De Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal, de Oerknal en het Multiversum

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal, de Oerknal en het Multiversum"

Transcriptie

1 De Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal, de Oerknal en het Multiversum Ed P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam Universiteit Maastricht 17 Januari 2018

2 Achtergrond informatie bij deze lezing: Boek: De Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal door Ed van den Heuvel, Uitgegeven door Prometheus, Amsterdam, September 2017.

3 Leeftijd van het heelal: 13.8 miljard jaar Leeftijd van het Melkwegstelsel: minstens 13 miljard jaar Leeftijd van het Zonnestelsel en de Aarde: 4.65 miljard jaar years Waterstof (H) en helium (He) werden in de Oerknal gemaakt, alle andere elementen zijn in vroegere generaties zware sterren gemaakt Wij zijn van Sterrenstof gemaakt

4 Golflengte (in nanometers) In de kleurenband van het spectrum zitten bij vaste golflengten lijnen van de verschillende elementen die in de lichtbron voorkomen:

5 Electron kan in atoom alleen vaste (gequantiseerde) energieniveaux innemen: spectrale lijn ontstaat door quantumsprong Absorptie van foton doet electron van baan van lagere naar hogere energie springen Bij terugval naar lagere baan wordt een foton van dezelfde energie uit- Gezonden (emissie) Licht: golflengte λ 23 E = hν = hc/λ = energieverschil tussen baan 2 en baan 3 λ 23

6 In spectra van sterren en sterrenstelsels: dezelfde 90 elementen als op Aarde en in de Zon: Overal in het heelal gelden dezelfde wetten van de natuurkunde

7 Op Aarde en in zon en sterren worden 90 elementen aangetroffen t/m Uranium (elem. 92) Afwezig in natuur: geen langlevende isotopen

8 M51, afstand 20 miljoen lichtjaren; 100 miljard sterren (zonnen), middellijn lichtjaren

9 Hercules Cluster, afstand 600 miljoen lichtjaren

10 The Hubble Ultradeep Field; verste stelsels: licht van 12 à 13 miljard jaar geleden (Oerknal was 13.8 miljard jaar geleden)

11 Hoe verder weg een sterrenstelsel, hoe meer zijn spectrum naar het rood is verschoven Ver sterrenstelsel: Grote roodverschuiving Nabije ster: geen roodverschuiving

12 Doppler Effect Stilstaand Bewegend Toon lager of Licht roder Toon hoger of Licht blauwer

13

14 Heelal als rijzend krentenbrood Elke krent denkt dat hij zelf in het centrum van de uitdijing staat! Na uitzetting met een factor 2: - krent die op 1 cm afstand zat, zit nu op 2 cm afstand ( dus 1 cm erbij) - krent die op 2 cm afstand zat, zit nu op 4 cm afstand ( dus 2 cm erbij) Deze verplaatsingen traden op in dezelfde tijd: Hoe groter de oorspronkelijke afstand, hoe groter snelheid!

15 Toen Einstein in 1916 zijn nieuwe zwaartekrachtstheorie toepaste op heelal vond hij: Heelal gaat krimpen (of uitzetten) Einstein geloofde echter in een statisch heelal A. Einstein Hij voegde toen een extra term toe, aangeduid met Λ (lambda), aan zijn theorie om krimpen van heelal tegen te gaan. Deze term betekent: een afstotende zwaartekracht in de lege ruimte: Vacuum energie

16 de Sitter (1917): het heelal is ontzettend ijl, laten we daarom de massa-term vergeten, en de vergelijking met Λ er in oplossen : Hij vond een expanderend heelal waarin de schaalfactor a exponentieel toeneemt met de tijd: Einstein en de Sitter omstreeks 1930 (schaalfactor is de fysische afstand tussen twee punten in heelal). Hierbij is de expansie-coëfficient: Dit was het eerste uitdijende model van het heelal

17 Briefkaart van Einstein aan de Sitter, 14 April 1917

18 Hubble (1929) dacht dat de waargenomen uitdijing van het heelal het model van de Sitter (1917) met Einstein s lambda bevestigde. Friedmann (1922/23) vond de algemene oplossingen voor de mogelijke evolutie van het heelal, zonder lambda: Werkelijke toestand van het Heelal moet uit dichtheidsmeting blijken!! Ω<1 Positieve Energie Ω=1: Energie nul Ω= dichtheid/ critische dichtheid Ω>1: Neg. Energie Alexander Friedmann ( )

19 Heelal bestaat voor 70% van massa uit Waterstof (H) en 28% Helium (He) Alle andere elementen samen: slechts 2 %.

20 Bewijzen voor hete Oerknal als begin van heelal 1. Uitdijing van het heelal 2. Microgolf achtergrondstraling van Oerknal, ontdekt in 1964: dateert van jaar na begin, toen werd heelal doorzichtig: temperatuur 3000 Kelvin 3. Heelal is met 72% H + 28% Helium begonnen; (thans ~ 70% H, 28% He en 2% zwaardere elementen).

