Inzichten zwangerschap en bevalling Rapportage kwantitatief onderzoek voor NPCF

Transcriptie

1 Inzichten zwangerschap en bevalling Rapportage kwantitatief onderzoek voor NPCF Drs. Berthy Nijhuis, Research Manager Zwangerschap & bevallen 1 Juni 2011 Juli 2011 in opdracht van: 1

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Conclusies 4 3. Resultaten - Locatie bevalling 5 - Risicofactoren zwangerschap 13 - Levensstijl Bijlage 20 2

3 Inleiding De Nederlandse Consumenten Patiënten Federatie (NPCF) en Stichting Kind en Ziekenhuis willen graag meer inzicht in de wensen en meningen van moeders en zwangere vrouwen. NPCF en Stichting Kind en Ziekenhuis hebben een beknopt onderzoek laten uitvoeren door MarketResponse om dit inzicht te verkrijgen. Het gaat dan met name om de wensen en meningen van vrouwen ten aanzien van de locatie van bevallen en risico s tijdens de zwangerschap. Deze vraag is opgesplitst in de volgende onderzoeksvragen: o Waar willen vrouwen bevallen? o Op basis waarvan kiest men? o Kent men de risicofactoren? o In hoeverre houdt men rekening met risicofactoren wat betreft eigen levensstijl? Aanpak en uitvoering onderzoek Er is een kwantitatief online onderzoek uitgevoerd onder moeders van jonge kinderen (0 t/m 4 jaar) en zwangere vrouwen. Er worden in totaal 3 steekproeven/groepen onderscheiden: o Moeders (circa 300) o Zwangere vrouwen, nog geen moeder (circa 650) o Zwangere vrouwen, wel moeder (circa 370). In de online vragenlijst zijn de volgende onderwerpen aan de orde gekomen: o Locatie bevalling o Gewenste locatie bevalling o Overwegingen en motieven o Spontane en geholpen risicofactoren tijdens zwangerschap o Levensstijl tijdens zwangerschap en evt. aanpassingen daarin. 3

4 Conclusies Gewenste locatie bevalling varieert De helft van de jonge moeders wilde in het ziekenhuis bevallen van hun jongste kind, waarvan het merendeel poliklinisch. Ongeveer de helft van de jonge moeders wilde thuis bevallen. Slechts circa een kwart van de jonge moeders is ook daadwerkelijk thuis bevallen. Een kleine driekwart is in het ziekenhuis bevallen. De vrouwen die op dit moment zwanger zijn, hebben een grotere voorkeur voor een ziekenhuisbevalling; ongeveer een kwart wil thuis bevallen en een klein deel (5%) in een kraamhotel. Hierbij moet in gedachten worden gehouden dat de specifieke groep zwangere vrouwen over het geheel genomen: jonger en wat hoger opgeleid zijn, en een kleiner gezin hebben (dan de jonge moeders). Zwangere moeders verschillen qua voorkeur van zwangere vrouwen die nog geen moeder zijn. Bij zwangere moeders is er meer voorkeur voor een ziekenhuisbevalling met minimaal 24 uur verblijf (vanuit hun eerdere bevalling, medische indicatie) dan bij zwangere vrouwen die geen moeder zijn. Een op de 10 vrouwen rookt Stress wordt spontaan het meest genoemd als risicofactor voor het verloop en de uitkomst van de zwangerschap; gevolgd door roken en het gebruik van alcohol. De andere risicofactoren worden spontaan weinig genoemd. Geholpen kent men wél de meeste risicofactoren (die men voorgelegd kreeg); zoals besmettelijke ziekten, toxoplasmose, medicijngebruik, bepaalde etenswaren, e.d. De risicofactoren onder- en overgewicht en angst zijn minder bekend (bij circa 60% resp. 50%). 8 van de 10 vrouwen zegt foliumzuur te gebruiken (te hebben gebruikt) tijdens hun zwangerschap. Circa de helft gebruikt cafeïneproducten. Relatief veel vrouwen (10%) roken/rookten tijdens hun zwangerschap. Driekwart daarvan rookt dagelijks 2 à 10 sigaretten. Daarentegen is het alcoholgebruik laag, met. Daar speelt de vraagstelling misschien in mee. Er is gevraagd of men alcohol gebruikt. De vrouwen die sporadisch (bijv. met een feestelijke gelegenheid) een glaasje drinken, zullen hier wellicht ontkennend hebben geantwoord. Levensstijl meestal aangepast 8 van de 10 vrouwen hebben hun levensstijl aangepast tijdens de zwangerschap. Met name op het punt van gebruik van foliumzuur en aanpassing van de voeding en alcoholgebruik. 4

