langdurige restauratie staat het stadhuis echter weer te pronken als vanouds. In het stadhuis is nu de University College Roosevelt gevestigd. Het stadhuis is uitgeroepen tot één na mooiste bouwwerk van Nederland. Tijdens monumentendag is het gotisch gedeelte voor het publiek geopend en zijn er diverse rondleidingen. Stadhuis Open Monumentendag

8 10. De Drvkkerij Markt 51 De Middelburgse Markt was voor de Tweede Wereldoorlog veel groter dan het huidige plein. Bij het oorlogsgeweld op 17 mei 1940 werd een groot gedeelte van de bebouwing rondom het marktplein verwoest. Bij de wederopbouw van de stad werd een nieuwe, kleinere Markt aangelegd en ontstond een nieuw plein (Plein 1940). De Provinciale Zeeuwse Courant (PZC) betrok begin 1950 een nieuw drukkerijgebouw aan de Zusterstraat. Aan de marktzijde verrees een kantoorgebouw van de krant. In 1998 werd het pand, een ontwerp van architect Arend Rothuizen, in gebruik genomen door de Drvkkerij. Sindsdien is de voorgevel voorzien van een extra transparante gevel, een glazen vlies, een kunstwerk van Piet Dieleman. In de Drvkkerij zijn nog sporen te zien van de oude drukkerij. De Touristshop is ook in dit pand gevestigd. Een handleiding ligt voor u gereed om zelfstandig het pand vanuit architectonisch oogpunt te bekijken. Op deze dag is er een speciale aanbieding van het prachtige boek, Erfenis Europa van Christiane Berkvens-Stevelinck. U kunt het boek kopen voor 5,-- in plaats van 18, Petrus- en Pauluskerk Lombardstraat 1 De Rooms-katholieke kerk uit 1846 in de Lange Noordstraat werd bij het bombardement in 1940 volledig verwoest. Deze kerk werd niet herbouwd, maar in de nabijheid verrees een nieuw kerkgebouw, naar een ontwerp van de Haagse architect C.M. van Moorsel. Het robuuste bakstenen gebouw, gebouwd in de trant van de Bossche School, gaat terug op de basilica uit de vroegchristelijke periode. De kerk werd op 5 juli 1951 plechtig ingewijd. Er is een speciale kapel in het kerkgebouw, gewijd aan Onze Lieve Vrouw van den Polder, waarin zich een 16de eeuws paneeltje met een afbeelding van Maria bevindt. 12. Doopsgezinde Kerk Lange Noordstraat 62 Op de plaats van de huidige Doopsgezinde Kerk bevond zich in de 18de eeuw het huis van de patriotgezinde dokter Lucas van Steveninck. In 1787 werd het door het Oranjegezinde volk met de grond gelijkgemaakt, waarbij zelfs een kanon van een VOC jacht werd gebruikt! Honderd jaar later verrees er een kerkgebouw in eclectische stijl, met neorenaissance invloeden, ontworpen door de Haagse architect K. Stoffels. De Mennonieten of Doopsgezinden die sinds 1630 aan de Hoogstraat kerkten namen het gebouw in 1889 in gebruik. De voorgevel is in baksteen met natuurstenen banden uitgevoerd en kent een vooruitstekende middenpartij, die door een opvallende topgevel wordt bekroond. Origineel interieur met onder meer gepleisterde wanden, lisenen, lijsten; in zuidgevel raamvormen gepleisterd weergegeven; licht gebogen, gepleisterd plafond met vakverdeling. Aan westzijde tussenverdieping met balustrade, steunend op classicistische gietijzeren zuiltjes. Hier bevindt zich het tweeklaviers orgel van Bakker en Timmenga uit Er zijn een tweetal lezingen door de gebroeders Antheunisse (F). De eerste lezing begint om uur, de tweede om uur. Voorafgaand aan het optreden van de gebroeders Antheunisse, dat dus om 11 uur begint, zingt Vocal Group Keychange een paar nummers, dat zal rond uur zijn. Om uur verzorgt Vocal Group Keychange onder leiding van Holgerd Vachlis een lunchconcert. Keychange bestaat uit 14 dames, die een gevarieerd repertoire zingen in close harmony- en barbershopstijl, uitsluitend a capella en 4- stemmig. Om uur geven Adri Karman (klavecimbel) en Bert Geleijnse (kistorgel) een miniconcert met uitsluitend barokmuziek. 13. Van de Perrehuis Hofplein 16 Dit schitterende monument staat bekend als het Van de Perrehuis. Het 18e eeuws Van de Perrehuis is gebouwd op de kelders van een middeleeuws klooster: de Commanderij der Duitse Orde. Dit was een ridderorde, waarvan de leden het rooms-katholieke geloof in het oosten moesten verspreiden. Deze ridderorde stond in hoog aanzien, zelfs nog na drie eeuwen na hun vertrek uit Middelburg: het stadspaleis dat mr. Johan Adriaen van de Perre, die met de schatrijke Jacoba van den Brande getrouwd was, omstreeks 1765 liet bouwen op de plek van het klooster noemde hij de Commanderij. Tegenwoordig staat het stadspaleis bekend als het Van de Perrehuis. Het Van de Perrehuis werd gebouwd door de Antwerpse architect Johan Peter van Baurscheit de Jonge en zijn neef Engelbertus Baets. Van 1838 tot 1995 was het gebouw in gebruik als rechtbank. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw is er aan de rechterachterzijde een vleugel aangebouwd. De afgelopen jaren is het huis zorgvuldig gerestaureerd. Tegen het 18 de eeuws huis verrees een moderne glazen nieuwbouwvleugel. In deze unieke combinatie van oud en nieuw is sinds 1 januari 2000 het Zeeuws Archief gevestigd. De stijlkamers zijn bijzonder goed bewaard gebleven en zijn alleen op Open Monumentendag toegankelijk voor het publiek. Het Van de Perrehuis is vanaf uur beperkt opengesteld en uitsluitend via rondleidingen o.l.v. een gids te bezichtigen. De laatste rondleiding start om uur. Stijlkamer 14. Notariskantoor Wagenaarstraat 1 Dit monumentale huis dateert uit de 18 de eeuw. Mr. C. van Citters, raadpensionaris van Zeeland, kocht in 1720 het perceel. Het pand zal voor hem of voor zijn dochter zijn gebouwd. Het gebouw heeft een brede en tamelijk sobere voorgevel met een grote hardstenen bordesstoep. Hoewel het interieur zeker nog enige interessante details kent, zoals stucwerkplafonds, moet het vroeger toch rijker zijn geweest. Het gebouw diende van 1888 tot 1972 als onderkomen van het Zeeuws Museum. Aan de zijgevel van Wagenaarstraat 1 is een unieke laatmiddeleeuwse houten gevel aangebracht die oorspronkelijk afkomstig is uit de Lange Delft. 15. Sint Augustinuskerk Zuidsingel 60 Deze voormalige Lutherse kerk aan de Zuidsingel 70 is een ontwerp van de Middelburgse stadsbouwmeester Jan de Munck ( ), en verving de oudere Lutherse kerk aan de Suikerpoort die te klein werd. De kerk is een eenvoudige bakstenen zaalkerk. Boven de deur ziet men de zwaan, het Luthersymbool. 8 Open Monumentendag 2018

9 In de kerk bevindt zich een orgel dat ook al in de eerste kerk aan de Suikerpoort heeft gestaan. In dit kerkje werd in 1707 het orgel geplaatst dat nu het hoofdwerk vormt van het orgel. Johannes Duyschot en zijn zoon Andries waren bereid de bouw van het orgel op zich te nemen. Na verplaatsing van het orgel naar de nieuwe kerk aan de Zuidsingel werd het door stadsarchitect Jan de Muynck aan de nieuwe omgeving aangepast. Het grote beeld van koning David dateert uit die tijd. Beeldhouwer Gerard de Grendel heeft dit vervaardigd, evenals het lofwerk en de fraaie consoles onder de torens van het rugpositief. De Munck heeft kans gezien het Duyschot-orgel van 1706 met een nieuwe preekstoel en liturgisch centrum tot een fraai geheel te combineren. In 1754 werd het orgel door Johann Müller belangrijk uitgebreid. 16. Oostkerk Oostkerkplein Het heeft lange tijd geduurd voordat de Oostkerk er stond. Het kerkgebouw werd met tussenpozen tussen 1648 en 1667 gebouwd. Het is de eerste kerk die in Middelburg speciaal voor de protestantse eredienst werd gebouwd. De imposante Oostkerk heeft een achtkantig grondplan en vormt een nog gaaf voorbeeld van de classicistische barok uit het midden van de 17 de eeuw. Het interieur, met onder andere een gerestaureerd 18 de eeuws orgel is eveneens de moeite waard om te bezichtigen en te beluisteren. 17. Molen De Koning Veerseweg 80 Molen De Koning aan de Veerseweg is een ronde stenen korenmolen van het type stellingmolen. De molen is een rijksmonument en werd in 1882 gebouwd door de fa. Beversluis uit Middelharnis. In 1956 werd de molen van nieuwe roeden en een nieuwe stelling voorzien. Lange tijd was de molen in het bezit van de familie Nijpjes. De gemeente Middelburg kocht in 1993 de molen, die in 1996 werd rechtgezet en twee jaar later gerestaureerd. De voorganger van deze molen was een houten molen op een stenen onderbouw, die in 1882 door blikseminslag werd verwoest. De molen is op deze dag te bezichtigen. 18. Pakhuis de Kemel Kinderdijk 88 Aan de Kinderdijk werden eind 16de eeuw de thans nog bestaande pakhuizen gebouwd. Ze dragen heel toepasselijk de namen van lastdieren, te weten: de Kameel, de Oliphant, de Kemel en de Muyl. Er was overigens nog een vijfde pakhuis, het Witte Paart. Dat is echter verdwenen. De pakhuizen kwamen later in het bezit van de in 1602 opgerichte VOC. Waren uit de Oost, zoals kruiden en specerijen, werden toen in deze pakhuizen opgeslagen. De Kemel is in gebruik bij watersportvereniging Arne. 19. Gemaal Boreel Tot 1929 stonden in de wintermaanden grote delen van het platte van Walcheren onder water. De bouw van het gemaal Boreel aan de Nieuwe Vlissingseweg maakte daar een einde aan. Dit in kubistischexpressionistische stijl opgetrokken gebouw van de Polder Walcheren (tegenwoordig Waterschap Scheldestromen) slaat het overtollig polderwater uit op het Kanaal door Walcheren. Boreel is het ontwerp van zijn naamgever, jhr. J.L. Boreel. In het industriële interieur is de in 1953 uitgebreide installatie te bezichtigen. Het gemaal kent tal van mooie details, zoals de tegelvloer, de afwerking van de hoge ramen en het kleurige wapen van de Polder Walcheren boven de ingang aan de spuizijde. Het gemaal Boreel is te voet of met de fiets bereikbaar via het jaagpad. Boreel Oostkerk 20. Verbindingsbunker park Toorenvliedt Toorenvliedt was gedurende de Tweede Wereldoorlog het hoofdkwartier van de Duitse troepen op Walcheren en de beide Bevelanden. Vanuit dit commandocentrum werden ca militairen aangevoerd. In 1944 bouwden de Duitsers enkele commandobunkers, een personeelsonderkomen en een communicatiebunker op het landgoed. Vanuit de communicatiebunker werden radio-, telex- en telefoonverbindingen onderhouden met de eenheden in Zeeland en de hogere staven in België en Noord-Frankrijk. Het berichtenverkeer vanuit deze bunker verliep voor een deel versleuteld via Open Monumentendag

