Jaarverslag Managementsamenvatting

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Jaarverslag Managementsamenvatting"

Transcriptie

1 Jaarverslag 2016 Managementsamenvatting

2 Inhoudsopgave 1. Voorwoord 3 2. Over EBN 6 3. Van trends naar strategie Resultaten Financiële resultaten 16 Voor het uitgebreide jaarverslag van EBN ga naar EBN - Jaarverslag 2016 pagina 2

3 1. Voorwoord Vaart achter de transitie We zetten onze kennis van de Nederlandse ondergrond onder meer in om de transitie naar een duurzame energievoorziening te versnellen. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 3

4 Meer energie besparen, meer investeren in hernieuwbare energie en minder gebruikmaken van fossiele grond stoffen. Om de klimaatdoelstellingen van Parijs 2015 te halen, moeten we alle zeilen bijzetten. Volgens veel Nederlanders is aardgas deel van het probleem. Begrijpelijk. Maar het kan ook deel zijn van de oplossing. Als we gas slim combineren met andere energiedragers, bouwen we aan een energievoorziening die niet alleen klimaatneutraal, maar bovendien betrouwbaar en betaalbaar is. Ook in 2016 vonden bevingen plaats in Groningen. De inwoners van Groningen voelen zich onveilig. EBN heeft in 2016 op verschillende manieren activiteiten ontplooid om bij te dragen aan een veiliger en betere productie van het Groningenveld, in lijn met haar missie en het beleid van de Minister van Economische Zaken. We zijn diverse studies gestart die moeten bijdragen aan betere inzichten in de processen in de ondergrond rondom de bevingen. Dit werk is complementair aan de onderzoeken die door NAM of onder regie van NAM door andere partijen worden uitgevoerd, maar ook aan onderzoeken van andere partijen zoals SodM en KNMI. De overheid wil kleine gasvelden zo goed mogelijk benutten. We zijn ervan overtuigd dat we gas op een rendabele en verantwoorde manier kunnen winnen duurzaam, samen met anderen en met oog voor maatschappelijke belangen. Daar zetten we onze kennis en ervaring graag voor in. Onze expertise komt nu al van pas bij de ontmanteling en het hergebruik van de gasinfrastructuur. Afgelopen jaar maakten we een masterplan dat de eerste stap vormt. Dit jaar organiseren we stap twee: een bundeling van krachten met alle belanghebbenden. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 4

5 We kijken trouwens niet alleen naar aardgas. Ook aardwarmte is een essentieel ingrediënt van een CO 2 -neutrale energiemix. Volgens ons is de diepe Nederlandse ondergrond rijp voor de oogst. Met het Ministerie van Economische Zaken denken we na over manieren om deze binnen te halen. Traditioneel investeert EBN in de opsporing, winning en opslag van gas en olie. Dat is onze wettelijke opdracht. Maar met onze kennis van de Nederlandse ondergrond helpen we ook de energietransitie te versnellen. Dat deden we in 2016 en daar gaan we in 2017 zeker mee door. Jan Willem van Hoogstraten CEO EBN - Jaarverslag 2016 pagina 5

6 2. Over EBN Kennis van de diepe ondergrond In opdracht van de Nederlandse Staat investeren we in het opsporen, winnen en opslaan van gas en olie. We ontwikkelen en delen belangrijke kennis voor en met de Nederlandse gassector. Deze kennis zetten wij ook in om de energietransitie te versnellen. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 6

7 Wie is EBN? Energie Beheer Nederland (EBN) investeert in het opsporen, winnen en opslaan van gas en olie. We zijn een beleidsdeelneming. Dit betekent dat we 100 procent eigendom zijn van de Nederlandse Staat en dat we mede het energiebeleid van het Ministerie van Economische Zaken uitvoeren. Met olie- en gasmaatschappijen werken we samen in non-operated ventures (NOV s). Dit zijn samenwerkings verbanden met een heldere taakverdeling: de olie- en gasmaatschappijen zijn verantwoordelijk voor de dage lijkse werkzaamheden, terwijl wij investeren, beheren en kennis delen en leveren. Wat doen we? In de kern hebben we drie taken: We investeren in non-operated ventures (NOV s) We investeren in de opsporing, winning en opslag van gas- en oliereserves. Ook zorgen we ervoor dat gas- en olievelden zo goed mogelijk worden benut. Daarnaast stimuleren we de veilige, economische en efficiënte ontmanteling en het hergebruik van oude pijpleidingen, putten en platformen. Wat is het effect van ons werk? Ons werk heeft zowel positieve als negatieve gevolgen voor economie, energievoorziening, leefomgeving en milieu, zowel landelijk als lokaal. Positieve gevolgen: 1. Burgers en bedrijven kunnen vertrouwen op een betrouwbare en betaalbare energievoorziening. 2. Dankzij de winning van gas is Nederland energieonafhankelijk. 3. Gas- en oliemaatschappijen kunnen putten uit onze uitgebreide kennis. 4. De olie- en gasindustrie zorgt lokaal voor werkgelegenheid. 5. Onze kennis helpt Nederland sneller op weg naar een duurzame energievoorziening. 6. De opbrengst van gas en olie vloeit naar de Nederlandse schatkist. Negatieve gevolgen 1. Aardbevingen door gaswinning leiden tot materiële schade en een gevoel van onveiligheid. 2. De winning en het gebruik van gas en olie dragen bij aan het broeikaseffect. 3. Incidenteel kunnen pijpleidingen lekken. Dit leidt lokaal tot vervuiling. We beheren onze NOV s We houden een scherp oog op de prestaties en ontwikkeling van onze NOV s. Daardoor kunnen we op tijd bijsturen als dat nodig is. Door best practices te delen, stimuleren we continue verbetering; dat doen we op het gebied van veiligheid, milieu, draagvlak en op economische gebied. We ontwikkelen kennis en passen die toe binnen onze NOV s We hebben veel verstand van de Nederlandse ondergrond. Die kennis zetten we in om het huidige potentieel van de ondergrond zo goed mogelijk te benutten en nieuw potentieel te ontwikkelen. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 7

