N I E U W S B R I E F

Transcriptie

1 N I E U W S B R I E F A R C H E O L O G I S C H A D V I E S B U R E A U Oranje Landgoed Soestdijk voor het eerst archeologisch verkend Archeologische verkenning Onderzoek op een wel heel bijzondere plek, dat was de archeologische verkenning die RAAP onlangs in opdracht van de Rijksgebouwendienst uitvoerde op het Landgoed Soestdijk in Baarn. Het was voor het eerst dat hier archeologisch onderzoek werd gedaan en dat vroeg om een bijzondere aanpak. Duidelijk werd dat het archeologisch belang van Landgoed Soestdijk zich hoofdzakelijk beperkt tot resten vanaf de 17e eeuw. Landgoed en Paleis Soestdijk, voor velen bekend van het défilé-bordes, waren vanaf de 17e eeuw in het bezit van de Oranje-Nassau s. Stadhouder Willem III was in 1674 de eerste Oranje-bewoner. Koningin Juliana en Prins Bernhard waren de laatste bewoners en sinds hun overlijden zoekt men een andere bestemming voor het paleis en landgoed. In verband daarmee laat de huidige eigenaar, het Rijk, een omgevingsvisie voor Paleis Soestdijk opstellen en het archeologisch onderzoek van RAAP vormt een onderdeel daarvan. Het onderzoek had tot doel een beeld te geven van de mogelijk aanwezige archeologische waarden en de betekenis hiervan voor de herbestemming van het landgoed. Onbekend terrein Om evidente redenen is Landgoed Soestdijk tot 2005 nooit onderwerp van enige landschappelijke of cultuurhistorische studie geweest. Ook is er nooit archeologisch onderzoek gedaan. Er bestaan geen (goede) bodemkaarten, geologische kaarten of geomorfologische kaarten van het gebied. In archeologisch opzicht is Landgoed Soestdijk kortom onbekend terrein en dat vroeg om een bijzondere aanpak van het onderzoek dat afgelopen winter plaatsvond. INHOUD Partnerovereenkomst RAAP en Pitney Bowes: interview Carlien Stadhouders erfgoedzorg ODILE, oftewel de verbeterde RAAP database Cultuurhistorische Atlas Winterswijk, een andere manier van presenteren 500 booronderzoeken in 2008 waarvan 2 uitgelicht: in Utrecht en Leeuwarden Voor en na 1650 Besloten werd om drie deelonderzoeken uit te voeren. In de eerste plaats richtte het veldonderzoek zich op de archeologie van voor circa 1650, het moment dat Cornelis de Graeff, toenmalig burgemeester van Amsterdam, een landhuis laat bouwen dat waarschijnlijk nog steeds de kern vormt van het huidige paleis. RAAP maakte daarvoor een bodemkaart van het gebied. Om erachter te komen waar nog fundamenten van verdwenen gebouwen (van na 1650) in de grond zitten, zijn vervolgens archieven en verder: Belgische topsite heronderzocht nieuw regiohoofd voor RAAP Noord tentoonstelling Natura Docet met medewerking van RAAP

2 Booronderzoek in het stuifduingebied: in de ontsluiting zijn humeuze bandjes in het stuifduin zichtbaar. Projectie van boringen met grachtbodems en fundamenten op een gravure door Chr. P. van Staden, 1732 (NA, VTH no. 3040). tot de 17e t/m de 20e eeuw. Waarschijnlijk is het tot in de 19e eeuw deels heideveld geweest en daarna ontgonnen ten behoeve van bosbouw. De boringen wezen uit dat in het grootste deel van het landgoed de oorspronkelijke bosbodem daarbij met een heideploeg diep is omgeploegd en dus verstoord. Eigenlijk is alleen in het noordwesten, in een zone met stuifduinen, het oorspronkelijke landschap bewaard gebleven. Ook binnen het Engelse landschapspark is de bodem in archeologisch opzicht zwaar verstoord (verrommeld), mede door de aanleg van het park en eerdere oudere tuinen. Archeologische resten van voor 1650 worden daarom alleen in het noordwesten verwacht. Mogelijk zijn er twee grafheuvels aangeboord, maar dat vergt nader onderzoek. geraadpleegd en boringen of sonderingen uitgevoerd. Een derde aspect vormde de inventarisatie van resten van de formele Hollandse en Franse tuinaanleg uit de 17e en 18e eeuw, dat wil zeggen de situatie vóór het nu nog zichtbare Engelse landschapspark, naar ontwerp van vader Landgoed Soestdijk is als een palimpsest, de oorspronkelijke formele inrichting is vervangen door iets nieuws, maar daarin zie je nog allerlei oude elementen terug en zoon Zocher uit de 19e eeuw. Projectie van historische kaarten, booronderzoek, visuele inspectie en ook het Actueel Hoogtebestand Nederland, een hulpmiddel bij het ontdekken van archeologische fenomenen aan het maaiveld, werden hierbij gebruikt. Verder zijn de tuinbaas, boswachter, opzichter en beheerder geïnterviewd over wat hen bij het werk op het landgoed is opgevallen. Ontgonnen heideveld Naar nu blijkt is Landgoed Soestdijk als archeologisch arm te kenschetsen. De archeologie beperkt zich feitelijk Doorschemerende tijdslagen Een belangrijke conclusie van het onderzoek is dat binnen de begrenzing van het landgoed sprake is van een palimpsest: de 17e en 18e eeuwse inrichting van het landschap is nog zichtbaar in het huidige landschap. De eerste indruk die een bezoeker van Landgoed Soestdijk heeft, is 19e eeuws. Het onderzoek maakte duidelijk dat, ook binnen het Engelse landschapspark, talloze - en niet alleen archeologische - elementen aanwezig zijn die teruggrijpen op de oorspronkelijke formele aanleg van het landgoed, gebaseerd op classicistische geometrische principes. Dit is te zien in steilranden, bomenrijen, bospaden, sloten en zichtlijnen. Hoewel ook deze formele aanleg in de 17e en 18e eeuw veranderingen onderging, is het landgoed in haar totaliteit te karakteriseren als een op formele leest geschoeid ingericht landschap, iets wat alleen een goed getraind oog kan zien. Op dit moment kan iedereen een poging wagen: een klein deel van het landgoed is voor het publiek opengesteld. Het bezoeken meer dan waard!