5 Locatie bevalling Waar wil men bevallen? Waar is men bevallen? Motivaties Locatie bevalling jongste kind Meeste bevallingen in het ziekenhuis De meerderheid van de bevallingen heeft in het ziekenhuis plaatsgevonden. Het betreft de meest recente bevalling, dus van het jongste kind. Er waren meer ziekenhuis-bevallingen met minimaal 24 uur verblijf dan poliklinische bevallingen. Waar bent u bevallen van uw (jongste) kind? Basis: moeders OG (n= 306) en zwangere vrouwen, moeder (n=373) Ziekenhuis lang verblijf 36% 4 Thuis 19% 25% Polikliniek 16% 2 Ziekenhuis - eerst thuis 13% 18% Kraamhotel/ geboortecentrum voorbeeld voor de rest van de graphs ======> Thuis daarna naar ziekenhuis 0% Ergens anders 3% 3% Moeders OG Zwanger en moeder 5

6 Redenen bevalling thuis (jongste kind) Bevalling in vertrouwde/ eigen omgeving Quote zwangere moeder, Rustige omgeving, alles is eigen, daarnaast was de zwangerschap zonder problemen verlopen, dus er was geen reden om naar het ziekenhuis te moeten. Quote moeder OG, Dat wilde ik graag omdat mijn eerste kind ook thuis is geboren en ik dit erg prettig heb gevonden. Alles was goed onder controle en ik vertrouwde de verloskundige voor 100%. Kunt u aangeven waarom u hier bent bevallen? Basis: moeders OG (n=72) en zwangere vrouwen, moeder (n=76) die thuis zijn bevallen Zwangerschap & bevallen 8 Juli Redenen bevalling in ziekenhuis (jongste kind) Ziekenhuis meestal uit noodzaak of door gevoel van veiligheid Quote zwangere moeder, Gevoel van veiligheid dat wanneer het niet goed zou gaan, ik direct op de juiste plek zou zijn. Quote moeder OG, De bevalling van mijn 1 e kind was een keizersnede. Ik moest dus verplicht in het ziekenhuis bevallen. Quote zwangere moeder, De vliezen waren langer dan 24 uur gebroken en ik moest daarom op medische indicatie naar het ziekenhuis. Kunt u aangeven waarom u hier bent bevallen? Basis: moeders OG (n=195) en zwangere vrouwen, moeder (n=281) die in het ziekenhuis zijn bevallen. (poliklinisch, lang verblijf) Zwangerschap & bevallen 9 Juli

7 Geplande locatie bevalling (van jongste kind): helft thuis, helft ziekenhuis Bijna de helft van de moeders wilde (had het plan om) thuis bevallen van hun jongste kind. Ongeveer een derde had de wens om poliklinisch te bevallen. Van de moeders die thuis wensten te bevallen, is de helft ook daadwerkelijk thuis bevallen; de rest in het ziekenhuis. Van de moeders die poliklinisch wilden bevallen, is ook circa de helft inderdaad poliklinisch bevallen. Er zijn significant meer moeders uit grote gezinnen met 5 of meer personen die thuis willen bevallen dan uit een gezin met 3 of 4 personen. Waar was u van tevoren, dus tijdens uw zwangerschap, van plan om te bevallen? Thuis 47% 48% Polikliniek 34% 37% Ziekenhuis lang verblijf 9% 15% Kraamhotel/ geboortecentrum Ergens anders 4% 2% voorbeeld voor de rest van de graphs ======> Moeders OG Zwanger en moeder. 7