21 COBE Cosmic Background Explorer (COBE, gelanceerd 1989) mat deze Planckkromme:Temperatuur 2,735 (± 0.006) Kelvin 9 10 fotonen per materiedeeltje (baryon= proton/neutron) in het heelal Gemeten temperatuur van de microgolf achtergrondstraling: 2.735K toont: Heelal is sinds recombinatie ( jr na Oerknal) factor 1100 (=3000/2.735) uitgezet.

22 (ESA ) Temperatuursvariaties over Hemel: minder dan Kelvin Gevolg van dichtheidsvariaties in tijd lang voor Recombinatie (doorzichtig worden)

23 Grote raadsels: 1. Het horizon-probleem: a. Hoe kan de microgolf achtergrondstraling uit alle richtingen zo exact dezelfde temperatuur hebben (binnen Kelvin), terwijl de delen van het heelal in de verschillende richtingen jaar na de Oerknal helemaal niet met elkaar in contact waren? b. Hetzelfde geldt ook voor de natuurwetten, deze zijn overal hetzelfde (ook achter de Horizon)

24 2. Het vlakheidsprobleem: Al in de jaren bleek uit metingen van de materiedichtheid in heelal Ω ligt tussen 0.30 en GROTE VRAAG: waarom is waarde van Ω zo dicht bij 1? Als hij in het begin maar iets afweek van 1, zal hij tijdens de uitdijing snel steeds meer van zijn gaan afwijken (Robert Dicke, omstreeks 1970)

25 Antwoord op deze Diepe Vragen Inflatie: in een heel vroeg stadium is heelal enorm snel 30 uitgezet: meer dan 10 maal, tussen 10 en 10 seconde na begin. Vóór die tijd waren de verschillende delen van heelal WEL in contact met elkaar

26 De vier basiskrachten van de natuurkunde: Bepalen de eigenschappen van alle materie en straling in Heelal 1. Zwaartekracht 2. Electromagnetische kracht 3. Zwakke kernkracht: bindt proton en electron samen tot neutron 4. Sterke kernkracht: bindt protonen en neutronen samen in atoomkernen Hoogste doel van fundamentele natuurkunde: vinden van theorie die deze vier krachten onder één noemer brengt: Grand-Unified Theory (GUT), bijvoorbeeld: -33 String Theorie: strings met afmetingen van Helium kern cm (Planck-lengte)

27 Grand Unified Theories (GUTs) voorspellen dit beeld voor de unificatie van alle natuur-krachten (naar t Hooft en Vandoren)

28 Inflatie-idee (Allan Guth, Andrei Linde and Alexei Starobinski, ca 1979) Ter verklaring van ontbreken van Magnetische mono-polen (de Sittermodel)

29 Inflatie: Ruimte zelf mag veel sneller uitdijen dan met de lichtsnelheid (Guth 1979) Wegens gigantisch opblazen door inflatie kreeg heelal enorme kromtestraal. Wij kunnen slechts een klein stukje overzien: ziet er VLAK uit, (Net als Aarde voor de mens vlak lijkt) Voorspelling van Inflatie-theorie (1979): Heelal is vlak: Ω = Daar was in 1979 echter geen enkele aanwijzing voor

30 Bijzondere ontdekkingen van de laatste decennia: - Donkere Materie en Donkere Energie: Heelal IS INDERDAAD Vlak (Ω =1.00..) - Er is een cosmologische constante Λ > 0 die heelal versneld doet uitdijen: VACUUM-ENERGIE

31 Cluster van sterrenstelsels Abell 2218 Afstand 1.5 miljard lichtjaren

32 Het tot stand komen van een Einstein Ring

33 Cluster Abell 1689, Gravitational Lense (HST). Einstein-ringen tonen dat er in de clusters ca 6 maal meer donkere materie, met zwaartekracht is, dan gewone materie die uit atomen bestaat.

34 Brian Schmidt, born 1967 Verre supernovae zwakker dan verwacht volgens de wet: helderheid (:) 1/(afstand)² ~30% Matter + ~70% Dark Energy Saul Perlemutter, Adam Riess, born 1959 born 1969 Nobel Prize Physics 2011

35 (ESA ) Temperatuursvariaties over Hemel: minder dan Kelvin Verdeling van de Afmetingen van hetere en koudere gebiedjes past juist bij Heelal met ~70% Donkere energie en ~26 % koude Donkere materie.