3 Soestdijk op een gravure van B. Stopendaal naar een tekening van B. Stuyvenburg, circa 1690 (KHA) met een duidelijk formele tuinaanleg (recht en geometrisch). Booronderzoek voor paleis Soestdijk Voorbeeld van een door de Zochers gehandhaafde zichtlijn door het hertenkamp. De klant heeft gesproken Belofte maakt schuld, luidt het spreekwoord. In mijn vorige column heb ik aangekondigd dat wij voor de tweede maal een klanttevredenheidsaudit zouden laten afnemen. Inmiddels zijn 129 klanten door het onderzoeksbureau Hussaarts/ De Vos geïnterviewd aan de hand van maar liefst 36 vragen. Voor hun medewerking wil ik alle geïnterviewden uiteraard hartelijk bedanken. De resultaten zijn gebundeld in een uitgebreid rapport. Ik moet eerlijk bekennen dat ik niet alleen heel nieuwsgierig was naar de uitkomsten, maar ook een beetje gespannen. Hoe zouden we het er afgebracht hebben, wat vindt de klant nu werkelijk van de kwaliteit van ons werk? U weet dat vanzelfsprekend allang, maar of ons zelfbeeld daarmee overeenstemt? Het gaat te ver om de uitkomsten van alle vragen hier te bespreken; ik beperk me tot de hoofdzaken. Mocht u misschien denken dat dat wel een erg slimme methode is om alleen de positieve zaken voor het voetlicht te brengen, dan zal ik u meteen gerust stellen. Ik begin namelijk met ons belangrijkste minpunt, in management jargon: verbeterpunt. De levertijd van onze definitieve rapportages wordt door 16 % van de klanten als zwak punt genoemd. Bijzonder is dat dit punt tegelijkertijd tot de meest genoemde sterke punten behoort. Wat is hier aan de hand? De verklaring van deze tegenstelling zit hem in het woord definitieve. Bij een groot aantal projecten vindt een beoordeling van de conceptrapporten plaats door de overheid: veelal gemeente of provincie, soms ook een combinatie van beide. Voor deze beoordeling worden vaak weer externe partijen ingeschakeld. Het hele proces van beoordeling kan daardoor vele weken, soms zelfs maanden, in beslag nemen. Bij projecten waarbij haast is geboden, is dat uiterst vervelend. Nu is het natuurlijk mogelijk een termijn te stellen, bijvoorbeeld 6 weken, waarna - ook als een reactie van de overheid uitblijft - van het conceptrapport automatisch een definitieve versie wordt gemaakt. De vraag is dan of dit wel in het belang van de klant is, want het komt wel eens voor dat later op aanwijzing van de overheid alsnog een wijziging moet worden doorgevoerd. Het is hoe dan ook een kwestie van afwegen en meestal kiezen tussen twee kwaden. Pleit deze verklaring ons nu helemaal vrij? Ik vind van niet, de schuld afschuiven is te gemakkelijk. Te vaak gaan wij er vanuit dat de klant wel weet hoe het zit, waardoor wij verzuimen te melden dat de lang verwachte reactie nog niet binnen is. Geen nieuws is goed nieuws, gaat in dit geval duidelijk niet op. Een melding dat een reactie nog niet binnen is, maar dat wij onze best doen die zo snel mogelijk te verkrijgen, kan een deel van het probleem zeker oplossen. Vandaar mijn harde toezegging dat wij per direct beter zullen communiceren over vertragingen, ook als de oorzaak niet direct binnen onze invloedssfeer ligt. Het goede nieuws kan ik kort samenvatten. Van de 129 geïnterviewden is 88% tevreden of erg tevreden over de dienstverlening, het eindproduct vindt maar liefst 96% goed of zeer goed, en 91% vindt de prijs/kwaliteitsverhouding goed of zeer goed. Klinkende cijfers, waar we trots op mogen zijn. Ik heb me laten vertellen door de mensen die het weten, dat de belangrijkste vraag in een klanttevredenheidsaudit altijd aan het eind gesteld wordt: Zou u RAAP aanbevelen aan uw zakelijke relaties? Met een positieve score van 96% scoren we boven onze score van 2002 en ruim boven de norm die hiervoor staat. Ik hoop van harte bij een volgend onderzoek nog hoger te scoren, als we onze belofte beter te communiceren over vertragingen waarmaken. Aan u het laatste woord. Marten Verbruggen directeur RAAP

4 Partnerovereenkomst tussen RAAP en Pitney Bowes Business Insight Sinds februari 2009 is RAAP partner van Pitney Bowes Business Insight, kortweg PBBI en voorheen bekend als MapInfo, een van de grootste leveranciers van GIS software in ons land. Wat houdt dit partnerschap in en wat heeft PBBI de Nederlandse archeologie te bieden? Deze en meer vragen stelden we aan Carlien Stadhouders, sales executive bij PBBI / MapInfo Benelux. Interview Vanwaar het partnerschap van PBBI met RAAP? Carlien Stadhouders: Pitney Bowes werkt samen met partners in de Benelux die een toegevoegde waarde kunnen bieden op onze oplossingen en producten. Vaak zijn dat toepassingen voor specifieke (niche)markten, bijvoorbeeld toepassingen voor de politie toegespitst op criminaliteitsanalyses. De kennis van zo n partner over de markt en de klant is essentieel voor het leveren van een effectieve toepassing. Ook archeologie is zo n specifieke nichemarkt. RAAP is al zo n 10 jaar gebruiker van onze oplossingen en een pionier als het gaat om de inzet van geografische informatie in archeologische projecten. In de loop van de tijd heeft RAAP zelf toepassingen ontwikkeld op onze software, zoals het toevoegen van specifieke menu s binnen MapInfo Professional (de RAAP Tools) en het creëren van de archeologische database (ODILE). Mede hierdoor en door de input van GIS-kennis door RAAP in de archeologische en cultuurhistorische wereld, zijn steeds meer bedrijven en overheidsorganisaties onze oplossingen en de RAAP Tools gaan gebruiken. De stap om hier meer mee te gaan doen was een logisch vervolg. Samen