8 Redenen keuze bevalling thuis (jongste kind) Bevalling thuis vooral vertrouwd Quote moeder OG, Fijner omdat je meer relaxed bent en je eigen baas kunt zijn. Ook na de bevalling is het fijner, je hoeft niet meer weg. Quote zwangere moeder, Omdat het bij de eerste ook prima gegaan is U was voorafgaand aan de bevalling van plan om thuis te bevallen, waarom wilde u dat? Basis: moeders OG (n=144) en zwangere vrouwen, moeder (n=176) die thuis wilden bevallen Zwangerschap & bevallen 11 Juli Redenen keuze bevalling poliklinisch (jongste kind) Keuze polikliniek gevoelskwestie en noodzaak Quote moeder OG, Vanwege complicaties bij een eerdere bevalling was ik verplicht in het ziekenhuis te bevallen. Quote zwangere moeder, Dat voelde veiliger omdat medische hulp dichtbij is op die manier en veel thuisbevallingen toch in het ziekenhuis eindigen. Quote moeder OG, Veilige, deskundige omgeving, geen ongemak thuis. U was voorafgaand aan de bevalling van plan om poliklinisch te bevallen, waarom wilde u dat? Basis: moeders OG (n=105) en zwangere vrouwen, moeder (n=137) die poliklinisch wilden bevallen Zwangerschap & bevallen 12 Juli

9 Redenen keuze bevalling ziekenhuis langer verblijf (jongste kind) Bevalling ziekenhuis vooral om medische redenen Het moest sowieso maar ik had er zelf ook altijd voor gekozen omdat ik vind dat je dan meteen goed zit als er complicaties zijn. Als ik bij de eerste niet in het ziekenhuis was geweest was ze zeker overleden. Nu heeft ze nog 1 De eerste bevalling werd uiteindelijk een keizersnee Moest in verband met mijn vorige zwangerschap en nu met U was voorafgaand aan de bevalling van plan om in het ziekenhuis met minimaal 24 uur verblijf te bevallen, waarom wilde u dat? Basis: moeders OG (n=46) Gewenste locatie aankomende bevalling Poliklinisch meest gewenste/ verwachte locatie Poliklinisch in het ziekenhuis bevallen is het meest gewenst onder zwangere vrouwen. De gewenste locatie van bevalling hangt samen met de daadwerkelijke plek van de bevalling. D.w.z. de meeste moeders die thuis zijn bevallen, willen weer thuis bevallen; en het merendeel van de vrouwen die in de polikliniek zijn bevallen, willen hier weer bevallen. Opvallend is dat de gewenste bevallingslocatie betreffende het jongste kind (destijds) anders was: de helft wilde toen thuis bevallen en een derde poliklinisch. Dat is nu min of meer omgedraaid. 9

10 Kunt u aangeven waar u straks wilt gaan bevallen of denkt te gaan bevallen? Polikliniek 50% Thuis 25% Ziekenhuis lang verblijf 17% Kraamhotel/ geboortecentrum 5% Ergens anders Zwangeren Redenen wens komende bevalling thuis Eigen vertrouwde omgeving belangrijk en moeders zijn al eerder thuis bevallen Thuis bevallen lijkt mij persoonlijker. Ook lijkt het mij heerlijk om direct na de bevalling ste Het is de laatste keer zo prettig gegaan, ik denk er met veel l t h t U wilt thuis bevallen. Wat zijn uw overwegingen om daar straks te willen bevallen? Basis: Zwanger, geen moeder (n=151) en zwangere vrouwen, moeder (n=109) die thuis willen bevallen 10

11 Redenen wens komende bevalling poliklinisch I Zwanger, geen moeder Bevalling in polikliniek geeft veilig gevoel Alle voorzieningen en deskundige hulp direct bij de hand wanneer dat nodig mocht U wilt poliklinisch bevallen. Wat zijn uw overwegingen om daar straks te willen bevallen? Basis: Zwanger, geen moeder (n= 360) die poliklinisch willen bevallen Redenen wens komende bevalling poliklinisch I Zwangere moeder Bevalling in polikliniek vaak noodzakelijk en/of door goede ervaring eerdere bevalling Vanwege (geplande) keizersnede vorige zwangerschap moet ik in Mijn eerste bevalling heeft ook in het ziekenhuis plaatsgevonden, d t h t b lli U wilt poliklinisch bevallen. Wat zijn uw overwegingen om daar straks te willen bevallen? Basis: Zwanger, geen moeder (n= 360) en zwangere vrouwen, moeder (n=151) die poliklinisch 11