10 het legendarische codeerapparaat Enigma. Gemeente Middelburg heeft deelgenomen aan het Europese project World War II Heritage. Het park is afgelopen jaren opgeknapt en de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt extra onder de aandacht gebracht. In het park kan heerlijk gewandeld worden. Er staan informatieborden over de geschiedenis, op iedere bunker zijn dichtregels te lezen en bij verschillende bunkers kan gespeeld worden. De communicatiebunker is gerestaureerd en wordt momenteel ingericht zoals dat tijdens de oorlog was. Deze bunker is op Open Monumentendag als klein museum opengesteld voor publiek. 22. Scheepswerf C.A. Meerman Zuidwal, Arnemuiden 21. Molen Buiten Verwachting Molenweg 35, Nieuw en Sint Joosland Molen Buiten Verwachting in de Mortierepolder te Nieuw en Sint Joosland is nog regelmatig in bedrijf. De stenen korenmolen van het type grondzeiler dateert uit Een algehele restauratie van de molen vond in 1983 plaats. Molenaar Richard van Eenenaam ontvangt u op deze dag graag om de molen te bezichtigen. De werf is opgericht met een sleehelling bij een pakhuis door Pieter Boers uit Sliedrecht in In 1786 kocht Jacob Meerman de werf met loods en toebehoren. De werf bleef meer dan tweehonderd jaar in het bezit van de familie Meerman. In de twee eeuwen werden vele vissersschepen, waaronder een groot aantal hoogaarzen, daar gebouwd. In 1986 werd de scheepswerf gesloten. De gemeente Middelburg kocht het terrein in 2003 voor het symbolische bedrag van één euro. Voorwaarde hierbij was de werf te restaureren en weer in gebruik te stellen. In 2006 is de gemeente Middelburg met de ingrijpende restauratie gestart. De restauratie werd in 2007 voltooid. Uniek is dat de werf nog beschikt over alle oude gereedschappen en werktuigen. De stichting Historische Scheepswerf C.A. Meerman beheert de werf als werkende museumwerf. Het is ook de thuishaven van de Stichting Behoud Hoogaars, waar de vier eigen schepen (drie hoogaarzen en een hengst) onderhouden en gerestaureerd worden. Schaal 1: Open Monumentendag 2018

11 23. Molen Nooitgedacht Molenweg 47 De korenmolen Nooitgedacht is een houten achtkantige bovenkruier zonder stelling. Het is een zogenaamde grondzeiler. De molen werd gebouwd in 1981 als vervanging voor een molen uit 1736 die afbrandde op 25 juni Het Oude Toonkamertje Langstraat 37, Arnemuiden In de Langstraat staat een oud winkeltje. De winkel is gevestigd in een oorspronkelijk woonhuis. Het pand werd in 1579 gebouwd en kreeg de naam Het Wapen van Brugge en is herbouwd omstreeks Het huis is nu in gebruik als Oud Hollands winkeltje met ornamenten uit een drogisterij van omstreeks 1950, waar ook Oud Hollandse snoep wordt verkocht. In dit pand is ook een klein museumpje gevestigd met o.a. een huiskamer met een statig familiekabinet uit Ook de bovenverdieping is ingericht als museum vanaf de jaren 1920, met als thema even terug in de tijd. U treft hier een kinderkamertje, een naaikamertje en een kamer met gereedschap aan. Zo krijgt u een indruk hoe mensen vroeger leefden en speelden. Vanuit de winkel is er een uitzicht op de boerentuin met planten die bij de sfeer van het pand passen. 25. Museum Arnemuiden Langstraat 28 en 35, Arnemuiden Als u toch in de Langstraat bent, breng dan een bezoek aan het uit 1865 daterend voormalig gemeentehuis van Arnemuiden. Het gebouw staat thans bekend als t Stadthuys en biedt onderdak aan het plaatselijk museum. De Stichting Oudheidkundig Museum Arnemuiden exploiteert niet alleen het oude stadhuis, waarin onder meer een fraaie collectie schilderijen en vele voorwerpen over de geschiedenis van de vissersplaats te bewonderen vallen, maar ook het er tegenover gelegen Uusje van Eine. Dit uit de jaren twintig daterende arbeiderswoninkje is ingericht als een vissershuisje en toont hoe de vooroorlogse woonsituatie in Arnemuiden was. naaldspits. Het kerkgebouw heeft sobere, vroeg neogotische elementen. In het interieur bevinden zich grafstenen uit de oude kerk. Bijzonder is het astronomisch torenuurwerk, dat de opkomst en ondergang van de zon en de maan en de hoog en laag waterstand aangeeft. Het is oorspronkelijk in 1589 vervaardigd voor de oude kerk, maar werd in 1858 herplaatst in deze kerk en in 1957 gerestaureerd. 27. Protestantse Kerk Kleverskerke Dorpsstraat 25, Kleverskerke Kleverskerke is het kleinste dorp op Walcheren en is ontstaan in de 13e eeuw. De oudste vermelding vinden we in een oorkonde van 20 september De stichter moet ene heer Kleewerd of Klauwaard zijn geweest. Vandaar dat er op het wapenschild van Kleverskerke een rood arendsbeen op een gouden veld staat. De eerste kerk, waarschijnlijk ook uit de 13e eeuw was gewijd aan Sint Joris, schutspatroon van de ridders. In 1670 werd een nieuwe protestantse kerk gebouwd, die in 1861 zodanig was verzakt, dat de huidige kerk is gebouwd. Alles wat uit de vorige kerk bruikbaar was, werd hergebruikt. Bekenden families en personen waren de baas in Kleverskerke: Schotte, Van Borssele, Van Bourgondië, Van der Hooge, de stad Middelburg, Van den Brande, Nebbens en de laatste was dr. Maurice van Vollenhove. Overleden in 1965 te Madrid. De bank, achter in de kerk, met de wapenschilden van ambachtsheren stamt uit de vorige kerk. De buitenste wapenschilden zijn van Johan Pieter van den Brande ( ). Het ronde schild is het familiewapen van de Van den Brandes 2e echtgenote Alette Maria de Geer, met wie hij in 1694 huwde. Aan de rand van het kerkhof ligt een gevelsteen van het wapen van deze familie, afkomstig uit de kroonlijst van het patriciërshuis aan de Lange Delft in Middelburg. Dat werd verwoest bij het bombardement op 17 mei Het binnenste wapenschild Mr. Bastiaan Nebbens kocht in 1782 de ambachtsheerlijkheid Kleverskerke. Hij was o.a. rentmeester der Domeinen van de Prins van Oranje in Noord-Beveland en kenner van het dijkwezen. Hij noemde zich Nebbens van Cleverskerke en plaatste het wapen van Kleverskerke als bijschild op zijn familiewapen. Hij bezat tevens het jachthuis Voorhoute onder Kruiningen en ook dat wapen plaatste hij als bijschild op zijn wapenschild. Hij overleed in 1807 in Middelburg. Zijn echtgenote was Berendina Paardekoper. Waarschijnlijk is een 18de eeuws alliantie-wapenschild, voorzien van een fantasiekroon en lintversiering, hergebruikt voor het alliantiewapen Nebbens- Paardekoper. 26. Kerk Arnemuiden Markt 10, Arnemuiden In 1505 werd er een kerk te Arnemuiden gebouwd, die in 1545 tot parochiekerk werd verheven. De protestanten namen deze katholieke kerk in 1572 in gebruik. Men nam in 1857 het besluit het laatmiddeleeuwse kerkgebouw wegens bouwvalligheid te slopen. Op 31 maart 1858 werd de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk, naar een ontwerp van J. Bourdrez. Het is een recht gesloten zaalkerk, voorzien van een geveltoren met opengewerkte houten lantaarn en Open Monumentendag

12 Sint Laurens Onder de rook van Middelburg ligt in een landelijke omgeving Sint Laurens. De Noordweg, die door dit historische dorp loopt, verbindt al eeuwenlang de Middelburg met het agrarisch achterland. Het dorp Sint Laurens, genoemd naar een heilige uit de Romeinse tijd, ontstond uit bebouwing rondom het middeleeuwse kasteel Popkensburg. Ongeveer halverwege ligt, in de lintbebouwing opgenomen, het wegdorp Brigdamme. van het gebouw. In het sfeervolle interieur, welke twee jaar geleden werd vernieuwd, vallen de preekstoel, het doophek en enkele rouwof wapenborden op. De borden zijn alle van eigenaren van kasteel Popkensburg. Er hangt een zeldzaam topografisch schilderij tegen de zuidwestmuur: t Ridderlijk Huijs Popkens Burgh Met Synne Leen en alodiale Landen Ao 1702 uyt den velde gemeten, rechtsonder staat opgetekend door Joannis de Neeff geadmitteerd landmeter. In de kerkruimte staat een smeedijzeren torenuurwerk opgesteld dat in 1644 door Jan Andriessen is gemaakt, in opdracht van De Staten van Zeeland. Het was een geschenk voor de nieuw gebouwde kerk. Het uurwerk is gebouwd met een verticaal geplaatste spillegang met waag. Na de toepassing in 1657 door Christiaan Huygens, van een slinger als tijdmeting, is dit uurwerk in ca omgebouwd en voorzien van een slinger, waarbij de spillegang horizontaal werd geplaatst. Dit uurwerk heeft tot en met 1931 de tijd op Sint Laurens aangegeven. Schaal 1: t Hof Welgelegen Noordweg 402 Het verborgen buiten t Hof Welgelegen ligt aan de Noordweg tussen Middelburg en Sint Laurens. Het Hof Welgelegen is een monumentale boerderij uit De eerste kaart waar bebouwing op de plaats van de latere boerderij Welgelegen te zien is, is van ca De buitenplaats heeft op deze kaart al duidelijk zuidwest georiënteerde lanen. In of kort na 1786 heeft de sloop plaats gevonden. De markante binnenplaats, die wel iets Frans aandoet, is één van de zaken die terug leiden naar het gebruik als buitenplaats. Dit geldt ook voor de vijver en de boomgaard. Tegenwoordig is op t Hof Welgelegen een groentewinkel en worden op het land biologische groenten geteeld. 29. Nederlandse Hervormde Kerk Van Cittersstraat 69 Spoedig na de stichting van Sint Laurens verrees in de 13e eeuw de eerste kerk, maar overleefde de strijd op Walcheren tijdens de Tachtigjarige oorlog niet. In 1644 besloot men op de fundamenten van de oude kerk een nieuw kerkgebouw neer te zetten. Overeenkomstig de gereformeerde traditie een kerk zonder koor. Het werd een eenvoudig rechthoekige zaalkerk, voorzien van een dakruiter, een torentje in het midden van het dak. Het kerkje kon in 1645 in gebruik worden genomen. Het overleefde de eeuwen tamelijk ongeschonden, maar werd in 1944 door het zoute water van het geïnundeerde Walcheren aangetast. In 1952 volgde een restauratie Uurwerk 30. t Hof Popkensburg Kasteelstraat 7 Slot Popkensburg is gebouwd in de 13e eeuw. Op een afbeelding in de Kroniek van Smallegange zijn de tuinen te zien waarom dit kasteel befaamd was. Popkensburg was een aanzienlijk slot, waarop de eigenaars ook de prinsen van Oranje ontvingen. Het kasteel is in 1863 gesloopt, ondanks de protesten die er toen al bestonden tegen het afbreken van monumentale gebouwen. Op de plaats waar het kasteel heeft gestaan bevindt zich nu t Hof Popkensburg, een woongemeenschap voor senioren. Spoedig na de stichting van het dorp verrees in de 13e eeuw de eerste kerk van het dorp. Deze is verwoest tijdens de guerrillaoorlog die Spanjaarden en geuzen op Walcheren uitvochten in de jaren Nadat de kerk van Brigdamme in 1562 afbrandde, werden de inwoners van dat dorp bij de parochie van Sint Laurens gevoegd. Nieuwbouw volgde in Toen is, overeenkomstig de gereformeerde traditie een kerk zonder koor neergezet, in de vorm van een zaalkerk. De ommuring van de kerktuin is nog gedeeltelijk aanwezig. 12 Open Monumentendag 2018