met RAAP directeur Marten Verbruggen is daarom besloten om een officieel partnerschap aan te gaan. Wat houdt het partnerschap in? RAAP mag zich nu officieel reseller noemen van de PBBI producten, zoals MapInfo Professional, Vertical Mapper, MapX en MapXtreme. RAAP kan deze oplossingen rechtstreeks aan archeologische en cultuurhistorische organisaties leveren, naast door henzelf ontwikkelde applicaties en tools. Het doel van deze intensievere samenwerking is vooral om gezamenlijk kennis op te doen en zo innovatieve en gebruikersvriendelijke oplossingen voor de archeologische markt te kunnen leveren. Wat onderscheidt PBBI van andere GIS-software leveranciers? GIS wordt in Nederland al heel lang ingezet, met name bij overheidsinstellingen, zoals waterschappen, provincies, gemeenten, instellingen van openbare orde en veiligheid en onderwijsinstellingen. PBBI, maar ook collega s als ESRI, Autodesk, Intergraph, Bentley en andere partijen, zijn sterk vertegenwoordigd in deze traditionele GIS-markten. Naast deze traditionele markten, is PBBI ook actief op de relatief nieuwe markten, zoals die van de telecom, retail, banken en andere financiële dienstverleners en farmaceutische bedrijven. Wij onderscheiden ons in het bijzonder door de gebruikersvriendelijkheid van onze producten en de openheid om te integreren met andere formaten en databases. Daarnaast is het met onze software ook vrij eenvoudig om producten te personaliseren of op maat te maken voor een bepaalde toepassing. Wat is het belang van PBBI voor de Nederlandse archeologie? PBBI is een van de marktleiders op het gebied van Location Intelligence/GIS. Onze oplossingen worden met name ingezet voor de visualisatie en analyse van informatie met een geografische component, zoals bijvoorbeeld opgravingsgegevens en boorpunten. Het voordeel van onze producten ten opzichte van die van andere bedrijven is vooral het gebruikersgemak. Het gebruik van GIS is een onderdeel van het werk van archeologen, maar het is geen dagtaak. Het programma moet dus eenvoudig te bedienen zijn en goed te integreren, daar letten we vooral op. Gemak in het gebruik is ons kenmerk. Verwacht je dat PBBI het standaardpakket zal worden in de Nederlandse archeologie? Archeologie is in de Benelux een zeer diverse markt. Onze software is al min of meer standaard in de Nederlandse archeologie. Zowel universiteiten, overheidsinstellingen, grote onderzoeksbureau s, maar ook eenmanszaken gebruiken GIS als onderdeel van het dagelijkse werk. Met name onze softwareproducten MapInfo Professional, Vertical Mapper en MapXtreme worden hiervoor ingezet. Regelmatig komen er updates en nieuwe releases uit die aansluiten bij de technische ontwikkelingen. Bij ontwikkeling van nieuwe versies houden we veelal rekening met de vragen van klanten die we via onze website en technische supportdesk ontvangen. De allernieuwste versie van MapInfo Professional, versie 10, wordt in juli of augustus verwacht. Verder streven we ernaar nieuwe producten en technologieën toe te voegen. Zo hebben we door samenvoeging met het bedrijf Encom een aantal nieuwe producten toegevoegd aan het productgamma, zoals Encom Discover en Engage. En daarnaast zien we de trend dat steeds meer bedrijven data die geografisch is geanalyseerd en gevisualiseerd, willen delen met collega s, burgers of klanten via het web. Daar spelen we op in met Exponare en MapXtreme oplossingen. Vanwaar de overname van MapInfo door Pitney Bowes? In april 2007 is MapInfo overgenomen door Pitney Bowes, een Amerikaans bedrijf dat van origine gespecialiseerd is in oplossingen voor de postmarkt. Je moet dan denken aan sorteeren envelopeermachines. Vanaf de jaren 90, met de opkomst van nieuwe communicatiemethodes zoals en SMS, merkte Pitney Bowes minder groei in deze markt. Vandaar dat ze op zoek gingen naar alternatieve methoden om hun klanten te bedienen. Ze namen Group 1 over, een bedrijf dat is gespecialiseerd in het digitaliseren van documentenstromen, het archiveren en

5 het verbeteren van de kwaliteit van databestanden en de integratie van klantendata. Als je die functionaliteiten toevoegt aan die van Pitney Bowes, dan zie je de directe link met MapInfo. Met onze software kun je namelijk de datakwaliteit verbeteren, je kunt bestanden opschonen, maar ook adresinformatie toevoegen en demografische gegevens integreren. Stel je wilt een factuur versturen aan een klant en je beschikt over demografische informatie of lifestyle gegevens van het postcodegebied van die klant, dan kun je die informatie koppelen en bijvoorbeeld een gerichte reclame boodschap integreren in je factuur. Het is overigens zeker niet de bedoeling dat PBBI zich nu op de postmarkt gaat richten, het is meer iets dat erbij komt. Tot besluit: organiseren jullie weer een gebruikersmiddag? Jazeker, we vinden het belangrijk om onze markten goed te informeren. Zo n een tot twee keer per jaar organiseren we daarom een middag voor GIS-gebruikers in de archeologische en cultuurhistorische wereld, samen met RAAP. We hopen dit najaar weer een middag te kunnen organiseren waarop organisaties kennis kunnen maken met onze gezamenlijke oplossingen. En we noemen het ODILE Digitaal opgravingsregistratiesysteem Sinds enige jaren wordt voor het vastleggen en analyseren van opgravingsgegevens gebruik gemaakt van een databasesysteem dat speciaal voor dat doel door RAAP is ontwikkeld. Tot voor kort stond het systeem bekend als simpelweg de RAAP database. Inmiddels is het systeem vele malen succesvol toegepast bij RAAP