12 Redenen wens komende bevalling Gevoel en ervaring vaak leidend in keuze locatie Als het gaat om de keuze van de locatie van de bevalling is er een tweedeling te zien tussen zwangeren die geen moeder zijn en degenen die al wel moeder zijn. Zwangere vrouwen, geen moeder Zwangeren die nog geen moeder zijn, baseren hun keuze vaak op gevoel. Uit de antwoorden komt sterk naar voren dat de vrouwen die liever thuis willen bevallen deze keuze maken omdat de omgeving vertrouwd is. Doordat je omringd bent door je eigen spullen en je beschikking hebt over je eigen badkamer geeft dit een gevoel van rust. Degenen die kiezen voor het ziekenhuis geven aan dat zij deze omgeving veiliger vinden aangezien de hulp dichtbij is in geval van complicaties. Daarnaast zijn er uiteraard ook vrouwen die op medische indicatie geen andere keuze hebben. Zwangere vrouwen, moeder Zwangere moeders die dus al eerder een bevalling hebben meegemaakt, baseren hun keuze meestal op ervaring. Wanneer een eerdere thuisbevalling goed is verlopen, heeft dit vaak de voorkeur voor de volgende bevalling. Ook vinden sommigen het prettig dat de kinderen hun broer/zus gelijk kunnen ontmoeten in een rustige omgeving. Ervaring speelt ook een rol in de keuze voor een bevalling in het ziekenhuis. Hier heeft het echter vaker te maken met een zekere noodzaak door een eerdere bevalling, zoals een keizersnede. Het gevoel van veiligheid komt ook hier terug net zoals bij de zwangeren die geen moeder zijn. Het idee dat alle medische hulpmiddelen bij de hand zijn, maakt gerust. Tot slot zijn er ook hier moeders die door omstandigheden tijdens hun huidige zwangerschap genoodzaakt zijn in het ziekenhuis te bevallen. 12

13 Risicofactoren zwangerschap Spontane en geholpen kennis van risicofactoren Gebruik producten Spontaan genoemde risicofactoren Zwangere vrouwen Stress, alcohol en roken meest benoemde factoren Stress, slecht eten, alcohol drinken, te veel risico s nemen door bijvoorbeeld te veel belasten. Met stip op 1: Stress!!. Welke factoren kunnen volgens u het verloop en de uitkomst van de zwangerschap negatief beïnvloeden? 13

14 Spontaan genoemde risicofactoren Moeders (OG) Ook door moeders stress, roken en alcohol meest genoemd Drank, drugs, te ongezond eten, te druk zijn en te hoge bloeddruk. Een nare ervaring met eerdere bevallingen. Enge verhalen van andere zwangere vrouwen. Geen d b l idi d d. Welke factoren kunnen volgens u het verloop en de uitkomst van de zwangerschap negatief beïnvloeden? Risicofactoren in eigen zwangerschap Zwangere vrouwen Meesten leven gezond, andere vooral (onvoorziene) stress en roken Eigenlijk geen. Ik eet gezond, drink en rook niet en beweeg voldoende. Stress door onvoorziene omstandigheden ( t f l l t li Ben veel aangekomen tijdens mijn zwangerschap (mede doordat ik gestopt ben met roken) ben bang voor de risico s zoals zwangerschapsvergiftiging en hoge bloeddruk.. Als u kijkt naar uw eigen levensstijl. Welke risico s ziet u bij uzelf in uw eigen zwangerschap? Basis: Zwanger, geen moeder (n=652) en zwangere vrouwen, moeder (n=373) 14

15 Herkenning risicofactoren II De risicofactoren worden herkend Vrouwen kennen (geholpen) gemiddeld 10 (van de 13) risicofactoren. De factoren alcohol, drugs, (zelf) roken en stress worden het meest genoemd. Het blijkt dat een aantal risicofactoren niet vaak spontaan benoemd werden zoals drugs, gewicht en bepaalde etenswaren, terwijl men ze wel geholpen kent. Spontaan noemt men wel hoge bloeddruk. Er zijn moeders die eerdere ervaringen en problemen met verpleegkundigen of gynaecologen zien als een risicofactor. Tevens zijn er relatief veel vrouwen die spontaan geen risicofactoren (willen) noemen (40% zegt weet niet). Angst, onder- en overgewicht worden het minst als risicofactor benoemd. Er is ook nog een paar procent vrouwen dat aangeeft dat geen van deze factoren een risicofactor is. Welke zaken zijn volgens u een risicofactor tijdens de zwangerschap? Basis: moeders OG (n= 306), zwangere vrouwen (N=1025) Alcohol 83% 9 Drugs Zelf roken Stress Besmettelijke ziekten Toxoplasmose 7 90% 84% 89% 84% 86% 82% 85% 84% 79% Medicijngebruik Schadelijke stoffen en straling Bepaalde etenswaren Mee roken Overgewicht Ondergewicht Angst 8 75% 8 78% 80% 78% 72% 69% 67% 69% 65% 6 56% 52% Geen van bovenstaande 2% 4% Moeders OG Zwangeren 15