36 Zichtbare en onzichtbare ingredienten van ons vreemde heelal 96 % onbekend! kromming nul positief negatief Λ groter dan 0 Heelal is Vlak (kromming nul) : Ω =1.000 dus totale energie NUL: The best free lunch

37 Het Anthropisch Cosmologisch Principe: Is geinspireerd door een aantal bijzondere coincidenties: bijvoorbeeld: de leeftijden van het Heelal, ons zonnestelsel en intelligent leven zijn vrijwel gelijk. Waarom zou dit zo zijn? Brandon Carter (1974): We kunnen alleen maar over ONS Heelal praten omdat WIJ als waarnemers in dit Heelal aanwezig zijn. Het feit dat WIJ hier zijn bepaalt wat de waarden van de basis natuur-constanten van ONS Heelal moeten zijn, want die moeten zodanig zijn dat ze het ontstaan van leven mogelijk maken. 1/19/2018 Anthropic Principle NNV

38 Wat betreft de natuurconstanten zijn er een aantal heel bijzondere coincidenties, al opgemerkt in de Jaren 1950, Door Fred Hoyle (Cambridge University, UK)

39 7.37 MeV In Helium-kern van Rode Reuzensterren: Helium fusie gebeurt by T~ 100 miljoen K en produceert C. Bij iets hogere T fuseert C verder met He tot O

40 Een atooomkern is voor te stellen als een een energie-put. Hierin bevinden zich energie-niveaux, Een atoomkern die zich in een energie-niveau boven de grondtoestand bevindt heet aangeslagen. Een fusie-reactie waarbij een kern in een aangeslagen (resonant) niveau gevormd kan worden heeft een veel hogere waarschijnlijkheid dan één waarbij de kern zich alleen in de grondtoestand kan vormen.

41 Maken van Koolstof en Rode Reuzen Fred Hoyle ( ): HET BESTAAN VAN KOOLSTOF (C) IN DE NATUUR IS EEN GEVOLG VAN TWEE BYZONDERE TOEVALLIGHEDEN: Het maken van C in het inwendige van sterren: 2 4 He 8 Be 8 Be + 4 He 12 C MeV (Energie) Voorspelde in 1953 dat deze reactie alleen een voldoend grote hoeveelheid Koolstof kan produceren in een ster, als er een resonant energie niveau in de atoomkern van Koolstof is BOVEN 7.37 MeV, dus: bij ca 7.7MeV. W.Fowler ontdekte hierna in het lab precies dat niveau! 1/19/2018 Willy Fowler, , Nobel Pr C + He O MeV 16 De resonantie in O ligt hier ONDER: MeV Had hij boven gelegen, dan was alle C in O omgezet Had Anthropic the basic Principle constants NNV of nature: ħ (Planck), c (velocity of light), m e and m p been a few per cent different: No Carbon and No Life!!

42 Belangrijke natuurconstantenhebben bepaalde waarden, Maar niemand weet waarom. Dit geldt voor ħ (Planck), G (gravitatieconstante), c (lichtsnelheid), e (lading van electron), m e en m p, Λ, etc., (in totaal 26 natuurconstanten) en voor belangrijke dimensieloze combinaties hiervan: 2 α = e /ħc= 1/137 (fijnstructuur constante, bepaalt de eigenschappen van de atomen 1/19/2018

43 Met de 16 deeltjes uit het Standaard-Model, plus het Higgs-boson kan men alles wat we weten van de structuur van materie en krachten in de natuur verklaren Maar de CONSTANTEN (massa s, sterkten van krachten, etc.) in dit Model worden NIET door dit model voorspeld. Niemand weet waar die waarden vandaan komen.

44 Weak Anthropic Principle (WAP):: De waargenomen waarden van de natuurconstanten en van de ouderdom van het heelal zijn niet de meest waarschijnlijke. Ze zijn beperkt door 2 eisen: (1) op koolstof gebaseerd leven kon evolueren (2) Heelal moet oud genoeg zijn om evolutie van waarnemers mogelijk te maken. [Anders waren wij er niet geweest om hierover na te denken] Strong Anthropic Principle (SAP): Het Heelal heeft van nature al precies die waarden van de natuurconstanten die nodig zijn om op een zeker moment leven te doen ontstaan, Dit kan men lezen als : Er bestaat precies één mogelijk Heelal, ontworpen met het doel om leven en het ontstaan van waarnemers mogelijk te maken 1/19/2018