projecten en is besloten het onder de naam ODILE ook ter beschikking te stellen van andere organisaties in het archeologisch werkveld. Met ODILE worden de in het veld ingevoerde beschrijvingen van sporen, vondsten en monsters, maar ook foto s en gedigitaliseerde tekeningen ingevoerd. Desgewenst kunnen de gegevens via gekoppelde GIS bestanden vervolgens eenvoudig in een kaartbeeld op het computerscherm worden getoond en geanalyseerd. Kenmerkend voor ODILE is de hoge mate van flexibiliteit hoe en wat er precies wordt vastgelegd in de archeologische database. Voor de specifieke wijze van opgraven die vereist is in verschillende omstandigheden (bijvoorbeeld voor een stadskernopgraving) zijn de gekozen gegevensstructuren en analysevragen op eenvoudige wijze aan te passen, zowel vooraf als tijdens de opgraving. Deze flexibiliteit maakt het systeem ook erg geschikt om door andere organisaties gebruikt te worden, omdat het simpel is om de eigen methodieken te handhaven bij het vastleggen van digitale gegevens. Een ander typisch kenmerk van ODILE is dat de archeoloog in het veld niet gehinderd wordt door allerlei meldingen van het systeem die de voortgang van de werkzaamheden op dat moment zouden kunnen belemmeren. Door een intelligent foutafhandelingssysteem kan onvolledig uitgevoerde gegevensopslag achteraf gecompleteerd worden. Te allen tijde zijn overzichten van inconsistenties en onvolledigheden te genereren. Na afloop van de velddag geeft een dagrapportage exact aan welke gegevens die dag zijn gewijzigd of toegevoegd. De krachtige wijze waarop de archeoloog zowel in het veld als later op kantoor specifieke verbanden en interpretaties van de gegevens kan vastleggen, onderscheidt ODILE eveneens. Het systeem werkt geheel conform de huidige opgravingsnormen volgens de KNA. Ook het noodzakelijke digitale deponeringsproces bij het E Depot wordt door ODILE vereenvoudigd. Inmiddels hebben diverse organisaties besloten ODILE te gaan gebruiken bij hun projecten en tonen vele andere serieuze belangstelling. RAAP is uiteraard blij met deze ontwikkeling, omdat het aangeeft dat de pioniersrol die RAAP vervult bij het digitaliseringproces van archeologische gegevensverwerking ook de archeologie in algemene zin ten goede kan komen. Voor meer informatie over ODILE kunt u contact opnemen met drs. Marten Verbruggen (telefoon: ).

6 De Cultuurhistorische Atlas Winterswijk een andere manier van presenteren Cultuurhistorische inventarisatie Winterswijk is een ware historische en landschappelijke schatkamer: het gevarieerde landschap herbergt vele historische resten vanaf de vroege prehistorie. Een rijkdom waar de gemeente Winterswijk graag rekening mee wil houden in haar ruimtelijke beleid. Vandaar de vraag om een overzichtelijke presentatie van alle informatie over het historische landschap. RAAP en bureau Overland werkten deze vraag uit tot een kleurrijke atlas boordevol verhalen over de rijke historie van Winterswijk. Nico Willemse, senior projectleider bij RAAP, legde begin mei de laatste hand aan de cultuurhistorische atlas voor Winterswijk. Het idee voor de atlas is eigenlijk organisch gegroeid aldus Willemse. In Winterswijk is al heel lang aandacht voor het cultureel erfgoed en landschappelijke waarden. Het is bijvoorbeeld aangewezen als nationaal landschap, het was al een Waardevol CultuurLandschap, er is gewerkt aan een Landschapsontwikkelingsplan, er zijn historische verkenningen uitgevoerd. Op allerlei afdelingen liggen stapels gedegen uitgewerkte rapporten en onderzoeksresultaten. Maar ja, rapporten hebben een korte levensduur en verdwijnen uiteindelijk in de la. Heel zonde natuurlijk, want zo is die kennis niet meer beschikbaar voor andere belangstellenden én belanghebbenden. Daarom wilde de gemeente een cultuurhistorische inventarisatie die zou prikkelen en die draagvlak zou opleveren voor het cultuurhistorisch erfgoed. Er was alleen nog niet echt een visie over hoe dat tot stand zou moeten komen. Zeggingskracht RAAP is vervolgens met het voorstel gekomen om een volledige inventarisatie te maken, gevat in een rapport, maar in een vorm gegoten die uitnodigt om te lezen. Nico Willemse hierover: We hebben voorgesteld een atlas te maken met feitelijke kennis, een wetenschappelijke aanpak, gebruik makend van GIS, enzovoort, maar dan opgediend in korte thematische verhalen van elk 1200 woorden. Deze verhalen illustreren de tijdsdiepte en rijkdom van het Winterswijkse landschap. Ze zijn bestemd voor iedereen, bewoner of bezoeker, die geïnteresseerd is in de geschiedenis en het landschap van Winterswijk. Ze motiveren bovendien om de cultuurhistorische rijkdom te gebruiken in de werkpraktijk. Dat is niet alleen van belang voor ambtenaren van de gemeente, maar ook voor boeren, landeigenaren of projectontwikkelaars. En dat is ook de bedoeling van deze atlas. Met de inventarisatiegegevens is aan te geven waar in de gemeente bijvoorbeeld ooit een boerderij uit de 14e eeuw stond, en de archeologische resten van zijn vroegmiddeleeuwse voorgangers. Maar wat is de zeggingskracht van het omringende landschap op zo n locatie? En van de geologische ondergrond? Met enig verstand van zaken zijn er directe lijnen te trekken met de oude wegen, singels, randen en houtwallen in de buurt van zo n boerderij. En deze vormen weer belangrijke voorwaarden voor flora en fauna. Dat zijn nou precies de verbindende lijnen die we voor het Winterswijkse landschap wilden trekken, zegt Willemse. Binnen ontwikkelingsprojecten kun je door een vroegtijdige samenwerking