13 Open Monumentendag in de gemeente Veere De gemeente Veere heeft een rijke schakering aan monumenten op haar grondgebied. Wij hebben een flink aantal particuliere monumenteneigenaren bereid gevonden de deuren te openen. De in deze brochure opgenomen monumenten gaan (gedeeltelijk) open. De nummers van de monumenten zijn op een kaartje aangegeven. Dit jaar is het thema In Europa. Hieronder vindt u een uitgebreide toelichting op dit thema. Open Monumentendag 2018, Veere en Europa In de gemeente Veere kunnen sporen van 2000 jaar geschiedenis met de rest van Europa worden gevonden. Romeinen, Vikingen, Vlamingen, Spanjaarden, Fransen en Duitsers kwamen hier als indringers. Schotten en Engelsen als handelaars. In de laatste twee eeuwen vinden badgasten van overal vandaan de Walcherse kust om zich te ontspannen. Allen brachten en brengen ze eigen gewoonten mee en soms bouwden ze versterkingen, pakhuizen, grafplaatsen of vakantievilla s. Zo werd ook op het Veerse monumentenbestand een Europees stempel gedrukt. Deense burgen naar Domburgs voorbeeld Versterkingen in de vorm van de burg van Domburg, vliedbergen, de vestingwerken van Veere en restanten van de Atlantik Wall zijn voorbeelden van verdedigingswerken die ook in andere Europese landen gevonden kunnen worden. De grote, ronde vluchtburg van Domburg die in de 9e eeuw werd opgeworpen heeft gediend om invallen van de Noormannen te weerstaan. Uit hun uniformiteit mogen we wel afleiden dat er een goede organisatie achterstond. Het vertoont een opvallende gelijkenis met de uit iets latere tijd daterende burgen in Denemarken, zoals de Trelleborg en Fvrkatborg. Waarschijnlijk hebben de Denen het bouwen van dergelijke burgen afgekeken in onze streken! Open Monumentendag

14 Veere, een paradijs voor Schotten Meer vreedzame Europese monumenten zijn de woon- en pakhuizen aan de Veerse Kaai en Markt met namen als Danzig, Aberdaen, het Kasteel van Edenburg en Bretagne. Ze verwijzen naar de plaatsen waarmee de Veerenaren handel dreven. Eeuwenlang woonden Schotten in Veere. Ze werkten en leefden hier. Zo was Veere een stukje Schotland op het vasteland van Europa. Schepen die vanuit Veere naar Schotland voeren, namen Zeeuwse dakpannen mee. Ook nu nog kan men op veel oude huizen in Schotse plaatsen deze Dutch pantiles zien liggen. Kuuroord voor de Europese adel Toen vanaf het eind van de negentiende eeuw de elite steeds meer vrije tijd kreeg werd het kuren aan zee populair bij hen. Kustplaatsen in Engeland en Frankrijk werden aangepast zodat rijke lieden met vrije tijd en broze botten zich konden onderdompelen in zeewater. Men gelooft in een heilzame werking van baden in zee. Zeewater wordt in de Europese kuuroorden ook gedronken. Baden in zee zou je afhelpen van jicht en hielp tegen lepra, epilepsie, gonorroe en andere ziekten. Tegelijkertijd ontstaan er badplaatsen die men bezoekt puur voor het plezier. Iedereen kan zo n plaats bezoeken en zich hier vermaken. Dit heet vakantie, een drang om aan de geordende maatschappij te ontsnappen. vier uur uit Koblenz. In een coupé eerste klasse zitten haar tante Luise Stiehl, een bevriende dame, t.w. Fraulein Göbel, Herta, Elsbeth Mehl en zijzelf. Haar vader heeft haar naar het station gebracht. Van Koblenz gaat de reis via Keulen, waar wordt overgestapt op een Nederlandse trein richting Roosendaal. Gestopt wordt in Düsseldorf en andere grotere plaatsen. Ze ziet de toren van Xanten en bij Wesel truppen, die in Manöver waren. Tijdens de overstap in Roosendaal is er nog tijd voor de eerste holländische Tasse Cacao. De trein stoomt verder naar Middelburg waar de eerste klederdrachten al te zien zijn. Hier stapt het gezelschap over op een wagen naar Domburg. Het is omstreeks half een s middags als men intrek neemt in het pension van de familie Scheijbeler schuin tegenover het Badpaviljoen. Carmen Sylva In laat de Duitse eau-de-colognefabrikant Aldenbruck von Brühl de villa Maria bouwen. Aan de zeezijde heeft dit huis over de volle breedte een veranda. In 1889 verkoopt hij het huis aan zijn landgenoot Charles Erbschloe von Ebersfeld (Elberfeld 1847-Wiesbaden 1902). Deze stelt zijn villa ter beschikking aan de vorstelijke badgasten die hier dagelijks genieten van het uitzicht. Vijf weken worden in gemoedelijkheid en relatieve rust doorgebracht. Bij een laatste wandeling naar zee laat de koningin in de villa die later naar haar vernoemd zal worden, de tekst Auf unsrer Düne lassen wir all unsern Sang und Klang zurück / zum Wiederfinden! Domburg 18 september 89 Carmen Sylva achter. Borstbeeld Mezger Het Badpaviljoen in Domburg De Domburgse bevolking kon in de zomer van 1834 met eigen ogen zien hoe twee deftige Middelburgse dames een zeebad namen: de badplaats Domburg was ontstaan. Vanaf dat moment kwam een gestage stroom badgasten naar dit deel van de Walcherse kust. In 1862 werd in een toeristenfolder geschreven dat Domburg de plek is om naar ziel en lichaam gezond te zijn. Domburg werd steeds meer een mondaine badplaats. Vooral nadat in de zomer van 1885 de wonderdokter Johann George Mezger ( ) hier zijn intrede deed. Zijn reputatie binnen de Europese adel was groot en zijn patiënten volgden hem waar hij zich vestigde. Volgens een spotprent uit 1884 sprak de Duitse kanselier Bismarck tot dokter Mezger: Ik meende dat ik de macht in handen had, maar gij zijt het, gij hebt de soevereinen van Europa onder den duim. Onder hen was koningin Elisabeth van Roemenië. Deze kuurvakantie stond in het teken van rust, verstrooiing en het weer op krachten komen. De villa Carmen Sylva herinnert aan het bezoek van deze Oost-Europese vorstin. Een Duits meisje vertelt over haar vakantie De zomervakantie van 1902 viert de twaalfjarige Gertrud Reinhard ( ) uit Koblenz in Domburg. Met haar vermaken nog honderden badgasten zich aan de Walcherse kust. In keurig Duits schrift beschrijft Gertrud Die Reise von Coblenz nach Domburg vom 8. August bis zum 6. September. Met de stoomtrein vertrekt ze om Het Borstbeeld van Mezger De Domburgers hadden al snel door dat dokter Mezger een grote bijdrage levert aan de ontwikkeling van Domburg als badplaats. De inkomsten uit het toerisme nemen toe en allerlei openbare voorzieningen zoals gas en elektriciteit worden aangelegd. (Tot 1933 zal in Domburg nog water uit de welputten worden geput). Ter ere van Mezgers zeventigste verjaardag wordt in augustus 1908 een groot feest gevierd. Een halfjaar later overlijdt hij in Parijs; hij wordt in Oostkapelle begraven. Uit dankbaarheid wordt in 1910 door zijn patiënten op het Groentje een borstbeeld opgericht. Dit bronzen beeld wordt gemaakt door de Amsterdamse beeldhouwer Auguste Falise. Peter Blom, Zeeuws Archief 14 Open Monumentendag 2018