16 Alcohol als risicofactor Elke hoeveelheid alcohol wordt gezien als risico Van degenen die aangeven dat het gebruik van alcohol een risicofactor is, geeft meer dan driekwart aan dat elke hoeveelheid alcohol een risico vormt. Bij welke hoeveelheid alcohol vormt het gebruik een risico voor de zwangerschap? Basis: Allen die alcohol als risicofactor noemen Elke hoeveelheid 76% 79% Enkele glazen per maand Enkele glazen per week Dagelijks 1 glas Dagelijks 2 glazen of meer 7% 4% 5% 6% 6% 5% 6% 3% Moeders OG Zwangeren Roken als risicofactor Meeroken wordt al gezien als risico Van degenen die aangeven dat het roken van sigaretten een risicofactor is, geeft circa 60% aan dat zelfs meeroken schadelijk kan zijn. Bij welke hoeveelheid sigaretten vormt het gebruik een risico voor de zwangerschap? Basis: Allen die roken als risicofactor noemen; moeders OG (n=273), Zelfs meeroken 59% 62% Elk gebruik 29% 35% Zo nu en dan een sigaret Maandelijks sigaretten roken 3% 0% 0% Wekelijks enkele sigaretten Dagelijks 1 sigaret Dagelijks 2-10 sigaretten Dagelijks meer dan 10 sigaretten 0% 2% 2% 3% Moeders OG Zwangeren 16

17 Gebruikte producten tijdens zwangerschap Veel foliumzuur en koffie tijdens zwangerschap De meeste vrouwen gebruiken/ gebruikten foliumzuur tijdens hun zwangerschap. Ongeveer de helft gebruikt cafeïne- producten tijdens de zwangerschap. 1 op de 10 vrouwen zegt (wel eens) te roken tijdens de zwangerschap. Het alcoholgebruik ligt duidelijk lager. Het aantal vrouwen die alcohol zeggen te gebruiken is erg laag. Mogelijk komt dit doordat degenen die zeer sporadisch nog een glas drank drinken dit hier niet aangeven. Welke van de onderstaande producten gebruikt(e) u zelf tijdens uw zwangerschap? Basis: moeders OG (n= 306), zwangere vrouwen (N=1025) Foliumzuur 78% 84% Cafeineproducten 52% 52% Medicijnen 14% 15% Ongewassen groenten en fruit Sigaretten 10% 5% 9% 10% Voedingsmiddelen met lever Alcohol 8% 13% 2% Kaas van rauwe melk 2% 0% Rauw of rosé gebakken vlees 2% Moeders OG Zwangeren 17

18 Gebruikte producten tijdens zwangerschap Roken Driekwart van de rokers rookt dagelijks 2 tot 10 sigaretten Ongeveer 1 op de 10 zwangere vrouwen rookt wel eens. De meesten van deze groep roken relatief veel: driekwart rookt 2 tot 10 sigaretten dagelijks en 12% meer dan 10 sigaretten dagelijks. Hoeveel sigaretten rookt u ongeveer? Basis: Allen die zelf roken tijdens de zwangerschap, zwangere vrouwen (n=101) 10 sigaretten per dag of meer 12% Dagelijks 2-10 sigaretten 75% Dagelijks 1 sigaret 5% Wekelijks enkele sigaretten 8% Zwangeren Andere risicofactoren Vaak stress tijdens zwangerschap Ruim de helft van de vrouwen geeft aan van geen van de genoemde zaken last te hebben (gehad). Heeft men wel last, dan is dat vaak stress (circa 1 op de 3). Eerder kwam al naar voren dat stress ook vaak spontaan als risicofactor wordt genoemd. Stress wordt door de jongeren vaker genoemd. 18