van cultuurhistorici, boeren, landschapsarchitecten, natuurbeheerders, projectontwikkelaars en planologen enthousiasme kweken voor cultuurhistorie. Als je het cultuurhistorisch erfgoed meer op de voorgrond plaatst, kan het nog nadrukkelijker bijdragen aan de aantrekkelijkheid, identiteit en biodiversiteit van het landschap. En dat is weer van belang voor de bewoners en bezoekers van Winterswijk. In Oost- Nederland zitten overigens veel gemeenten op dit spoor van de culturele planologie. Praktische basis voor beleid De cultuurhistorische atlas is een inzichtelijk en leesbaar verhaal geworden, vol afbeeldingen, landschapsfoto s en kaarten. Het is bijna een salontafelboek. Het lijkt lichtvoetig, maar als je het hebt gelezen, heb je toch best zware kost achter de kiezen, zegt Willemse. De cultuurhistorische atlas is namelijk weldegelijk bedoeld om beleid mee te kunnen maken. Zo zijn alle kaarten met de achterliggende informatie digitaal beschikbaar voor medewerkers van de gemeente. De kracht van deze atlas ligt hem vooral in de vorm waarin alles is samengebracht. Allerlei soorten onderzoek en kennis die er grotendeels al was, zijn nu eindelijk op een aantrekkelijke manier samengebracht en gepresenteerd, mede dankzij het vormgevingswerk van redacteur Daniël Loos. Wat nog ontbrak was het historisch geografische deel en daar heeft Jan Neefjes van bureau Overland vooral aan gewerkt. De atlas toont duidelijk de verbanden tussen aardkundige waarden, historisch geografische elementen, archeologische en bouwhistorische waarden. Presentatie Met name de Adviescommissie Cultuurhistorie van de gemeente was erg enthousiast. Zij maken zich sterk voor een Museum voor het landschap dat in Winterwijk

7 zou moeten verrijzen en zij waren een stimulerende kracht in de klankbordgroep die voor de begeleiding is opgericht. Nu de atlas in concept af is, is de gemeente er zo verheugd over dat er in ieder geval 500 exemplaren gedrukt worden. Dit najaar zal de cultuurhistorische atlas officieel gepresenteerd worden met een symposium op een oud scholtengoed. Straks zal de atlas ook in de boekhandel in Winterswijk te koop zijn. Het publieksbereik, waar het de gemeente om te doen was, wordt zo wel bereikt.

8 Opgeboord en opgespoord Booronderzoek Bij een opgraving worden doorgaans tientallen zo niet honderden kubieke meters grond naar boven gehaald, bij een gemiddeld booronderzoek misschien maar één. Toch is booronderzoek een goede en efficiënte methode om te bepalen of er al dan niet archeologische resten in de bodem zitten. Afgelopen jaar voerde RAAP 510 booronderzoeken uit in Nederland, waarvan twee interessante hier worden uitgelicht. Plaats: Leeuwarden Opdrachtgever: Provincie Fryslân Aanleiding: Het plan voor de Haak om Leeuwarden, een rijksweg die de A31 aansluit op de A32 en de N31. Realisatie hiervan zou kunnen leiden tot aantasting van archeologische resten. Onderzochte oppervlakte: 61,7 hectare, verdeeld in 5 onderzoeksgebieden. Archeologische verwachting: Afgaande op het bureauonderzoek waren archeologische resten uit de Late IJzertijd tot de Middeleeuwen te verwachten. Aardkundige situatie: De 5 onderzoeksgebieden liggen in het oerstroomdal van het riviertje de Boorne. De top van de pleistocene afzettingen (dekzand) ligt erg diep en is vaak blootgesteld aan erosie. De kans op het aantreffen van vindplaatsen uit de Steentijd is daarom klein. Op de pleistocene afzettingen is in het oerstroomdal gedurende lange tijd ononderbroken klei afgezet. Na 2000 voor Chr. raakte het Boornedal deels bedekt met veen. In de Late IJzertijd/ Romeinse tijd ontstond de Middelzee en vanuit inbraakgeulen werd over het veen klei afgezet. Op het veen en de klei was in de Late IJzertijd/Romeinse tijd bewoning mogelijk. Vanaf de Middeleeuwen legde men dijken aan en kon er permanent in het gebied gewoond worden. Doel booronderzoek: Het toetsen van de archeologische verwachting en een eerste indruk verkrijgen van de aard, kwaliteit, datering, omvang en diepteligging van aangetroffen resten. Methode: Boringen om de 50 m in raaien die 40 m uit elkaar liggen (40 x 50 grid). Op bekende en nieuwe vindplaatsen is het boorgrid verdicht. Er is geboord met een guts met een diameter van 3 cm tot maximaal 4,0 m -Mv. Aantal boringen: 370 Resultaat: Er zijn twee nieuwe vindplaatsen ontdekt: een overslibde nederzetting of terp uit de Midden of Late IJzertijd/Romeinse tijd (vindplaats 1) en de resten van een terp of verhoogde boerderijplaats uit de Late Middeleeuwen/Nieuwe tijd (vindplaats 2). Ook is meer informatie verzameld over een reeds bekende vindplaats uit de IJzertijd/Romeinse tijd t/m Late Middeleeuwen. De vindplaatsen zijn gedateerd op basis van de typologie van het aardwerk en konden goed begrensd worden door het verdichten van het boorgrid. Vervolg: Inpassing van de vindplaatsen in de infrastructurele plannen heeft de voorkeur omdat ze dan behouden kunnen worden. Anders zal vervolgonderzoek (met proefsleuven) plaatsvinden en afhankelijk van de resultaten kan dan besloten worden de vindplaatsen op te graven. Doorsnede (A-A ) van vindplaats 1: de nederzetting of terp is afgedekt door een laag natuurlijke klei (groen) en in het centrum van de nederzetting/terp is een spoor (kuil) aangeboord (rood). Projectleider van het booronderzoek in Leeuwarden Judith Jans: Op de locatie van vindplaats 2 is op oude kaarten bebouwing te zien en het is leuk om dan op die plek hiervoor ook aanwijzingen in je boor aan te treffen. Omdat de vindplaats direct onder de bouwvoor ligt, zal deze niet meer helemaal gaaf zijn vanwege landbouwwerkzaamheden. De overslibde vindplaats 1 is wel intact. De term overslibd zegt het al: over de vindplaats is later natuurlijke klei afgezet door de Middelzee en daardoor is de vindplaats zeer goed geconserveerd. Het is niet uniek maar toch altijd weer bijzonder om een geheel gave vindplaats aan te treffen! Projectleider Judith Jans op de foto rechts