15 1. Molen Weltevreden Roosjesweg 4, Domburg De ronde bakstenen grondzeiler is uit De molen is in 1970 door de gemeente aangekocht en in 1973 gerestaureerd. Molen Weltevreden was een inspiratiebron voor de in Domburg werkzame schilders zoals Mondriaan en Toorop. De molen is geopend. 2. Johanneskerk en toren Markt 8, Domburg De oorspronkelijke 14e -eeuwse kerk met de in de 15e eeuw aangebouwde noordbeuk brandde in 1848 af. Toen is de in de kerk aanwezige collectie Nehalennia-stenen, grotendeels verwoest. De restanten bevinden zich in het Zeeuws Museum in Middelburg. De bakstenen toren stamt uit het einde van de 14e eeuw. Dat is te zien aan het formaat van de bakstenen. In de bovenste helft van de toren zijn figuren in geglazuurde steen (bij een bepaalde lichtval) goed te zien. U kunt de kerk bezichtigen. Het orgel wordt bespeeld en er worden rondleidingen gegeven. De Wereldwinkel is in de kerk aanwezig met een verkoopstand. In De Poort naast de kerk is een grote boekenmarkt. De 38 meter hoge toren is te beklimmen (ingang via het kleine torentje aan de zuidzijde). 3. Raadhuis Domburg Markt 1, Domburg Vermoedelijk stond in 1545 op dezelfde plaats ook al een stadhuis. In 1567 bouwde de stad Domburg voor eigen rekening een nieuw stadhuis met klokkentorentje. Alleen de zijtrapgevels herinneren aan de oude toestand. De voorgevel en het bordes werden in 1822 gerenoveerd. Opvallend is dat de klok op het halve uur het aantal uren slaat, en op het hele uur één keer slaat. Er is een antiek- en interieurwinkel in het pand gevestigd die de sfeer van het gebouw optimaal benut. De winkel is geopend. 4. Villa de Bruinvis Nehalenniaweg 14, Domburg Tot de eerste bouwpakket -huizen behoorden de chalets Strandholm en De Bruinvis. In 1905 werden deze uit Noorwegen geïmporteerd. De Noorse huizen zijn ook te vinden in Het Gooi. Villa de Bruinvis ligt uniek en hoort tot de moderne monumenten. Het huis is alleen aan de buitenzijde te zien. 5. Protestantse kerk en toren Waterstraat 2, Oostkapelle Waarschijnlijk is de kerk gesticht in de 7e eeuw door Willibrordus ( ), die in 690 vanuit Engeland naar Walcheren kwam. De kerk was aan hem gewijd en Oostkapelle was vermoedelijk één van de plaatsen waar al zo vroeg een kerk gesticht werd. In de 16e eeuw behoorde de kerk tot de abdij van Middelburg. De dikke zware toren diende als baken voor de zeelieden. Voor de verwoestingen op Walcheren in de periode was de kruiskerk een van de machtigste en mooiste kerken van het eiland. Maar tijdens het beleg van Middelburg moest de kerk van Oostkapelle het ook ontgelden. Na een houten kerkje werd rond 1780 de huidige stenen kerk gebouwd. De kerktoren is 49 meter hoog. U kunt de kerk bezichtigen. In de kerk is een fototentoonstelling. De oudheidskamer is open en de toren kan beklommen worden. In de buurt van de kerk, aan de Torenstraat 42, kan op deze dag ook de nagebouwde dorpskruidenierswinkel van de heer Bimmel bezocht worden. In dit winkeltje vindt u een assortiment kruidenierswaren uit de jaren van de vorige eeuw. 6. Molen d Arke Noordweg 4, Oostkapelle Tot 1858 stond er een standaardmolen aan de Grijpskerkseweg die door de te geringe windvang, moest worden afgebroken. Het bovenwiel van die molen is in deze molen verwerkt. In 1984 is de gemeente eigenaar geworden en in 2005 is de molen voor het laatst gerestaureerd. D Arke is in uitstekende staat. Bij voldoende wind is de malende molen te bezoeken en worden er rondleidingen gegeven. In de molenwinkel zijn meel, bakproducten, molenbrood en andere lokale producten verkrijgbaar. Er is een kleine proeverij van brood, cake en koekjes. Molen d Arke 7. Buitenplaats Zeeduin Dunoweg 10, 12 en 14, Oostkapelle Het huidige landgoed Zeeduin, circa 80 ha, kent haar oorsprong in de twee historische buitenplaatsen Duno en Zeeduin. Van de buitenplaats Duno resteert nog het Hof Duno aan de Dunoweg. Rond het monumentale huis Zeeduin ligt een park in Landschapsstijl. De bijgebouwen en het park zelf (met hertenkamp) zijn ook een beschermd monument. De gebouwen zijn niet toegankelijk. Het park, de moestuin en de oranjerie zijn op deze dag wel te bezichtigen. Koffie en thee zijn verkrijgbaar in de oranjerie. 8. Pelgrimskerk Fort den Haakweg 2, Vrouwenpolder Tijdens de opstand tegen Spanje werd de oorspronkelijke kerk uit 1624 verwoest. In 1622 begon men met de herbouw. De preekstoel met boogpanelen dateert uit De middeleeuwse muurresten werden gebruikt om de typisch 17eeeuwse zaalkerk te bouwen, vijf traveeën lang met dakruiter op de nok. De vroegere kerk was groter en hoger, zoals bij de restauratie in 1955 is gebleken. U kunt de kerk bezichtigen. 9. Molen De Jonge Johannes Vrouwenpolderseweg 55a, Serooskerke De achtkantige houten beltmolen op bakstenen voet is vermoedelijk uit De molen is in particulier bezit. U kunt de molen bezichtigen. Er is een speeltuin, skelterbaan, minikinderboerderij en een maïsdoolhof. Verder is er een restaurant en een winkeltje met streekproducten. 10. Johanneskerk Noordweg 3, Serooskerke De aan de apostel Johannes gewijde kerk is, vermoedelijk in de Open Monumentendag

16 15e eeuw, gebouwd als bedehuis van de rooms-katholieken. De parochiekerk van Serooskerke behoorde destijds tot de moederkerk Oostkapelle. De oorspronkelijke kerk heeft, in tegenstelling tot de kerk van Gapinge die geheel gespaard bleef, behoorlijk geleden onder de gebeurtenissen in de beginjaren van de tachtigjarige oorlog omstreeks Daarna volgde de eerste en waarschijnlijk grootste restauratie. Ook in augustus 1809, toen een Engels leger te Vrouwenpolder aan land kwam om het Fort den Haak in te nemen, heeft het kerkgebouw ernstige schade opgelopen. Van de door Napoleon uitgekeerde schadeloosstelling van ƒ750, - kon de kerk worden hersteld. Nadat de toren in 1954 was gerestaureerd volgde in de jaren een algehele, grondige restauratie van de kerk. U kunt de kerk bezichtigen. Binnen is een expositie van werken van Johan de Visser-Serooskerke. In de kerk kunt u mediteren of een kaars aansteken. Veere Stadhuis 11. Stadhuis Markt 5, Veere Dit laatgotische gebouw dat door Evert Spoorwater is ontworpen heeft een gevel van gobertangersteen. Eeuwenlang werden de inwoners van Veere en omliggende dorpen vanuit het stadhuis bestuurd. In De Vierschaar, de ruimte waarin schout en schepenen tot 1881 recht spraken, is deze sfeer nog tastbaar. Schilderijen en historische voorwerpen, waaronder de beroemde beker van Maximiliaan van Bourgondië, vormen een bewijs van de rijke bloeitijd van Veere. Sinds 1581 bestaat er een bijzondere relatie tussen het Huis van Oranje-Nassau en de stad Veere. De oorspronkelijke beelden in de nissen uit van Michiel Ywijnsz uit Mechelen, die op het stadhuis stonden, staan permanent in museum de Schotse Huizen op de Kaai. De replica s van Wenkenbach uit staan tijdelijk in de Grote Kerk. Het Stadhuis is enkele jaren geleden volledig gerestaureerd en open voor het publiek. Het is een veel gebruikte trouwlocatie. Het stadhuis is onderdeel van museum Veere en tijdens de Open Monumentendag te bezoeken. Volwassenen krijgen 50% korting op de entreeprijs. Kinderen tot en met 3 jaar en museumjaarkaarthouders hebben gratis toegang. 12. Winkelpand Het pand van Ferdinand Markt 17, Veere Het huis heeft een topgevel uit de 17e- 18e eeuw. Links van de gevel ziet u nog een aanzetsteen van een vroegere gevelbekroning. In de onregelmatige gevel staat in de balk de inscriptie; God die Salomon zijnen tempel stiften dede, verleen dit huys geluck, voorspoedt en vrede. Op dit moment is er een winkel in het pand gevestigd. De winkel is open. 13. Museum Veere, locatie de Schotse Huizen Kaai 25, Veere In deze panden, genaamd Het Lammeken en De Struys, was vroeger de Schotse Kolonie gevestigd. Het museum toont originele voorwerpen en documenten die herinneren aan de eeuwenlange handelsbetrekkingen tussen Veere en Schotland. Het pand heeft een hoge bergstenen trapgevel met vele fraaie details. In de Beeldenzaal van het museum zijn de originele beelden van het Stadhuis te bezichtigen. Volwassenen krijgen 50% korting op de entreeprijs. Kinderen tot en met 3 jaar en museumjaarkaarthouders hebben gratis toegang. 16 Open Monumentendag 2018

17 De kerk is te bezichtigen. Het orgel wordt bespeeld. 16. Korenmolen de Graanhalm Dorpsstraat 1 Gapinge Onder de titel Verweesd en verliefd verscheen in 2015 een boek over de molen van Gapinge. De schrijver heeft hierin zijn liefde verklaard aan dit bijzondere monument toen hij schreef: Aan de rand van Nederland stond een korenmolen die lang verweesd was. Bij nader inzien bleek dit een geluk. De Graanhalm is nu vrijwel de enige molen die nog in detail kan laten zien hoe we tot in de jaren zestig granen maalden met behulp van eeuwenoude kennis en de wind. Meer informatie over deze molen is te vinden op: Bij de molen zijn demonstratie met oude dorsmachines. Het terras is open en er worden pannenkoeken gebakken met meel gemalen in de molen. 17. Michaëlskerk Kerkring 26, Grijpskerke Het twee-beukige gebouw heeft een zuidbeuk uit het begin van de 14e eeuw. Ongeveer een eeuw later werd het vergroot met een noordbeuk en in 1770 met een travee naar het westen. U kunt de toren van beklimmen en de kerk bezichtigen. In de kerk is een tentoonstelling over oude klederdrachten ingericht en een demonstratie van houtsnijwerk. Schotse Huizen 14. Grote Kerk Oudestraat 26, Veere De bouw van deze grote middeleeuwse kerk is in 1521 voltooid. Sindsdien heeft de kerk heel wat doorstaan. In 1686 richtte een brand grote schade aan. In het begin van de 19e eeuw verloor het kerkgebouw definitief zijn bestemming voor de eredienst. Zware stormschade was de directe aanleiding. In de Franse tijd is de kerk gebruikt als militair hospitaal. Daarvoor werden een aantal vloeren in de kerk aangebracht en werden vensters gedeeltelijk dichtgemetseld. In de eerste helft van de 19e eeuw deed het gebouw ook dienst als werkhuis en gesticht. Het gebouw heeft nu een culturele functie. U kunt de kerk bezichtigen. 15. Protestantse Kerk Dorpsstraat 25/Schotse Hoek, Gapinge De kerk is opgericht als dochterkerk van de Noordmonsterparochie te Middelburg. De toren van deze kerk dateert van het begin van de 15e eeuw. Het koor stamt uit het midden van de 15e eeuw. Rond 1500 werd het schip op gelijke hoogte gebracht met het koor en werd de, aan de bovenkant achtkantige toren, ingebouwd. In de kerk staat een Van Hess orgel, dat omstreeks 1780 is gebouwd door Hendricus Hermanus van Hess, orgelbouwer in Gouda. Aanvankelijk was het orgel een pijporgel voor huiselijk gebruik. Bijzonder zijn de beschilderde deuren waarop de harp spelende David, en een vrouw met luit en musicerende engeltjes voorkomen. In 1869 is het orgel geplaatst in de Hervormde kerk van Serooskerke (W). In 1926 is het overgeplaatst naar de Gereformeerde kerk in Gapinge en in 2013 is het geplaatst in de Torenkerk van Gapinge. Het is een pronkstuk onder de antieke orgels van Walcheren en Zeeland. 18. Buitenplaats t Munnikenhof Jacob Catsweg 2, Grijpskerke Dit huis met kelder en schilddak en een achtzijdige traptoren met helmdak is het restant van een laatmiddeleeuwse uithof van de abdij van Middelburg. In de 17e eeuw is het een buitenplaats geworden. Na de afbraak van het hoofdgebouw in 1860, bleef deze vleugel gespaard als jachthuis. Eén zijde is een laatmiddeleeuwse gevel van breuksteen. Alleen de tuin is opengesteld voor publiek. 19. Het Moesbosch Vlissingsestraat 28, Koudekerke De naam Moesbos, nog zonder sch, komt voor het eerst voor op een kaart van Walcheren uit Eigenaar is dan Nicolaas Carel van Hoorn van Burght. In 1806 koop Abraham van Doorn, landdrost van Zeeland, de buitenplaats Moeschbos. Het oude huis wordt in 1871 afgebroken en een nieuwe villa, de huidige, verrijst op ongeveer dezelfde plaats. De familie Van Doorn is nog steeds betrokken bij het onderhoud van de buitenplaats. De oorspronkelijk negentiende-eeuwse parkaanleg is na de inundatie van 1944 geheel opnieuw ingeplant. Meer informatie is te vinden op: Het huis is te bezichtigen. Ook is het mogelijk om in de tuin te wandelen. 20. Molen de Lelie Middelburgsestraat 110, Koudekerke De Lelie is een ronde, stenen stellingmolen die in 1872 als korenmolen is gebouwd. Voor de bouw van de molen werden tweedehands stenen gebruikt van een oud fort. De buitenkant van de romp werd voorzien van een pleisterlaag tegen het inregenen. Op 14 november 1940 is de molen door een zware noordwester storm op hol geslagen en verloor zijn wieken. Door de oorlog was herstel niet direct mogelijk en werd er op elektriciteit gemalen. In 1975 heeft de gemeente de molen gekocht en sinds 1980 kan de molen weer malen. De molen is van binnen nog zeer compleet en is te bezichtigen. Open Monumentendag