45 De meest extreme aanhangers van het Weak Anthropic Principle zijn tegenwoordig sommige van de String-theoretici, bijv. Leonard Susskind (Stanford University): String Theory and the Illusion of Intelligent Design (2006) Menen: er zijn statistisch van orde 10 Universums nodig om er toevallig één zoals het ONZE te doen ontstaan. Deze verzameling is: een Multiversum. In elk Universum: waarden van de fundamentele natuurconstanten door het toeval bepaald. Ons Universum heeft toevallig precies de juiste combinatie van natuurconstanten om Intelligent Leven mogelijk te maken. De andere Universa zijn steriel. 1/19/ Mogelijkerwijs Multiversum gerealiseerd in string theorie Strings hebben afmetingen van Planck schaal (10-33 cm). Veel claims, weinig bewijzen (voorspelt een Λ waarde die te groot is)

46 echt Alan Guth, in 1979, met Starobinsky en Linde: idee van Inflatie Grand Unified Theories (GUTs): bij energieen boven 10 GeV zijn de sterke en electrozwakke kracht even sterk en weergegeven door een combinatie van energievelden (Higgs velden) met enorme energieën. Zolang de ruimte in kuiltje bij de top van de Mexicaanse hoed blijft hangen, in het False Vacuum,heeft het een enorme cosmologische constante, en zet het exponentieel (continue inflatie). Als het door QM ruis de top verlaat, vervalt het naar echt vacuum, en produceert daarbij alle soorten deeltjes en stralingen, die we als de Big Bang waarnemen. 16

47 Multiversum of super-heelal Het overkoepelende super-heelal is in toestand van False Vacuum en zet exponentieel uit. Op elke plaats is er een zekere quantummechanische waarschijnlijkheid om te vervallen naar gewoon vacuum (de bal rolt dan naar beneden), en daar ontstaat dan een Big Bang heelal. Omdat de ruimte tussen de uitdijende heelallen continu exponentieel uitzet met een snelheid veel groter dan de lichtsnelheid c, zullen deze heelallen nooit iets van elkaar merken (zijn niet in causaal contact)

48 Symmetry breaking Als waterdamp (volledig isotroop en homogeen, met geen enkele voorkeursrichting) sublimeert tot sneeuwkristallen, ontstaan er voorkeursrichtingen van de kristallen, volgens toeval: De oorspronkelijke volledige symmetrie van de damp is gebroken Iets dergelijks gebeurt met het Heelal bij de overgang naar echt vacuum: de waarden van de Higgs-parameters, en dus de natuurconstanten ontstaan door symmetry-breaking (toeval).

49 echt De waarden van de Higgs-parameters waarmee het heelal ( het balletje ) volgens toeval als Echt Vacuum eindigt, bepalen de sterkten van de drie verschillende interacties, en de waarden van de 26 parameters van het Standaardmodel van de elementaire deeltjes, plus Λ, G. In elk heelal zullen deze weer anders zijn, en het zal zeer zelden voorkomen dat ze een heelal met LEVEN toelaten, zoals het onze. Snaar-theoreten schatten die kans één op Zie L.Susskind(Stanford): The Cosmic Landscape: String Theory and the Illusion of Intelligent Design (Back Ray 2006)

50 Ons heelal als onderdeel van een Multiversum

51 Let wel: De onderstelling in deze Multiverse modellen is wel dat het Standaard Model van de elementaire deeltjes in dit gehele Multiversum geldig is. Alleen de natuurconstanten in dit model verschillen van heelal tot heelal.

52 Paul Steinhardt (Princeton University): The Anthropic Principle makes an enormous number of assumptions regarding the existence of multiple Universes.. Why do we have to postulate an infinite number of universes with all sorts of different properties just to explain our ONE? Multiversum theorie voorspelt GEEN ENKELE waarde v. een constante, Maar zegt: de waarden zijn gevolg van selectie-proces. Vraag: is dit nog wel wetenschap? We waren gewend dat echte wetenschap toetsbare voorspellingen doet, die later blijken uit te komen: - Bestaan van planeet Neptunus; van het Tau-deeltje; van Technetium, etc.

53 Conclusies Deeltjesfysica (GUTs) voorspelde INFLATIE: Ω = (vlak heelal) Dit loste het Horizon-probleem en Vlakheids-probleem op Bevestigd door ontdekking Donkere materie en Donkere Energie GUTs suggereren: Waarden v. natuurconstanten: gevolg v. symmetrie-breking Dit betekent: waarden v. natuur-constanten door TOEVAL bepaald: Ons heelal, met LEVEN, gevolg van selectieproces uit > heelallen (?) MULTIVERSUM past bij het Zwak Anthropische principe OF, VRAAG: Missen we toch nog iets? - Is er nog een onderliggende laag van fundamentele wetten die PRECIES de waarden van de natuur-constanten voorspelt? [Sterk Anthropisch principe].