9 Uitsnede van de boorpuntenkaart van het project in Rijnenburg geeft een indruk van de enorme hoeveelheid boringen Plaats: Utrecht Opdrachtgever: gemeente Utrecht Aanleiding: De ontwikkeling van Rijnenburg, aangewezen in de Nota Ruimte als bouwlocatie voor 5000 tot 8000 woningen. Deze woningbouw kan samen met de benodigde infrastructuur een bedreiging vormen voor de archeologische resten. Onderzochte oppervlakte: circa 1000 hectare Archeologische verwachting: Op grond van het bureauonderzoek waren op de jongere stroomgordels relatief veel vindplaatsen uit de Late IJzertijd/Romeinse tijd te verwachten; daarnaast plaatselijk ook laat-middeleeuwse bewoning. Aardkundige situatie: Het gebied stond tot circa 1000 voor Chr. onder invloed van verschillende rivieren, waarvan de loop zich steeds verlegde - wat continu voor erosie en sedimentatie zorgde. In het gebied zelf bevinden zich de Blok, Jutphaas en IJsselveld-Schuurenburgh stroomgordel en daarvoor geldt een hoge archeologische verwachting voor nederzettingsterreinen vanaf de (Midden) Bronstijd. Rond 1000 voor Chr. raakten de rivieren inactief en kwamen de stroomgordels geleidelijk lager in het landschap te liggen. Afgaande op de reeds bekende vondsten lijkt er in de Vroege Middeleeuwen geen (continue) bewoning mogelijk geweest te zijn en pas in de Late Middeleeuwen wordt het gebied weer ontgonnen met copes (genoemd naar de overeenkomst ( cope ) tussen de grondeigenaar en de ontginner van het perceel). Doel booronderzoek: Een gedetailleerd beeld krijgen van de aanwezige archeologische vindplaatsen en een eerste indruk van de omvang en archeologische waarde ervan, bedoeld als input voor het stedenbouwkundig masterplan. Methode: Per landschappelijke zone is de methode gekozen waarmee naar verwachting een representatief aantal vindplaatsen gevonden wordt: in zones met een (middel)hoge verwachting voor vindplaatsen vanaf de Bronstijd 10 boringen per ha (30 x 35 m grid) en in zones met een (middel)hoge verwachting voor vindplaatsen vanaf de (Late) IJzertijd 5,5 boringen per ha (40 x 50 m grid). Komgebieden met een lage verwachting zijn niet onderzocht. Er is geboord tot maximaal 7 m -Mv met een Edelmanboor met een diameter van 7 cm en een guts met een diameter van 3 cm. Aantal boringen: 3380 Resultaat: Een goede indruk van de bewoningsgeschiedenis en een groot aantal vindplaatsen: met name uit de Late IJzertijd/Romeinse tijd op de jongere stroomgordels en geconcentreerde laat-middeleeuwse bewoning langs de Nedereindseweg (ontginningsas). Slechts op enkele locaties zijn aanwijzingen voor prehistorische bewoning aangetroffen. Naast nederzettingsterreinen zijn ook kleinere vindplaatsen uit de Romeinse tijd gevonden. Het landschap lijkt in de Romeinse tijd volledig ontgonnen, maar de bewoning stopte in de laat-romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. Waarschijnlijk was het te nat, daarop wijzen ook de copeontginningen. Vanaf de 12e eeuw kon het gebied opnieuw bewoond worden. Vervolg: Op basis van de resultaten van het onderzoek wordt gewerkt aan het stedenbouwkundig plan, met als insteek zoveel mogelijk vindplaatsen te beschermen. Gezien de ligging en omvang zal niet voor alle vindplaatsen inpassing mogelijk zijn. Differentiatie tussen de vindplaatsen is, omdat er (nog) geen waarderend onderzoek is uitgevoerd, op archeologische gronden niet te geven. Maar op economische gronden is wel een selectie te maken. Het opgraven van vindplaatsen met een goed ontwikkelde cultuurlaag, waar lang gewoond werd, brengt hoge kosten met zich mee en inpassing kan daar een goedkopere optie zijn. Vooruitlopend op de definitieve inrichting zal naar verwachting op een aantal vindplaatsen proefsleuvenonderzoek uitgevoerd worden, met name waar bodemingrepen plaatsvinden. Projectleider van het boornderzoek in Utrect Bram Jansen: Bijzonder is vooral de omvang van het project en het vroege stadium in de planvorming waarin het is uitgevoerd. Hierdoor is het mogelijk om archeologische resten als een belangrijke factor mee te nemen in de plannen en te gebruiken als inspiratiebron. Inhoudelijk gezien is het plangebied uitzonderlijk doordat er feitelijk sprake is van twee perioden van ontginning, waarbij resten uit beide perioden redelijk tot goed bewaard gebleven lijken te zijn: de Late IJzertijd/Romeinse tijd en de Late Middeleeuwen. Een goed bewaard cultuurlandschap uit de Late IJzertijd/Romeinse tijd met nederzettingen en naar verwachting ook grafvelden, infrastructuur en perceleringssystemen is voor het Utrechtse rivierengebied uniek. Elders in het rivierengebied zijn dergelijke landschappen vaak gunstige bewoningslocaties gebleven en ook als zodanig gebruikt, waardoor de archeologische resten minder goed bewaard zijn gebleven. Wat het nog interessanter maakt is dat er sprake lijkt te zijn van vroeg-romeinse nederzettingen. Mogelijk duidt dit op door Romeins gezag gestuurde bewoning in het gebied. In de vroeg-romeinse periode probeerde men de Romanisering te versnellen door land toe te wijzen aan groepen die aan Rome waren gelieerd. Projectleider Bram Jansen op de foto rechts