19 Levensstijl Aanpassingen in levensstijl? Zwangerschap & bevallen 29 Aanpassing levensstijl Meesten vrouwen passen levensstijl aan Ongeveer 8 op de 10 vrouwen hebben hun levensstijl aangepast in verband met de zwangerschap.de meesten zijn gestart met het gebruik van foliumzuur. Er werd aangegeven dat er meer gelet wordt op de voeding en meer rust wordt genomen tijdens de zwangerschap. Dit wordt gedaan door minder/ anders te werken of werkzaam-heden aan te passen. Ook geeft men aan dat er rekening gehouden wordt met sport. Van de vrouwen die hebben aangegeven dat zij hun levensstijl niet aanpassen, geeft circa 80% aan dat dit niet nodig was. Er zijn nauwelijks vrouwen die zeggen dat ze niet wisten dat ze hun levensstijl moesten aanpassen. Als toelichting op het antwoord anders wordt vaak aangegeven dat de levensstijl al gezond was voor de zwangerschap of dat er onverwachte situaties zijn waardoor het niet mogelijk is om de levensstijl aan te passen. Quote zwangere, Wist dat ik zou moeten stoppen met roken, maar op het moment van de zwangerschap ging de relatie enorm slecht en kon ik het niet opbrengen 19

20 Bijlagen Onderzoeksverantwoording Uitvoering Het veldwerk voor dit kwantitatieve onderzoek is online uitgevoerd. Er is een aantal dagen na de uitnodiging een reminder per uitgestuurd. Het veldwerk heeft in totaal 2 weken geduurd en heeft plaatsgevonden in week 24 en 25 van Vragenlijst Voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van een gestructureerde vragenlijst. De respondenten zijn via de uitgenodigd. De gemiddelde invultijd voor de online vragenlijst was ruim 7 minuten. In de vragenlijst zijn de volgende vraagpunten opgenomen: - Waar willen vrouwen bevallen - Op basis waarvan kiest men - Kent men de risicofactoren - In hoeverre houdt men rekening met risicofactoren wat betreft eigen levensstijl. Steekproef Er zijn twee steekproeven: moeders met kind in de leeftijd van 0 tot en met 4 jaar en zwangere vrouwen (al dan niet moeder). Voor de moeders is als steekproefbron het consumentenpanel van MarketResponse, De Onderzoek Groep, gebruikt. In het rapport zijn deze moeders aangeduid met moeders OG. De zwangere vrouwen zijn afkomstig van een bestand van de Blijde Doos (Wij Special Media). Respons De Onderzoek Groep: De bruto steekproef was 628 (moeders met kind in de leeftijd van 0 t/m 4 jaar). Dit aantal was in de Onderzoek Groep maximaal beschikbaar. In totaal hebben 306 moeders de vragenlijst ingevuld. Blijde Doos bestand: Via Wij Special Media zijn mails verstuurd aan zwangere vrouwen. Hiervan hebben uiteindelijk 1025 de vragenlijst ingevuld. Hiervan bleken 373 moeder en 652 geen moeder. Weging De resultaten van de groep moeders uit De Onderzoek Groep zijn gewogen, om de resultaten landelijk representatief te maken voor de groep moeders met kind in de leeftijd van 0 t/m 4 jaar. Er is gewogen op de variabelen leeftijd, opleiding, gezinsgrootte en Nielsenregio. De wegingefficiency was bijna 80%. De steekproef vanuit de Blijde Doos is niet gewogen, aangezien er geen profiel beschikbaar is, bijv. vanuit CBS, voor zwangeren in Nederland. Profiel respondenten Het aandeel laag opgeleiden is binnen de groep zwangere vrouwen (uit Blijde Doos-bestand) kleiner dan bij de moeders uit De Onderzoek Groep. De groep moeders uit de OG is gemiddeld ouder dan de zwangere vrouwen; waarbij de zwangere vrouwen die nog geen moeder zijn logischerwijs jonger zijn dan de zwangere moeders. Hetzelfde geldt voor gezinsgrootte: de representatieve groep moeders (OG) heeft een groter gezin dan zwangere vrouwen hebben; waarbij de zwangere vrouwen die nog geen moeder zijn, bijna allemaal een tweepersoons gezin hebben; de zwangere moeders maken met name deel uit van een driepersoons gezin. Zwangerschap & bevallen 47 Juli