54

Oerknal kosmologie 1

Oerknal kosmologie 1 Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (

Nadere informatie

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als

Nadere informatie

Uitdijing van het heelal

Uitdijing van het heelal Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27

Nadere informatie

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Nieuwe Meer 26 okt 2014 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks!! De oerknal! Higgs en anti-materie! De oerknal Wat is

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

J.W. van Holten

J.W. van Holten Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale

Nadere informatie

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger

Nadere informatie

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten

Nadere informatie

Mysteries van de Oerknal, deel 2 Heelalmodellen. samenvatting tot nu: Zwaartekracht afwijking v/d gewone (euclidische, vlakke) meetkunde

Mysteries van de Oerknal, deel 2 Heelalmodellen. samenvatting tot nu: Zwaartekracht afwijking v/d gewone (euclidische, vlakke) meetkunde Mysteries van de Oerknal, deel 2 Heelalmodellen samenvatting tot nu: -op grote schaal beweegt alles gemiddeld van ons af, (toenemende roodverschuiving) hoe verder des te sneller (Wet van Hubble) John Heise,

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet

Nadere informatie

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds

Nadere informatie

Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum?

Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Inleiding Er zijn 10 11 sterrenstelsels Er zijn per sterrenstelsel 10 11 sterren waarvan de meesten een aantal planeten hebben Er zijn dus

Nadere informatie

De evolutie van het heelal

De evolutie van het heelal De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 5

Newtoniaanse kosmologie 5 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de

Nadere informatie

Evolutie van Zon en Sterren

Evolutie van Zon en Sterren Evolutie van Zon en Sterren E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 12 December 2018, Amersfoort Zon en planeten op dezelfde schaal weergegeven Massa 330 000 maal Aarde 70 % Waterstof, 28% Helium

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:

Nadere informatie

Het berekenbare Heelal

Het berekenbare Heelal Het berekenbare Heelal 1 BETELGEUSE EN HET DOPPLEREFFECT HET IS MAAR HOE JE HET BEKIJKT NAAR EEN GRENS VAN HET HEELAL DE STRINGTHEORIE HET EERSTE BEREKENDE WERELDBEELD DE EERSTE SECONDE GUT, TOE, ANTROPISCH

Nadere informatie

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

Aarde Onze Speciale Woonplaats

Aarde Onze Speciale Woonplaats Aarde Onze Speciale Woonplaats Wat Earth in space BEWOONBAARHEID voor intelligente wezens betreft is er geen betere planeet dan de AARDE! Wij leven op een doodgewoon rotsblok dat rond gaat om een middelmatige

Nadere informatie

Het mysterie van donkere energie

Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Donkere Energie In 1998 bleken supernova s type 1A zwakker dan verwacht Door meerdere teams gemeten Dit betekent dat de uitdijingsnelheid

Nadere informatie

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het

Nadere informatie

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling

Nadere informatie

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het

Nadere informatie

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus 23 apr 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste Alles

Nadere informatie

D h = d i. In deze opgave wordt de relatie tussen hoekmaat en afstand uitgerekend in een vlak expanderend heelal.

D h = d i. In deze opgave wordt de relatie tussen hoekmaat en afstand uitgerekend in een vlak expanderend heelal. 12 De hoekafstand In een vlak, statisch, niet expanderend heelal kan men voor een object met afmeting d op grote afstand D (zodat D d) de hoek i berekenen waaronder men het object aan de hemel ziet. Deze

Nadere informatie

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus Aalsmeer 20 mei 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ 1d Steeds: Dt R () = a Rt () V () t = HtDt () ()& H = R d t H 8π G = ρ 3 k R 3 met ρ ~ R ("energie versie") d 4 = dt 3 R πg ρ R ("kracht versie")

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Waarnemingen die de basis vormen van het Oerknalmodel - Vluchtsnelheid verre sterrenstelsels - Kosmische Achtergrondstraling - Voorwereldlijke Nucleosynthese

Nadere informatie

Hoe werken krachtdeeltjes

Hoe werken krachtdeeltjes HOVO cursus februari/maart 2019 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Hoe werken krachtdeeltjes http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home 1 Krachtdeeltjes van zwakke kracht en sterke

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2

Nadere informatie

Symmetie en Symmetrie. in het Standaard Model

Symmetie en Symmetrie. in het Standaard Model Symmetie en Symmetrie in het Standaard Model Eric Laenen Utrecht Het Higgs deeltje Wat weet U wellicht al? - Higgs deeltje is klein (en duur) - media noemen het te vaak God-deeltje? - wordt gezocht onder

Nadere informatie

Andromeda stelsel nadert ons 20% sneller

Andromeda stelsel nadert ons 20% sneller Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen

Nadere informatie

Neutrinos sneller dan het licht?