18 21. Michaëlskerk Dorpsplein 1, Koudekerke De Protestantse Kerk is een 17e eeuws bakstenen zaalkerkje, verbouwd in Het éénklaviers orgel is midden 18e eeuw gemaakt voor een kerk in Maastricht. In 1778 werd het orgel afgebroken en overgeplaatst naar de Hervormde Kerk in Neerijnen. In 1866 werd het gekocht door Koudekerke. Er zijn beelden van oud-koudekerke te zien waarbij de invloeden en oorlogen die Koudekerke troffen belicht worden. Het orgel wordt bespeeld en er zijn kraampjes van Amnesty International, het Nederlands Bijbel Genootschap en de Wereldwinkel. 22. Molen Oostweg 4, Biggekerke Deze witte, ronde bakstenen grondzeiler uit 1712 is in particulier bezit en draait en maalt bij voldoende wind. Het is de oudste molen in de gemeente Veere. De eigenaar die de molen bedrijfsmatig exploiteert, betrekt zijn graan van boeren uit de omgeving. Het meel wordt geleverd aan bakkers in en buiten Zeeland. Ook aan kleingebruikers verkoopt de molenaar meel, bloem en verschillende brood- en bakmixen. De molen laat zien hoe een ambachtelijk korenmolenaarsbedrijf anno 2018 werkt. het einde van de 18e, begin van de 19e eeuw toen er een einde kwam aan het maalrecht van de steden en ambachtsheren. Er ontstond toen een vrijere markt voor het malen van het graan. Deze in 1801 gebouwde grondzeiler is een bakstenen bovenkruier zonder stelling. De molen is voor het publiek geopend en draait bij voldoende wind. Verder geeft de molenaar rondleidingen door de molen. 25. Odulphuskerk Torenstraat 8, Meliskerke De kerk is meer dan zes eeuwen oud. Een eikenhouten preekstoel (houten broek), een ambachtsherenbank en het in 1744 door de Duitse orgelbouwer Peter Weidtman gebouwde kabinetorgel, verfraaien het gebouw. U kunt de kerk bezichtigen. Binnen is een fototentoonstelling over de verbouwing van de kerk. Verder is er een foto expositie van Lia Willemsevan Sluijs. 23. Dorpskerk Kerkplein 1, Biggekerke Odulphuskerk 26. Molen Molenweg 29, Zoutelande De ronde bakstenen bovenkruier zonder stelling is, net als de molen in Meliskerke, een grondzeiler. De molen is gebouwd in Er is een deel van de fundering van de voorganger van deze molen te zien. De molen is in 2008 gerestaureerd. Als de windrichting het toelaat zal de molen draaien. De molen is geopend. U kunt meelproducten van de molen kopen. 27. Catharinakerk Willibrordusplein 1-3, Zoutelande De kerk bestaat uit een éénbeukig schip met spitsboogvensters tussen de steunberen. De zuilen in de noordmuur met Brabantse koolbladkapitelen zijn overblijfselen van een zijbeuk uit ongeveer De kerk is in 2011 gerestaureerd en is nu voor meerdere doeleinden geschikt. U kunt de kerk bezichtigen. Kerk Biggekerke De voet van de kerk en de koorsluiting dateren uit de 12e eeuw. Tussen deze beide delen stond eerst een houten kerk. De houten tussenbouw is later vervangen door een bakstenen schip. In zijn de kerk en de toren ingrijpend gerestaureerd. U kunt de kerk bezichtigen. Binnen zijn landschapsschilderijen en portretten aanwezig. 24. Molen de Korenhoop Molenweg 3, Meliskerke Net als de meeste andere molens dateert de molen de Korenhoop uit 28. Molen de Noorman Molenwal 25 (ingang Vikingstraat) Westkapelle) Tot de Tweede Wereldoorlog stonden er in Westkapelle drie molens. Alleen de Noorman heeft het bombardement van 1944 doorstaan. Het is een bovenkruier van baksteen met stelling uit Bij de laatste restauratie ( ) is het metselwerk opnieuw gevoegd en is de hele bovenkant inclusief wieken hersteld. Op de gevelsteen bij de westelijke ingaan staat: F T H V J LAVnz 18 8/ Dit staat voor Fonds Tot Heil van Jongelingen, LA Verhulst nz, 30 augustus Dit fonds was in 1825 door drie 15 jarigen opgericht. Zij legden iedere week een dubbeltje in, om de werkgelegenheid en welvaart in Westkapelle te bevorderen. 18 Open Monumentendag 2018

19 29. Vuurtoren (Het Hoge Licht) Zuidstraat 1, Westkapelle De 53 meter hoge vuurtoren is de toren van de in 1831 afgebrande Sint Willibrorduskerk die in 1470 werd gebouwd. De historie van de Vuurtoren wordt uitgebeeld d.m.v. fotopanelen en maquettes. Ook is er een verdieping ingericht als huiskamer van de vroegere torenwachters. Verder is er een foto expositie van de Duitse kunstenaar Wil Albertz en een tentoonstelling met schilderijen van Jo Dumon Tak en Frans van der Hagen. De toren kan onder begeleiding van een gids worden beklommen en geeft een uniek uitzicht over een groot deel van Walcheren. Tijdens de Open Monumentendag is er een mogelijkheid voor een wandeling tussen de Vuurtoren Het Hoge Licht en het IJzeren Torentje (Het Lage Licht) van ca 2 Kilometer; daarbij kan ook het Polderhuis worden bezocht (ca 1 km). 31. Hof Hazenberg Prelaatweg 81, Aagtekerke Oorspronkelijk was dit hof een buitenplaats of zomerverblijf, bestaande uit een herenhuis, een hofstede en daarom gelegen tuinen en bossen. De bouwheer was de latere burgemeester van Middelburg Hubrecht de Haze. Het geheel kreeg zodoende rond 1645 de naam Hazenberg. Het herenhuis is omstreeks 1834 afgebroken. De boerderij draagt nu nog de naam Hazenberg. Het huis is grotendeels gerestaureerd en ook een oude muur van de voormalige landbouwschuur is weer gedeeltelijk opgebouwd. Het huis is niet open voor publiek. Er is een (bloemen)pluktuin en het terras is open. Verder is er een speelgelegenheid voor kinderen en kan de vliedberg bezocht worden. 30. IJzeren torentje (Het Lage Licht) Zeedijk 5, Westkapelle Hof Hazenberg 32. Protestantse kerk Dorpsplein 4, Aagtekerke Dit pittoreske kerkje bestaat uit een éénbeukig bakstenen schip, dat zijn huidige gedaante bij een verbouwing in 1625 heeft gekregen. Net als bij de meeste kerken waren het kerkgebouw en de toren oorspronkelijk eigendom van de kerkelijke gemeente. Ten tijde van Napoleon werden de kerktorens geconfisqueerd door de burgerlijke gemeente omdat de torens bij veldslagen en oorlogen een belangrijke strategische rol (seintorens) konden spelen. Dit verklaart de huidige eigendomssituatie van kerkgebouwen en torens. De kerk is te bezichtigen en er is een fototentoonstelling van activiteiten van de kerk. In de tuin staat een kraam van de handwerkclub met zelfgemaakte spullen. Er is koffie en thee met verse wafels te verkrijgen. Het lage licht Deze toren vormt samen met de hoge vuurtoren van Westkapelle één lichtenlijn. Als een schipper de lichten van deze twee torens in één lijn houdt, vaart hij zonder problemen naar en door het Oostgat. Deze vuurtoren is de eerste ronde gietijzeren toren in Nederland. Het maken van de segmenten voor een ronde toren was moeilijker dan voor een hoekige toren, omdat de mallen waarin het ijzer gegoten werd met de hand van hout gemaakt moesten worden. Het is mogelijk om onder begeleiding van een dijkgids naar boven te lopen. Vanaf deze balustrade heeft u prachtig uitzicht over land en zee. In de vuurtoren zijn permanente tentoonstellingen met als thema s dijk, scheepvaart en natuur ingericht. 33. Monumentale woning Agatha Dorpsplein 21, Aagtekerke De woning is als pastorie gebouwd en waarschijnlijk net zo oud als de kerk. Tot 1589 heeft de dorpspastoor er gewoond. Na de hervorming heeft de woning nog dienst gedaan als hervormde pastorie tot In 1876 is het pand verkocht aan Simon Wisse, landbouwer uit Gapinge, die 2 ramen verving door mendeuren en een dorsvloer aanbracht. In 1970/1971 is het pand in oorspronkelijke staat hersteld. De woning is niet toegankelijk. De tuin is open voor publiek. Daarnaast zijn er kinderactiviteiten, zoals schminken en glittertattoos. Open Monumentendag