10 Topsite heronderzocht Vlak over de grens bij Maastricht, nabij het Belgische Kanne, ligt hoog op een landtong het plateau van Caestert. Hier bevindt zich een grote versterking uit de IJzertijd. RAAP deed er onlangs onderzoek om een aantal vragen over deze intrigerende archeologische site op te helderen. Opgraving Beschermingsdossier Het plateau van Caestert ligt in een fraai natuurgebied in Belgisch Limburg, ingesnoerd tussen het Albertkanaal in het westen en de Maas in het oosten. Op dit plateau ligt een versterking die in de jaren 70 van de vorige eeuw al via proefsleuven is onderzocht door Heli Roosens, destijds directeur van de Nationale Dienst voor Opgravingen in Brussel. Helaas zijn de resultaten nooit volledig gepubliceerd. Reden te meer voor een nieuw archeologisch onderzoek. In opdracht van het Agentschap R-O Vlaanderen deed RAAP er in 2008 een bureau- en veldonderzoek in 2 verband 1 met het opstellen van een archeologisch beschermingsdossier van de site. Het onderzoek richtte zich met name op het ordenen en bestuderen van de oude opgravingsgegevens en het vaststellen van de aard, datering en begrenzing van de versterking. Uit het bureauonderzoek bleek dat er veel meer is opgegraven en gedocumenteerd dan de enkele sleuven die gepubliceerd zijn: circa 30 sleuven! Twee door Roosens gegraven sleuven zijn opnieuw door RAAP opgegraven om de profielen weer te documenteren, dateerbaar materiaal te verzamelen en een eventuele fasering van de versterking vast te stellen. Ook de uitgevoerde metaaldetectie had tot doel dateerbaar materiaal te verzamelen. Anatomie van de versterking Het onderzoek wees uit dat het verdedigingssysteem langs de rand van het plateau een lengte van circa 1125 meter heeft. Het systeem was van buiten naar binnen opgebouwd uit: een gracht (tot 11 meter breed en 4 meter diep), een talud of terras en een muur en aarden wal (minimaal 4 meter hoog en ongeveer 7-9 meter breed). In het zuiden bestond het skelet van de wal uit een constructie van het type Ehrang: een houten raamwerk van kruislings gelegde balken, waartussen grond en stenen zijn gestort. Zowel de houtresten als de grond eromheen waren zwaar verbrand, wat typisch is voor veel andere hoogteversterkingen uit de IJzertijd. 4 3 Mogelijk werd het hout van een raamwerk in situ (ter plekke) in de brand gestoken waardoor het verkoolde, zodat het weliswaar brozer werd maar niet meer verrotte. De leem werd zo bovendien binnen en rondom het raamwerk gebakken, waardoor een zeer stevige en stabiele constructie ontstond. Zo stevig zelfs dat na 2000 jaar de constructie nog gedeeltelijk overeind staat! De versterking was toegankelijk via smalle doorgangen in het noordwesten en zuiden. Roosens veronderstelde een wijde opening in het noorden, maar dat is twijfelachtig. In het zuiden doet een rij grote paalgaten een zwaar hekwerk en poortgebouw vermoeden. Het gebied binnen de wallen, grachten en de steilrand (circa 20 hectare) is nauwelijks Opbouw van de versterking aan de zuidkant (3D-reconstructie RAAP).

11 Verschuivend perspectief Eburonenvesting Atuatuca Archeologisch gezien is het plateau van Caestert vooral bekend vanwege de aanwezigheid van een circa 20 hectare grote versterking uit de IJzertijd ( voor Christus). Gezien de enorme omvang, was dit waarschijnlijk een belangrijke plaats in deze periode. Er is zelfs beweerd dat de versterking te identificeren zou zijn met het in Caesar s de Bello Gallico vermelde Atuatuca. Dit was een vesting van de Eburonen, waar Caesar tijdens de Gallische Oorlogen manschappen liet inkwartieren. Onder leiding van Ambiorix zouden deze in 54 voor Chr. verpletterend zijn verslagen. onderzocht, zodat we niet geïnformeerd zijn over wat er nu eigenlijk beschermd werd. Afhankelijk van de functies van de versterking zullen er verschillende structuren binnen de verdedigingswerken hebben gestaan, zoals huizen, stallen, werkplaatsen, silo s, spiekers, rituele gebouwen en dergelijke. Atuatuca? Ondanks de vele sleuven en het feit dat in 2008 bijna 5% van de versterking met een metaaldetector is onderzocht, zijn er zeer weinig vondsten bekend. Het gaat met name om grof handgevormd aardewerk uit de IJzertijd. Op basis van twee koolstof ( 14 C) dateringen is het waarschijnlijk dat de versterking in de Late IJzertijd en mogelijk in het begin van de Gallo Romeinse tijd ( voor Christus) is gebouwd en gebruikt. Identificatie van de versterking met Atuatuca blijft daardoor mogelijk, maar tot nog toe zijn er geen overtuigende aanwijzingen voor gevonden. Wordt vervolgd? Boven: Drie-dimensionaal beeld van de versterking. Duidelijk zichtbaar zijn de ingangen in het noordwesten en zuiden, de wal in het noordwesten en het talud in het westen en zuiden (Bron en eigendom gegevens: Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV)). Column E r is een Romeinse boot gevonden. Of een wachttoren. Of weer een stukje van de Romeinse limesweg. Dat gebeurt nogal eens aangezien de noordgrens van het Romeinse Rijk nu eenmaal in Nederland lag, zo n beetje ter hoogte van de Kromme en Oude Rijn. Mij overvalt echter een soort lome vermoeidheid bij weer een stukje Romeinse weg, een reumatisch gevoel. De luiken sluiten. Wordt die wachttoren gevonden, dan schiet iedereen in dezelfde mode. Er is opeens Europees geld, we gaan het beleefbaar maken en die toren weer opbouwen. En we laten een paar als Romeinse legionairs verklede enthousiastelingen tegen elkaar vechten en hebben daar reuze lol om. Romeinen zijn leuk, aaibaar en spannend. Maar