Neutrinos sneller dan het licht? Neutrinos sneller dan het licht? Kosmische neutrinos Ed P.J. van den Heuvel, Universiteit van Amsterdam 24/10/2011 Zon en planeten afgebeeld op dezelfde schaal Leeftijd zon en planeten: 4,65 miljard jaar

Nadere informatie

Een (bijna) perfect heelal. Mysteries van de Oerknal: Mysteries van de Oerknal: de Gloed van de Oerknal

Een (bijna) perfect heelal. Mysteries van de Oerknal: Mysteries van de Oerknal: de Gloed van de Oerknal Mysteries van de Oerknal: Mysteries van de Oerknal: problemen en oplossingen, John Heise, 19 juli 2019 Wat was er vóór de Oerknal? waarom overal hetzelfde? vroeger verboden vraag) homogeen en isotroop

Nadere informatie

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat

Nadere informatie

5 Juli HOVO-Utrecht

5 Juli HOVO-Utrecht Mysteries rond de Oerknal John Heise, SRON-Ruimteonderzoek Nederland in Utrecht zie http://www.sron.nl/~jheise/hovo2019 Mysteries rond de Oerknal John Heise, SRON-Ruimteonderzoek Nederland in Utrecht zie

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31602 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Cuylle, Steven Hendrik Title: Hydrocarbons in interstellar ice analogues : UV-vis

Nadere informatie

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF) De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!

Nadere informatie

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen

Nadere informatie

Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald?

Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald? VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald? Waar kwam dat vandaan??? Evolutie model Standaard model 1 VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Inleiding Wat mankeert er aan het

Nadere informatie

Sterrenstelsels en kosmologie

Sterrenstelsels en kosmologie Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst

Nadere informatie

Terug naar het begin. Van ontstaan van de aarde naar de oerknal

Terug naar het begin. Van ontstaan van de aarde naar de oerknal Van ontstaan van de aarde naar de oerknal Moeder aarde NU Ons zonnestelsel Ontstaan Zon Melkweg ontstaan 12 miljard jaar geleden. Daarna zijn andere kleinere sterrenstelsels, gas- en stofwolken geïntegreerd

Nadere informatie

FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit

FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit Lambda-CDM (FLRW): Lambda (λ): Dark Energy CDM: Cold Dark Matter Kwantum Relativiteit: donkere energie: 0% donkere materie: < 4% Robertson-Walker: natuurkunde

Nadere informatie

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.

Nadere informatie

De OERKNAL (BIG BANG) en daarna

De OERKNAL (BIG BANG) en daarna De OERKNAL (BIG BANG) en daarna Oorsprong en ontwikkeling van het heelal Frits de Mul oktober 2016 www.demul.net/frits 1 Oorsprong en ontwikkeling van het heelal Inhoud: 1. Geschiedenis en overzicht 2.

Nadere informatie

Kleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten

Kleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Van Leidsche Flesch tot Kleinse Fles Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Introductie String Theory is een Theorie van Gravitatie The Crux of the Matter Algemene Relativiteitstheorie stelt

Nadere informatie

Gravitatie en kosmologie

Gravitatie en kosmologie Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Mark Beker Relativistische kosmologie: 19 november 2009 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange formalisme Quantumfenomenen

Nadere informatie

Majorana Neutrino s en Donkere Materie

Majorana Neutrino s en Donkere Materie ? = Majorana Neutrino s en Donkere Materie Patrick Decowski decowski@nikhef.nl Majorana mini-symposium bij de KNAW op 31 mei 2012 Elementaire Deeltjes Elementaire deeltjes en geen quasi-deeltjes! ;-) Waarom

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Populaire ideeën: - Scalair quantumveld met de juiste eigenschappen; (zoiets als Higgs Veld) - Willekeurig scalair quantum veld direct na de Oerknal

Nadere informatie

Waarheid en waanzin in het universum

Waarheid en waanzin in het universum Waarheid en waanzin in het universum De kosmologie is de studie van het universum als geheel. Een fascinerend onderwerp dat veel auteurs science-fictionschrijvers, maar ook wetenschappers inspireert tot

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 4

Newtoniaanse kosmologie 4 Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis

Nadere informatie

E p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928

E p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E

Nadere informatie

EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE

EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE 10 maart 2014 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE PUBLIC SCIENCE MET PIET MULDERS, JAN VAN DEN BERG EN SABRINA COTOGNO Inhoud Proloog De atomaire wereld De subatomaire wereld. De

Nadere informatie

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven : een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een