20 ACTIVITEITEN EN EXPOSITIES IN KERKEN: Orgelspel in diverse kerken In verschillende opengestelde kerken wordt tijdens de Open Monumentendag regelmatig het orgel bespeeld. 2. Johanneskerk in Domburg U kunt de kerk bezichtigen, het orgel wordt bespeeld en er worden rondleidingen gegeven. De Wereldwinkel is in de kerk aanwezig met een verkoopstand. Verder kunt u de toren beklimmen (ingang via het kleine torentje aan de zuidzijde). In De Poort naast de kerk is een grote boekenmarkt. 5. Protestantse kerk in Oostkapelle U kunt de kerk bezichtigen. Binnen is er een fototentoonstelling. Verder kunt u de oudheidskamer bezoeken en de toren beklimmen. In de buurt van de kerk, aan de Torenstraat 42, kan op deze dag ook de nagebouwde dorpskruidenierswinkel van de heer Bimmel bezocht worden. In dit winkeltje vindt u een assortiment kruidenierswaren uit de jaren van de vorige eeuw. 8. Pelgrimskerk in Vrouwenpolder De kerk is opengesteld voor publiek. 10. Johanneskerk in Serooskerke De kerk is opengesteld voor publiek. 14. Grote Kerk in Veere De kerk is opengesteld voor publiek. 15. Protestantse Kerk in Gapinge De kerk is opengesteld voor publiek. Binnen wordt het orgel bespeeld. 17. Michaëlskerk in Grijpskerke De kerk is opengesteld voor publiek. Binnen is een tentoonstelling over oude klederdrachten en houtsnijwerken. U kunt de toren beklimmen. 32. Protestantse kerk in Aagtekerke De kerk is opengesteld voor publiek. Binnen is een fototentoonstelling van activiteiten van de kerk. In de tuin staat een kraam van de handwerkclub met zelfgemaakte spullen. Ook is er koffie en thee met verse wafels verkrijgbaar. Overige evenementen: Torens beklimmen Er zijn drie torens met een open torentrans die beklommen kunnen worden: de vuurtorens van Westkapelle en de kerktoren van Oostkapelle. Verder kunnen de torens van de kerk in Domburg en Grijpskerke beklommen worden. Vuurtorens Westkapelle Tijdens de Open Monumentendag is er een mogelijkheid voor een wandeling tussen de Vuurtoren (Het Hoge Licht) en het IJzeren Torentje (Het Lage Licht) van ca 2 Kilometer; daarbij kan ook het Polderhuis worden bezocht (ca 1 km). Molens De molens in Biggekerke, Domburg, Gapinge, Koudekerke, Meliskerke, Oostkapelle, Serooskerke en Zoutelande zullen bij voldoende wind een hele dag, of een gedeelte van de dag geopend zijn en draaien. Bij sommige molens worden de producten van de molen verkocht en is een rondleiding mogelijk. Hof Hazenberg in Aagtekerke Het huis is niet open voor publiek. Er is een (bloemen)pluktuin en het terras is open. Ook is er volop speelgelegenheid voor kinderen en de vliedberg kan bezocht worden. Buitenplaatsen U kunt wandelen over de Landgoed Zeeduin in Oostkapelle. Ook kunt u wandelen in de tuin van het Moesbosch in Koudekerke. 21. Michaëlskerk in Koudekerke De kerk is opengesteld voor publiek. Er zijn beelden van oud-koudekerke te zien waarbij de invloeden en oorlogen die Koudekerke troffen belicht worden. Het orgel wordt bespeeld en er zijn kraampjes van Amnesty International, het Nederlands Bijbel Genootschap en de Wereldwinkel. 23. Dorpskerk in Biggekerke De kerk is opengesteld voor publiek. Binnen zijn schilderijen te bezichtigen. 25. Odulphuskerk in Meliskerke De kerk is opengesteld voor publiek. Binnen wordt het orgel bespeeld. 27. Catharinakerk in Zoutelande De kerk is opengesteld voor publiek. 20 Open Monumentendag 2018

21 Open Monumentendag in de gemeente Vlissingen Thema in Europa De strategische ligging van de stad aan de Westerschelde, de toegang tot Antwerpen, maakte dat Vlissingen talloze keren in de historie slachtoffer was van bestormingen, beschietingen en bombardementen. Als bijna geen andere stad in Nederland heeft Vlissingen Europa over zich heen gehad. Vele Europese mogendheden hebben zich met Vlissingen bemoeid: Spanje, Engeland, Frankrijk, Duitsland. En de sporen daarvan vind je terug in de verdedigingswerken. Keizer Karel V noemde Vlissingen de sleutel der Nederlanden. Als hij vanuit Gent naar open zee wilde moest hij Vlissingen voorbij. De keizer had halverwege de zestiende eeuw serieuze aandacht voor de ligging van Vlissingen en liet de haveningang flink verstevigen met een heus bolwerk: het later zogenoemde Keizersbolwerk. Het Keizersbolwerk (1548) werd ontworpen door de Italiaanse vestingbouwer Donato de Boni. Tijdens de tachtigjarige oorlog toonde de hertog van Alva belangstelling voor de stad. Hij stuurde in april 1572 zijn kwartiermaker Hernande Pacheco naar Vlissingen. Het muurwerk van het Oranjebolwerk en de Muur van Altena zijn in de kern 16e eeuws, uit deze Spaanse tijd. Napoleon (toen nog eerste consul) bezocht Vlissingen in 1803 en had vooral belangstelling voor de Dokhaven en de vestingwerken. Het Keizersbolwerk werd in de Franse tijd, in opdracht van keizer Napoleon in 1811, van kazematten voorzien en heeft toen zijn huidige vorm gekregen. Uit diezelfde tijd stamt de Oostbeer: een klein juweeltje van Franse vestingbouwkunst. Vlissingen maakte deel uit van de Atlantikwall met een land- en zeefront en heeft een cruciale rol gespeeld in het verloop van de Tweede Wereldoorlog. In en rondom de stad waren meer dan vijfhonderd verdedigingswerken aangelegd. Maarschalk Rommel kwam in april 1944 hoogstpersoonlijk naar Vlissingen om zich op de hoogte te stellen. In de nacht van 31 oktober en 1 november 1944 landden eenheden van het 4e commando als eersten bij de Oranjemolen. Vanuit dit oostelijk deel van Vlissingen begon de bevrijding en om 6.57 uur stond de eerste commando op de stoep voor de Hoofdcommandopost van de Luchtbeschermingsdienst in de Hendrikstraat. Straat voor straat werd de stad veroverd. Harde gevechten waren er rond de Coosje Buskenstraat. Het uiteindelijke doel was hotel Britannia, daar zetelde het Duitse hoofdcommando. Op drie november streken de Duitsers de vlag, de stad was toegetakeld als nooit te voren. Elk jaar wordt de herinnering aan de gevallenen levend gehouden tijdens de herdenking bij het Landingsmonument in het herdenkingsgebied Uncle Beach. Op de muur bij de Oranjemolen staat een tekst: We will remember. Niet alleen in Vlissingen, maar ook in Oost Souburg en Ritthem zijn op 8 september monumenten te bezoeken met een Europese betekenis. Denk daarbij aan de Karolingische Burg (ringwalburcht met als doel de plaatselijke bevolking bescherming te bieden tegen de plundertochten van de Noormannen) of Fort Rammekens in Ritthem, ontworpen door de Italiaanse vestingbouwer Donato de Boni. De monumenten in de gemeente Vlissingen zijn op zaterdag 8 september 2018 open van tot uur (tenzij anders vermeld). Kazematten Open Monumentendag

22 VLISSINGEN 1. Gemeentearchief Vlissingen Hellebardierstraat 2 Eind 16e eeuw was er sprake van een aantal, los van elkaar staande, woningen in de Hellebardierstraat. In 1661 volgde er een grote verbouwing, waarbij deze panden werden samengevoegd. Het tussenliggende steegje werd overkapt en aan de voorzijde voorzien van een zandstenen toegangspoort. Het complex werd vervolgens aangeduid als Groot Heerenlogement (een soort hotel). In 1823 werd het complex overgedragen aan de Regenten en Regentessen van het Arm-, Gast- en Weeshuis. Het beeldje boven de poort verwijst nog naar deze functie. De aanbouw op de hoek van de Breewaterstraat dateert uit 1851 en in datzelfde jaar kreeg het complex een ziekenhuisfunctie. In 1991 is de restauratie van het voormalige Groot Heerenlogement afgerond en sindsdien biedt het huisvesting aan het Gemeentearchief Vlissingen (Informatiecentrum Stadsgeschiedenis). Het Gemeentearchief is tot uur geopend. Expositie Gemeentearchief Tijdens de Eerste Wereldoorlog landden in het neutrale Nederland 107 vliegtuigen: 62 Duitse, 38 Engelse, 5 Franse, 1 Amerikaan en 1 Belg. Daarvan waren er na de landing nog 69 vliegwaardig. Deze werden geïnterneerd door de toenmalige Luchtvaartafdeling van het Nederlandse leger. De meeste toestellen kwamen in Zeeland terecht: 44 in Zeeuws-Vlaanderen 9 op Walcheren, 3 op Zuid-Beveland en 1 op Noord-Beveland. Al deze toestellen of restanten hiervan werden op foto vastgelegd door het Vlissingse fotografiebedrijf Foto Dert. Waarschijnlijk in opdracht van de Luchtvaartafdeling. Deze foto s zijn opgenomen in de fotocollectie van het Gemeentearchief Vlissingen. Het Gemeentearchief laat tijdens de Open Monumentendag een aantal spectaculaire foto s zien van deze aan de grond gezette toestellen. 2. Sint Jacobskerk Oude Markt 2 De Sint Jacobskerk is tussen 1308 en 1328 gesticht. De vroeggotische kerk werd omstreeks 1500 vergroot tot een kruiskerk. In 1558 werd de kerk nogmaals uitgebreid. Sinds 1572 behoort de kerk aan de toenmalige Nederlands Hervormde Gemeente, nu Protestantse Kerk Nederland. In 1911 werden de kerk en toren grotendeels door brand verwoest. De wederopbouw kwam in 1915 gereed. De Sint Jacobskerk heeft een aantal gedenktekens, waaronder een epitaaf. Dit grafmonument stamt uit 1619 en is vorm gegeven in de toen moderne stijl van de renaissance. Het werd aangebracht ter nage- 22 Open Monumentendag 2018