waarom? Die limes met z n legerkampen, z n wachttorens en z n weg is feitelijk toch niet veel anders dan een tweeduizend jaar oude Atlantikwall? Of moet ik het anders zien? De limes is zo n beetje het grootste zichtbare monument van de wereld. Het loopt door Europa, Azië en Noord-Afrika. Het staat op de Unescowerelderfgoedlijst. Toch niet voor niets? De Romeinen brachten rechtspraak, infrastructuur, het beton en de kip naar de Lage Landen. Maar de Romeinen waren evengoed imperialisten en lieten het zware werk door huurlingen en slaven doen, met de doodstraf als verzetje. Op school heette dat beschaving. Perspectief betekent volgens de Van Dale de wijze waarop zichtbare voorwerpen zich van een bepaald punt uit aan het oog vertonen. Dit kan ook in figuurlijke zin worden opgevat. Gaan we ergens anders staan dan krijgt het voorwerp niet alleen een andere vorm, maar ook een andere betekenis. Gaan we uit van een verschuivend perspectief dan is die limes de ene keer de noordgrens van een wreed en imperialistisch Rijk, en de andere keer de noordgrens van die sympathieke steeds weer door Asterix en Obelix in elkaar geslagen Romeinen. Of is het een transportroute door een met muggen vergeven moeras, waar ingehuurde legionairs zich stierlijk vervelen en geslachtsziektes oplopen? Dan lijkt de oplossing toch simpel: als appreciatie een individuele emotie is, en bovendien verschuift in ruimte en tijd, laat dat gegeven dan ook zichtbaar zijn. Vanuit een ander perspectief, of vanuit een andere invalshoek, is die limes helemaal niet zo aaibaar en zo leuk. Hoe zullen ze er aan de noordkant van de limes over hebben gedacht? Om het eens anders te willen zien, daarvoor is echt geen intellectuele spagaat nodig. En trouwens, een goede archeoloog gaat daar graag in liggen. Kortom, niks mis met de limes(?). Ivar Schute senior projectleider bij RAAP Links midden: Westprofiel van sleuf met van zuid naar noord (links naar rechts): (1) gracht; (2) een talud met grindlagen (mogelijk in houten raamwerk); (3) een smal terras ; (4) de wal met de verbrande muurresten. Links onder: Het plateau van Caestert met de versterking uit de IJzertijd: de wallen en het talud zijn duidelijk zichtbaar als verdichtingen in de hoogtelijnen; de gracht erbuiten is met een omlijning aangegeven; in het oosten ligt de enorme steilrand die de versterking van de Maas scheidt (Bron en eigendom gegevens: Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV)).

12 Korte berichten Nieuw regiohoofd in Drachten RAAP heeft een nieuw regiohoofd voor haar vestiging in Drachten. Sinds januari 2009 is drs. Jørgen van Beek het hoofd van de regionale vestiging Noord-Nederland. Hij volgt drs. Theo ten Anscher op, die zich aan zijn promotieonderzoek wijdt en voor RAAP blijft werken in een nieuwe functie. Jørgen van Beek is van huis uit archeoloog en studeerde pre- en protohistorie in Groningen. Sinds 2005 is hij werkzaam bij RAAP en als senior projectleider heeft hij veel ervaring opgedaan met het leiden van grote archeologische projecten. Hij was reeds plaatsvervangend regiohoofd en is nu vestigingsmanager van de 15 medewerkers in het regionale kantoor in Drachten. Vanuit deze vestiging voert RAAP projecten uit in de provincies Friesland, Groningen en Drenthe. Prehistorie-expositie in Natura Docet met medewerking van RAAP In Natura Docet, het oudste regionaal natuurhistorisch museum in Nederland, is van 4 april tot 30 augustus 2009 de expositie Van Steentijd tot Stadsmuur - archeologie in Twente te zien. De expositie is onderdeel van een gezamenlijke tentoonstelling van drie musea in Noordoost Twente: Natura Docet in Denekamp, het Openluchtmuseum Ootmarsum en Museum Het Palthehuis in Oldenzaal. De drie tentoonstellingen geven een overzicht van de archeologie van Twente vanaf de Steentijd tot in de Middeleeuwen. In Natura Docet staat de prehistorie centraal. RAAP werkte mee aan de expositie aldaar en maakte onder andere posters over archeologisch onderzoek in Twente. Er zijn onder meer bronstijdvondsten (3000 tot 800 voor Chr.) uit de grafvelden van Vasse, Oldenzaal en De Lutte te zien. Een bijzondere, recente vondst die wordt getoond is een Romeinse bronzen zeef, die door archeologen van RAAP werd gevonden in Azelo bij Borne. Zie ook de website COLOFON RAAP Nieuwsbrief , juni 2009 De RAAP Nieuwsbrief is een uitgave van RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., RAAP is een zelfstandig en onafhankelijk adviesbureau voor archeologische monumentenzorg en integrale cultuurhistorie, met vestigingen in Leiden, Brummen, Drachten, Weert en Weesp. Aan dit nummer werkten mee: Geo van Dijk, Judith Jans, Bram Jansen, Ivar Schute, Carlien Stadhouders, Marten Verbruggen, Marc Verhoeven, Nico Willemse. Fotografie en cartografie: RAAP Vormgeving: Olav Odé Eindredactie: Caroline Hom Wilt u op de verzendlijst van de RAAP Nieuwsbrief komen te staan (of de nieuwsbrief juist niet meer ontvangen), stuur dan een naar receptie@raap.nl RAAP Hoofdkantoor Leeuwenveldseweg 5b, 1382 LV Weesp Postadres: Postbus 5069, 1380 GB Weesp T E raap@raap.nl RAAP Regio Noord-Nederland (Fr, Gr, Dr) De Kiel 11, 9206 BG Drachten T E raapnnl@raap.nl RAAP Regio Oost-Nederland (Gld, Ov) Mercuriusweg 10, 6971 GV Brummen Postadres: Postbus 50, 6970 AB Brummen T E raaponl@raap.nl RAAP Regio Zuid-Nederland (Li, N-Br) De Savornin Lohmanstraat 11, 6004 AM Weert T E raapznl@raap.nl RAAP Regio West-Nederland (N-Hl, Z-Hl, Zld, Fl, Ut) Le Pooleweg 5, 2314 XT Leiden Postadres: Postbus 4025, 2301 RA Leiden T E raapwnl@raap.nl