Nadere informatie

Werkcollege III Het Heelal

Werkcollege III Het Heelal Werkcollege III Het Heelal Opgave 1: De Hubble Expansie Sinds 1929 weten we dat we ons in een expanderend Heelal bevinden. Het was Edwin Hubble die in 1929 de recessie snelheid van sterrenstelsels in ons

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica college 6

Inleiding Astrofysica college 6 Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een

Nadere informatie

Dark Side of the Universe

Dark Side of the Universe Dark Side of the Universe Dark Matter, Dark Energy, and the Fate of the Cosmos Iain Nicolson 2007, John Hopkins What gets us into trouble is not what we don t know. It s what we know for sure that just

Nadere informatie

Gravitatie en Kosmologie

Gravitatie en Kosmologie Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand

Nadere informatie

Donkere Materie Een groot mysterie

Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende

Nadere informatie

Sterrenkunde Ruimte en tijd (3)

Sterrenkunde Ruimte en tijd (3) Sterrenkunde Ruimte en tijd (3) Zoals we in het vorige artikel konden lezen, concludeerde Hubble in 1929 tot de theorie van het uitdijende heelal. Dit uitdijen geschiedt met een snelheid die evenredig

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting B Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over natuurkunde op zowel de allerkleinste afstanden, als op de allergrootste afstanden. Laten we met de allerkleinste schaal beginnen. Alle materie om

Nadere informatie

Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy

Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie De singulariteit in het begin Liddle Ch De toekomst 7.3 Het standaardmodel Liddle Ch. 15

Newtoniaanse kosmologie De singulariteit in het begin Liddle Ch De toekomst 7.3 Het standaardmodel Liddle Ch. 15 Newtoniaanse kosmologie 7 7.1 De singulariteit in het begin Liddle Ch. 14 7.2 De toekomst 7.3 Het standaardmodel Liddle Ch. 15 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in

Nadere informatie

The Entangled Universe B. Mosk

The Entangled Universe B. Mosk The Entangled Universe B. Mosk THE ENTANGLED UNIVERSE Context In het begin van de 20 ste eeuw veranderden twee fundamenteel nieuwe concepten in de natuurkunde ons begrip van het universum. De eerste revolutie

Nadere informatie

Sterrenkunde Ruimte en tijd (6)

Sterrenkunde Ruimte en tijd (6) Sterrenkunde Ruimte en tijd () Om het geheugen op te frissen, even een korte inhoud van het voorafgaande: Ruim tien miljard jaar geleden werd het heelal geboren uit een enorme explosie van protonen, neutronen,

Nadere informatie

Emergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde

Emergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde Prof. Dr. Erik Verlinde ! 3 grote problemen met zwaartekracht! Zwaartekracht op subatomair niveau! Versnelde uitdijing heelal! Zwaartekracht moet uitdijing afremmen! Er moet dus donkere energie zijn! Te

Nadere informatie

Een mooi moment is er rond een honderdduizendste van een seconde. Ja het Universum is nog piepjong. Op dat moment is de temperatuur zover gedaald dat

Een mooi moment is er rond een honderdduizendste van een seconde. Ja het Universum is nog piepjong. Op dat moment is de temperatuur zover gedaald dat 1 Donkere materie, klinkt mysterieus. En dat is het ook. Nog steeds. Voordat ik u ga uitleggen waarom wij er van overtuigd zijn dat er donkere materie moet zijn, eerst nog even de successen van de Oerknal

Nadere informatie

1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002

1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Kosmische straling Onder kosmische straling verstaan we geladen deeltjes die vanuit de ruimte op de aarde terecht komen. Kosmische straling is onder

Nadere informatie

Honderd jaar algemene relativiteitstheorie

Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van

Nadere informatie

Gravitatie en kosmologie

Gravitatie en kosmologie Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Relativistische inflatie: 3 december 2012 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange formalisme Quantumfenomenen Neutronensterren

Nadere informatie

Kosmologie. Oorsprong van het heelal, onstaan van de eerste objecten en structuren, evolutie van de ruimtelijke verdeling van materie.

Kosmologie. Oorsprong van het heelal, onstaan van de eerste objecten en structuren, evolutie van de ruimtelijke verdeling van materie. Kosmologie Oorsprong van het heelal, onstaan van de eerste objecten en structuren, evolutie van de ruimtelijke verdeling van materie. Kosmologie begint in de oudheid (Anaximander, Plato, Pythagoras) Doorbraak

Nadere informatie

Lichtsnelheid Eigenschappen

Lichtsnelheid Eigenschappen Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!