23 dachtenis aan Jan Lambrechtsen Coolen, oud-burgemeester van Vlissingen en één van de oprichters van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Begin 2008 is het gerestaureerd en geplaatst tegen de oostmuur van de zuidbeuk. Tijdens Open Monumentendag worden er in de Sint Jacobskerk twee concerten georganiseerd: om uur: Ankie Kaljouw (panfluit) en Jos Oreel (orgel) en om uur: Leonore van der Steenhoven (klarinet) en Jos Vogel (piano). De toren wordt opengesteld voor beklimming. 3. Cornelia Quackshofje (Zeemanserve) 5. Rondleiding op het Scheldekwartier De drie gebouwen op het Scheldekwartier zijn te bezichtigen tijdens drie rondleidingen die worden georganiseerd door Stichting Scheepsbouwgeschiedenis Vlissingen. De 3 rondleidingen met de Spijkstaal starten om uur,13.30 uur en uur en duren ongeveer één uur. Er zijn o.a. stops bij de Machinefabriek en het Hoofdkantoor van De Schelde. Het beginpunt van de rondleidingen en de plek waar u zich kunt inschrijven is het Museum Scheldewerf De Oude Verbandkamer adres: De Willem Ruysstraat 100, of per scheepsbouwgeschiedenisvliss@gmail.com. Cornelia Quackshofje Dit hofje - in de volksmond de Zeemanserve is één van de meest rustieke groene plekjes in Vlissingen. Het hofje ligt in de binnenstad tussen de Spuistraat en Walstraat en ademt de sfeer van serene rust. Het is gesticht in 1643 door juffrouw Cornelia Quack, die de oorspronkelijke 23 huisjes voor de weduwen van zeelui en vissers bekostigde. Het hofje bestaat uit rond een binnenerf gebouwde verdiepingloze, aaneengeschakelde huisjes die in de loop der eeuwen herhaaldelijk aan de eisen des tijds zijn aangepast. U ziet er een eenvoudig bakstenen toegangspoortje uit de tijd van de stichting, een memoriesteen en een wapensteen met de wapens van Zeeland en Vlissingen. Bij de uitvoering van de saneringsplannen (vanaf 1962) is het hofje volledig losgemaakt uit de omringende bebouwing van de Korte Zelke, Lange Zelke en Kolvenierstraat. Tijdens Open Monumentendag is de groene binnenplaats van het hofje te bewonderen. De woningen zijn niet toegankelijk. 4. Onze Lieve Vrouwe Kerk Singel 106 In 1910 ging de eerste paal de grond in voor de bouw van de Katholieke kerk aan de Singel. Na een voorspoedige bouw werd de kerk in 1911 gewijd. In 1936 werd het kerkgebouw flink uitgebreid onder leiding van architect J. van Velsen uit Haarlem. Op zondag 29 januari 1939 werd de vernieuwde kerk weer in gebruik genomen. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw flink beschadigd door zeventien voltreffers in de nacht van 1 op 2 november De inundatie van Walcheren bracht nog meer schade. In 1945 werd het kerkgebouw weer in gebruik genomen. Hoewel de kerk geen rijksmonument is, is het aangemerkt als cultuurbepalend gebouw. De Heilige Maria Parochie Walcheren en Dekker Vastgoed bv werken aan een plan voor de herontwikkeling Onze Lieve Vrouwe Kerk. Tijdens Open Monumentendag kunt u kennis nemen van deze plannen. Er is een expositie van kerkelijke kostbaarheden, zoals vaatwerk en kazuifels. Daarnaast zijn er tussen13.30 en uur meerdere optredens door drie verschillende koren. Afwisselend treden op: het Zeeuws Byzantijns Koor Srétenieje met volksliederen en liturgische liederen uit o.a. Rusland, het mannenkwartet Droezjba met eveneens liederen uit o.a. Rusland en het koor Africo. Dit pas opgerichte koor treedt voor de eerste keer op met liederen uit Zuid-Afrika. 5a. Museum Scheldewerf de Oude Verbandkamer In 1908 werd door de toenmalige directeur van De Schelde, mr. Jan Smit, de medische Dienst van de Koninklijke Maatschappij De Schelde opgericht. Een van de eerste bedrijfsgeneeskundige diensten in Nederland. De werkzaamheden begonnen in een kleine bedrijfsruimte. Een nieuwe en ruimere behuizing werd gebouwd in 1918 met stenen van het statige Admiraalshuis. Het was deze bedrijfskundige dienst die een verband legde tussen asbest en longkanker. In 1965 werd een nieuw pand voor de bedrijfsgezondheidszorg gebouwd en raakte de Verbandkamer overbodig als medische ruimte. De ruimte werd toen in gebruik genomen door onderaannemers, vakbonden en de ondernemingsraad. De Verbandkamer is geen rijksmonument, maar is, evenals de Machinefabriek en de Zware Plaatwerkerij, in het kader van het masterplan Scheldekwartier aangewezen als cultuurhistorisch waardevol. De Verbandkamer is in gebruik gegeven aan de Stichting Scheepsbouwgeschiedenis. Demonstratie popnagelen Jos Roelse geeft een demonstratie popnagelen (blindklinknagelen). Een blindklinknagel of popnagel is een middel om twee stukken plaatmateriaal aan elkaar te verbinden, en kan gezien worden als een variant van de klinknagel. Deze verbindingen werden vooral gebruikt bij de bouw van het interieur van schepen, bijvoorbeeld bij tussenwanden of kasten. Bezoekers van de Monumentendag krijgen les en mogen zelf ook onder begeleiding aan het werk. 5b. Machinefabriek De Machinefabriek van De Schelde is gebouwd in drie traversen, die in 1913, 1916 en 1919 werden opgeleverd. Dit jaartal werd op iedere traverse vermeld. De linker- en rechtertraverse met de aanduiding Machinefabriek en de middelste traverse in een iets verhoogde uitsparing met de naam De Schelde. In de jaren negentig werden de opschriften op de oudste twee traversen overgeschilderd, zodat nu alleen op de meest rechtse traverse de tekst nog leesbaar is. Het gebouw onderging in de loop der jaren vele wijzigingen. Diverse uitbreidingen werden aangebouwd. In 1955 is de oorspronkelijke glazen overkapping, wegens de hoge energiekosten, vervangen door een andere dakbedekking. In 2012 is het gebouw wind- en waterdicht gemaakt. Hal 3 is geschikt gemaakt voor tijdelijk gebruik. De Machinefabriek is enkel tijdens de rondleidingen te bezichtigen. 5c. Kantoorgebouw van Damen Schelde Naval Shipbuilding BV (Koninklijke Maatschappij De Schelde ) Het kantoorgebouw werd in 1913 gebouwd naar een ontwerp van de Rotterdamse architect J.P. Stok en kwam tot stand onder de Open Monumentendag

24 invloed van het Americanisme. Boven de ingang hangt een tableau met de naam van het bedrijf. In het gedeeltelijk gemoderniseerde interieur bevinden zich verschillende originele elementen zoals het trappenhuis met daarop de bouwnummers van alle schepen, een groot gedenkplateau met mozaïek; een geschenk van het personeel voor het 50-jarig bestaan van de werf. In de hal vindt u de borstbeelden van A. Smit, oprichter en president-commissaris van NV Kon. Mij De Schelde en J. van Raalte, de eerste directeur. De kap bestaat uit een combinatie van schilddaken, gedekt met Noorse leien in maasdekking. Het gebouw heeft nog steeds haar oorspronkelijke functie als hoofdkantoor van Damen Schelde Naval Shipbuilding. Het kantoorgebouw is enkel tijdens de rondleidingen te bezichtigen. Hoofdkantoor KSG 6. Dok van Perry Houtkade Scheldekwartier Het Dok van Perry is het eerste droogdok op het vaste land van Europa en het oudste droogdok van Nederland. Het Dok is gebouwd voor het onderhoud van oorlogsschepen van de Zeeuwse Admiraliteit, een voorganger van de Nederlandse marine. Het is in de jaren gebouwd en vernoemd naar zijn ontwerper: de Engelsman John Perry. Veel Vlissingers noemen het liefkozend het Dokje van Perry. In 1745 verzakten de sluisdeuren en werd het Dok buiten gebruik gesteld. Vanaf 1836 werd het droogdok onder verantwoording van de marine grondig gerenoveerd. In 1974 werd het dokje volgestort met zand, ten behoeve van de bouw van een bedrijfshal voor de toenmalige Scheldewerf. Het Dok van Perry is in 2010 weer uitgegraven en volledig gerestaureerd. Het gerestaureerde Dok werd in augustus 2013 officieel geopend door Pieter van Vollenhoven. 7. Museumschip Mercuur Houtkade Scheldekwartier De Hr.Ms. Mercuur is voormalig torpedowerkschip van de Koninklijke Marine, in de jaren vijftig gebouwd als een mijnenveger en heeft tussen 1972 en 1986 dienst gedaan als torpedowerkschip. Na haar actieve loopbaan werd zij in gebruik genomen als museumschip. In eerste instantie in Amsterdam en vervolgens vele jaren in Scheveningen. In 2015 dreigde echter het doek te vallen en werd zij in december naar Den Helder gesleept, daar dreigde de sloop. Met de onmisbare hulp van derden slaagde de Stichting Maritiem Erfgoed Vlissingen erin haar te redden van de ondergang. In december 2016 werd zij versleept van Den Helder naar Vlissingen-Oost. Na het nodige onderhoud en een dokbeurt werd het schip op 25 augustus 2017 naar de Dokhaven in de Vlissingse binnenstad gebracht. Tijdens Open Monumentendag wordt een toegangsprijs gevraagd van 2,-- per persoon. Kinderen tot 12 jaar hebben gratis toegang. 8. Kerk Hersteld Apostolische Zendinggemeente voormalig Lutherse kerk Walstraat 23 Het kerkgebouw werd in 1735 gesticht op de grond van het voormalige Schuttershof van Sint-Joris. De steen met het opschrift renovat 1778 boven de deur herinnert aan de vergroting van de kerk in dat jaar. Het gebouw heeft een lijstgevel met boogvensters en een ingangspartij met natuurstenen omlijsting. In de kerk bevinden zich een Lodewijk-XIV preekstoel uit 1735 en een houten lezenaar met zwaan. Tot 1988 behoorde deze kerk aan de Evangelisch Lutherse Kerk. Het gebouw staat daarom bekend als de Lutherse kerk, hoewel nu de Hersteld Apostolische Zendinggemeente het pand in eigendom en beheer heeft. Tijdens Open Monumentendag is er doorlopend orgelspel. Om uur, uur en uur is er koorzang. 9. Oranjemolen Oranjedijk Mercuur Oranjemolen De Oranjemolen is een korenmolen en voormalige pelmolen, die sinds 1700 op het Oranjebolwerk (bastion nr. 10) langs de Westerschelde staat. Het is de dichtst bij zee staande molen van Nederland. De Oranjemolen is tot 1957 in bedrijf geweest voor het vermalen van graan tot veevoeder en meel voor menselijke consumptie. De molen, gerestaureerd in 1971, is tegenwoordig nog geregeld in bedrijf te zien. Door de ligging aan zee heeft de molen in de loop der eeuwen klappen opgelopen bij beschietingen. Zo bevindt zich bijvoorbeeld in de molenmuur nog steeds een kogel van de beschieting door de Engelse vloot in In de Tweede Wereldoorlog landden de geallieerde legers in november 1944 vlak naast 24 Open Monumentendag 2018