Nadere informatie

De ruimte. Thema. Inhoud

De ruimte. Thema. Inhoud Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon

Nadere informatie

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical

Nadere informatie

Effective Theories in Cosmology S.J.N. Mooij

Effective Theories in Cosmology S.J.N. Mooij Effective Theories in Cosmology S.J.N. Mooij Samenvatting Ik vind het een groot voorrecht dat ik al vier en een half jaar in het oerknalwereldje heb mogen meelopen. Op deze pagina s licht ik graag toe

Nadere informatie

De OERKNAL (BIG BANG)

De OERKNAL (BIG BANG) De OERKNAL (BIG BANG) Oorsprong en ontwikkeling van het heelal Frits de Mul okt 2015 1 Oorsprong en ontwikkeling van het heelal Inhoud: 1. Geschiedenis en overzicht 2. Fysische achtergronden 3. Ontwikkeling

Nadere informatie

Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd

Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home Massa: zwaartekracht zware massa Mm G 2 R zwaartekracht = trage massa 2 v = m R versnelling a c bij cirkelbeweging

Nadere informatie

Samenvatting. Sterrenstelsels

Samenvatting. Sterrenstelsels Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Meerburg, P. D. (2011). Exploring the early universe through the CMB sky Amsterdam: Ipskamp/ P.D.

Citation for published version (APA): Meerburg, P. D. (2011). Exploring the early universe through the CMB sky Amsterdam: Ipskamp/ P.D. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Exploring the early universe through the CMB sky Meerburg, P.D. Link to publication Citation for published version (APA): Meerburg, P. D. (2011). Exploring the early

Nadere informatie

16 Hoe groot moet de inflatie-factor Z infl ten minste zijn?

16 Hoe groot moet de inflatie-factor Z infl ten minste zijn? 16 Hoe groot moet de inflatie-factor Z infl ten minste zijn? Inflatiemodellen, waarin het heelal een korte tijd een quasi-de Sitter fase ondergaat met een grote (exponentiële) toenname van de schaalfactor,

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje

Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 9 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 9 oktober

Nadere informatie

Supersymmetric Lattice Models. Field Theory Correspondence, Integrabillity T.B. Fokkema

Supersymmetric Lattice Models. Field Theory Correspondence, Integrabillity T.B. Fokkema Supersymmetric Lattice Models. Field Theory Correspondence, Integrabillity T.B. Fokkema De gecondenseerde materie is een vakgebied binnen de natuurkunde dat tot doel heeft om de fysische eigenschappen

Nadere informatie

Big Bang ontstaan van het heelal

Big Bang ontstaan van het heelal Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide

Nadere informatie

Verslag Vendelinusvergadering van 10 juni 2017

Verslag Vendelinusvergadering van 10 juni 2017 Verslag Vendelinusvergadering van 10 juni 2017 Alweer waren er enkele personen die verjaarden: we bedanken voor de tractatie Roland en zijn vrouw Usche, Jarkko en Joseph. Het was onze laatste vergadering

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 7. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Kosmologisch principe Newtonse Olbers Paradox Oplossingen van

Nadere informatie

Zwaartekracht, de Relativiteits Theorie en de evolutie van het heelal

Zwaartekracht, de Relativiteits Theorie en de evolutie van het heelal Voortgezette Cursus Sterrenkunde Amersfoort Zwaartekracht, de Relativiteits Theorie en de evolutie van het heelal E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 8 Mei 2019 GALILEI (ca 1600): Van beweging

Nadere informatie

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical

Nadere informatie

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 13 november 2014

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 13 november 2014 Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 13 november 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid

Nadere informatie

Vroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen.

Vroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen. Nederlandse Samenvatting Vroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen. Eeuwenlang heeft de mensheid zich afgevraagd wat zijn positie is in dit onmetelijke

Nadere informatie

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.

Nadere informatie

Wil van de Vorst. De Phisymme-theorie Concept van het heelal Door: Wil van de Vorst. Phi x Symmetrie x Energie = PHISYMME

Wil van de Vorst. De Phisymme-theorie Concept van het heelal Door: Wil van de Vorst. Phi x Symmetrie x Energie = PHISYMME Wil van de Vorst De Phisymme-theorie Concept van het heelal Door: Wil van de Vorst De Phisymme-theorie beschrijft het concept van het heelal. Het geeft op toegankelijke wijze weer hoe het heelal eruit

Nadere informatie

Inflatie? Of cyclisch universum?

Inflatie? Of cyclisch universum? Inflatie? Of cyclisch universum? Paul Steinhardt The Inflation Debate Scientific American, april 2011 Deze lezing is te downloaden, duur 84 min. 83:57 83:57 Drie categorieën kosmologische modellen Gecreëerd

Nadere informatie

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben. Uitwerkingen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met

Nadere informatie