25 de Oranjemolen. Het gebied kreeg de codenaam Uncle Beach en verwijst naar de landingsstranden in Normandië. In 2014 werd herdacht dat de geallieerden zeventig jaar geleden Vlissingen hebben bevrijd. Mede hiervoor is het landingsgebied opnieuw ingericht. De ligging van het oude havenhoofd is met behulp van cortenstaal weer zichtbaar gemaakt. Speciale borden geven informatie over de strijd in november In de Oranjemolen wordt de Slag om de Schelde belicht door ooggetuigen van drie partijen: inwoners van de stad Vlissingen, de bevrijders én de bezetters. Deze tentoonstelling maakt onderdeel uit van het Zeeuws maritiem muzeeum. De molen is open van 10 tot 17 uur. De tentoonstelling is te bezichtigen van tot uur. 10. Bunker Oranjedijk Oranjedijk / Uncle Beach Deze in 1942 gebouwde Duitse bunker (type 143) fungeerde als artillerie waarnemingspost en is voorzien van een pantserstalen observatiekoepel. Mede dankzij de medewerking van Rijkswaterstaat is het mogelijk geworden deze bunker als cultuurhistorisch element te behouden. Een mooi voorbeeld van jonge vestingwerken. De bunker is in de jaren 2003 en 2004 volledig gerestaureerd en in oorspronkelijke staat teruggebracht. De restauratie omvatte het geheel zandstralen van de bunker en koepel, het aanbrengen van originele inrichting, waaronder verlichting, tafels, bedden en andere gebruiksvoorwerpen. De stalen koepel werd weer voorzien van een periscoop. Er is een semi-permanente expositie over de Slag om de Schelde te zien. De restauratie is grotendeels door vrijwilligers van de Stichting Bunkerbehoud uitgevoerd. Op zaterdag 8 september is de bunker open voor bezichtiging tot uur. een zogenaamde monnik, een massief rond torentje die doorgang onmogelijk moest maken. De monnik was aan de bovenzijde afgedekt met een gladde natuurstenen muts. In de holle beer werd een gang aangelegd met schietgaten die de vestinggracht konden bestrijken. De gang was aan beide zijden van de beer verlengd en liep uit in zogenaamde escarps- en contrescarpsgalerijen; een stelsel van onderaardse gangen waarin mijnen konden worden aangebracht om tijdens een aanval over landzijde het hele verdedigingswerk op te blazen met de inundatie van het gebied rondom de vesting Vlissingen als gevolg. In 2016 besloot de gemeenteraad de Oostbeer te renoveren. In 2017 is de restauratie afgerond. 12. Kanonschieten Rondeel Schietsportvereniging De Fles laat, in het kader van de Open Monumentendag, de antieke kanonnen bulderen. Om uur is dit spektakel te zien en te horen rondom het monumentale Rondeel, gelegen tussen de Voorhaven en de Jachthaven (voormalige vissershaven). 13. Garnizoensbakkerij in kazematten Keizersbolwerk Keizersbolwerk 11. Oostbeer Commandoweg Oostbeer De Oostbeer stamt uit de Franse tijd die in Vlissingen van 1795 tot 1814 heeft geduurd. Na het Engelse bombardement in 1809, waarbij de stad zwaar getroffen werd, liet Napoleon de vesting Vlissingen ingrijpend moderniseren en uitbreiden. Vlissingen werd aan landzijde voorzien van een nieuwe gracht en rondom de stad werden Kroonwerken aangelegd. In 1810 werd aan de oostelijke zijde van de stad een stenen beer gebouwd die later de Oostbeer is gaan heten. De Oostbeer is een gemetselde beer met schuine kanten. Om aanvallende soldaten te beletten de vesting via de beer te bereiken, was aan de bovenzijde een ezelsrug aangebracht van gladde natuurstenen. De ezelsrug werd in het midden voorzien van Kazematten Een monument in een monument. Het Keizersbolwerk dateert uit 1548 en is gebouwd tijdens de regeerperiode van Karel V door de Italiaanse bouwmeester Donato di Boni Pellezuoli. Hij voltooide een jaar eerder ook de bouw van Fort Rammekens. Tijdens de Franse tijd ( ) liet Napoleon, na de Engelse inval van 1809, de stad zwaar versterken. In 1811 moest ook het Keizersbolwerk worden aangepast en kreeg toen haar huidige vorm. Het werd voorzien van dertien kazematten, waarvan er één was ingericht als garnizoensbakkerij. De twee ovens in deze bakkerij konden elk maar liefst 300 broden bevatten. Per etmaal kon men er 4800 broden bakken. De twee grote schoorstenen op het bolwerk zijn in 1941 afgebroken. Tijdens bouwwerkzaamheden aan de oprit naar de Boulevard de Ruyter is in 1988 het stenen tongewelf van één van de ovens gesneuveld. De Kazematten zijn het eigendom van Waterschap Scheldestromen. In 2010 is er een Europese subsidie toegekend voor het restaureren en het toegankelijk maken van het monument voor het publiek. De Kazematten maken nu onderdeel uit van het Zeeuws maritiem muzeeum en zijn geopend van begin april tot eind oktober. Op zaterdag 8 september zijn De Kazematten open van 13:00 uur tot 17:00 uur. Open Monumentendag

26 OOST-SOUBURG 14. Korenmolen De Pere Kanaalstraat 78 Korenmolen De Pere dateert uit 1725 en is een markant herkenningspunt in de Kanaalstraat. De molen is van het type stellingmolen en telt vier zolders. De molen was van oorsprong een West-Souburgse molen, maar kwam in 1873, door het graven van het Kanaal door Walcheren dwars door het dorp, op Oost-Souburgs grondgebied te staan. Boven de deur van de molen is een gevelsteen met het wapen van de voormalige gemeente Oost- en West-Souburg aangebracht. Ook deze molen staat er, na een grondige restauratie, weer prachtig bij. De molen is tijdens Open Monumentendag enkel van buiten te bezichtigen. 16. Open Haven Oranjeplein 2 De geschiedenis van het kerkgebouw op het Oranjeplein te Oost- Souburg gaat terug tot In de begintijd bezat de kerk een kapel die gewijd was aan de heilige Nicolaas, de beschermheer van de zeelieden. Naar dat verleden verwijst de naam Open Haven. Boven de ingang staat echter het jaar 1603 (of 1605). Het gebouw werd namelijk eerst tijdens de Beeldenstorm van 1566 en vervolgens tijdens het beleg van Middelburg in 1574 ernstig vernield. Bij de herbouw, die in 1603 werd voltooid, werden toren en schip verhoogd en verdween het koor. De kerk had in de Tweede Wereldoorlog opnieuw te lijden van oorlogshandelingen. Er volgde een grondige renovatie van vooral het interieur. Het naoorlogse interieur moest in 2007 wijken in verband met andere opvattingen over eredienst en functionaliteit. De stichting Vrienden van de Historische Kerk Souburg probeert het gebouw te maken tot een huis voor alle Souburgers, dat niet alleen op zondag wordt gebruikt, maar doordeweeks ook voor concerten, huwelijken en allerlei culturele evenementen en bijeenkomsten. Rond de kerk wordt een rommelmarkt georganiseerd. In de kerk wordt er tussen uur en uur gespeeld op de vleugel en op het orgel. 15. Activiteiten Karolingische Burg: Folklore Festival Walcheren Karolingenbaan Deze vroeg-middeleeuwse ringwalburcht (in Zeeland spreekt men over burg ) is de best bewaard gebleven burg in Zeeland. Deze burgen hadden tot doel de plaatselijke bevolking bescherming te bieden tegen de plundertochten van de Noormannen. Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat de Karolingische Burg te Oost-Souburg uit het laatste kwartaal van de 9e eeuw dateert. In 1994 heeft de cascorestauratie van de burg plaatsgevonden. Hierbij werd de aarden ringwal gecompleteerd, de westelijke toegangspoort gebouwd, de overige poorten zichtbaar gemaakt en de kruispaden over het binnenterrein aangelegd. Op vrijdag 7 september en zaterdag 8 september vindt het 18e Folklore Festival Walcheren plaats op de burg. Op zaterdag zijn er diverse optredens: Feesttent Karonlingische Burg Kindergroep Medioburgum-Walacra Boerke Naas, St. Niklaas Baeringen, Baeringen, Noorwegen Wiej Schotst Vedan, Barchem De Blokkerder Dansgroep, Blokker Dans- en Folkloregroep Medioburgum-Walacra Volkskunstgroep Boerke Naas, St. Niklaas Bruus Visserskoor, Bruinisse Wiej Schotst Vedan, Barchem Baeringen, Baeringen, Noorwegen Bruus Visserskoor, Bruinisse De Blokkerder Dansgroep, Blokker volledige programma voor 7 en 8 september vindt u op de website: Folklore Festival 26 Open Monumentendag 2018

27 RITTHEM 17. Nederlands Hervormde Kerk Ritthem Weverstraat Deze éénbeukige kerk is voorzien van een toren van drie geledingen met overhoekse steunberen, een forse ronde traptoren en een ingesnoerde spits. De sterk hellende toren stamt uit de 14e eeuw. De steunberen, klokkenverdieping en de ingangspartij zijn 16e eeuws. Het vroeg 14e eeuwse schip werd tijdens de Beeldenstorm in 1572 beschadigd en in 1611 zonder koor herbouwd. In 1612 werd de Hervormde gemeente gesticht, thans de Protestantse gemeente. Het intieme kerkje is tevens een trouwlocatie van de gemeente Vlissingen. Aan de westzijde, naast de toren, bevindt zich nog de oude consistorie. Deze is even oud als de toren. Aan de oostzijde staat de nieuwe consistorie uit Kerk en toren zijn verschillende keren gerestaureerd. Voor het laatst in Fort Rammekens Rammekensweg Fort Rammekens dateert uit 1547 en werd gebouwd op een uiterst strategische plaats. Dit unieke verdedigingswerk werd ontworpen door de Italiaanse vestingbouwer Donato de Boni Pellezuoli. Het fort heeft diverse bezetters gekend, zoals de Spanjaarden, Engelsen en Fransen. In 1814 kreeg Rammekens weer een Nederlandse militaire functie. Na de Duitse bezetting van werd er in 1952 een champignonkwekerij in gevestigd. In 1972 werd het beheer overgedragen aan Staatsbosbeheer. Tijdens de restauratie in 2012 bleek de buitenschil van natuursteen bijna los te staan van de binnenschil van baksteen. Tevens lekte de bovenzijde van de Napoleontische kazematten. Deze gebreken zijn naast nog een groot aantal kleinere gebreken grondig aangepast waarbij diverse nog onbekende bouwsporen zijn ontdekt uit de drie belangrijkste bouwperiodes: de periode van de bouw vanaf 1550, zoals de kelder van de commandantwoning; de napoleontische periode zoals het afwatersysteem, dat hersteld is, en resten van verdedigingswerken uit de Tweede Wereldoorlog. Deze gelaagdheid is toonbaar gemaakt en is terug te vinden in een nieuwe publicatie, verkrijgbaar op het fort. Fort Rammekens vormt het hart van een uniek natuurgebied aan de oevers van de Westerschelde. Hier kunt u, te midden van bos, kreek en weide, heerlijk wandelen. Geopend op 8 en 9 september van tot uur Staatsbosbeheer organiseert om uur en uur rondleidingen. Kerk Ritthem Open Monumentendag

28 Colofon Deze brochure is een gezamenlijke uitgave van de gemeenten Veere, Middelburg en Vlissingen. (Eind)redactie: afdeling Bestuursondersteuning/ communicatie, gemeente Middelburg Afdeling Concernstaf/communicatie, gemeente Vlissingen en de afdeling Bedrijfsvoering/ communicatie, gemeente Veere. Met de onmisbare medewerking van het Zeeuws Archief en het gemeentearchief van Vlissingen. Foto s Veere: Suzette Hoogerheide Foto s Middelburg: Aart van Belzen Foto s Vlissingen: Ruben Oreel, Foto Dert, SMEV, Sam Stegers/MuZeeum, Medioburgum Wallacra Grafische verzorging: Meulenberg Media