8 Kennis ontwikkelen Kennis toepassen Investeren Resultaten Maateffecten schappelijke Financieel Omvangrijke kasstroom, financieringen en een statutair vastgelegd eigen vermogen Geproduceerd Opsporings- en winningsprojecten Mede-eigenaar van infrastructuur op zee en op land, waaronder putten, platformen, vijf pijpleidingsystemen, één gasbehandelingsinstallatie, vier gasopslagen en één gaszuiveringsinstallatie Intellectueel Diepgaande kennis van de olie- en gasindustrie Diepgaande kennis van de ondergrond van Nederland en haar geologische energiebronnen Eigen studies naar mogelijke voorkomens van gas en olie, en gerelateerde winningstechnieken Onze data en analyses komen samen in een groot datawarehouse Menselijk EBN heeft veel kennis in haar organisatie. Vijfenzeventig procent van onze medewerkers zijn kenniswerkers met een (post) academische achtergrond. Sociaal/relationeel Onze relaties met partners in de gehele Nederlandse olie- en gasindustrie Ons aandeel in GasTerra Contacten met kennisinstituten en universiteiten Hechte band met onze aandeelhouder, het Ministerie van Economische Zaken Zie voor meer informatie ook EBN s Belanghebbenden (pagina 29). Natuurlijk Reserves in de olie- en gasvoorkomens Kennis ontwikkelen en toepassen voor onze NOV's Investeren in nieuwe kennis, analyses en instrumenten Leren uit operationele activiteiten Inzicht in kansen voor nieuwe ontwikkeling Kennis delen Nieuwe kansen vermarkten Innovatie Advies aan EZ Beheren van onze NOV's Technische, commerciële, juridische en business informatie samenbrengen Aansturing van deelnemingen Advisering Kennisuitwisseling Kennis Investeren in projecten Waarde creatie Optimalisering van productie van olie- en gasreserves Ontwikkeling van winbare olie- en gasreserves Studeren op aangeboorde olie- en gasvoorraden Exploratie van mogelijke olie- en gasvoorkomens Feedback Financieel Opbrengst uit de gas- en olieverkoop: onze winst keren we uit aan de Staat. Geproduceerd Nieuwe assets, zoals infrastructuur voor de winning Infrastructuur die aan het eind van de levenscyclus is gekomen Nieuwe opsporings- en winningsprojecten Intellectueel Vergroten van kennis door middel van studie, onderzoek, analyse en dankzij opgedane ervaring Nieuwe inzichten en nieuwe technologieën Menselijk Door opleiding en ontwikkeling stijgt het kennisniveau en niveau van de capaciteiten van onze medewerkers Traineeships Sociaal/relationeel Stimuleren van de activiteiten in de gas- en oliesector Deelname aan overleggen en samenwerkingsverbanden binnen de sector Dialoog met stakeholders, ook met belanghebbenden buiten de sector, om bij te dragen aan gewenste versteviging van het maatschappelijk draagvlak Natuurlijk Beschikking over een gas- en olievoorraad in de ondergrond (reserves) De groei van deze reserves vertegenwoordigt een waarde die in een later stadium financieel kapitaal kan opleveren Economie Opbrengsten/welvaart Werkgelegenheid Economische activiteit Energievoorziening Voorzienings zekerheid Leveringszekerheid Milieu Broeikasgas emissies Input Kernactiviteit Output Impact EBN - Jaarverslag 2016 pagina 8

9 seismiek exploratie boring ontwerpen boren en bouwen productie opruimen Welke rol speelt EBN in de gas- en olieketen? Bij de winning van olie en gas onderscheiden we drie typen activiteiten: de zogeheten upstream-, midstream- en downstream-activiteiten. Bij enkele van deze activiteiten spelen wij een rol. Upstream: het opsporen en winnen van aardgas en aardolie op land en in de zee. Wij investeren hierin. Dat is onze belangrijkste taak. Midstream: het tijdelijk opslaan van gas en olie, het transporteren ervan naar gebruikers in binnen- en buitenland en de handel in gas en olie. Wij hebben aandelen in gasgroothandelsbedrijf GasTerra. Ook zijn we mede-eigenaar van pijpleidingen en vier ondergrondse gasopslagfaciliteiten. Downstream: het transporteren van gas naar eindgebruikers, zoals huis houdens, kantoren en de agrarische sector, en het raffineren van olie. Bij deze activiteiten zijn we niet betrokken. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 9

10 3. Van trends naar strategie De publieke aandacht verschuift van fossiele brandstoffen naar een meer duurzame energie voorziening. Wij willen de energietransitie helpen versnellen. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 10

11 Veranderingen in onze omgeving De gasindustrie staat onder druk. Mensen maken zich zorgen over de veiligheid in Groningen en over het effect van fossiele brandstoffen op het klimaat. En zo zijn er nog drie ontwikkelingen die onze activiteiten beïnvloeden: Lagere prijzen, lagere productie Het opsporen en winnen van gas en olie wordt complexer. Veel kleinere gasvelden komen aan het einde van hun levensduur. Platformen zijn toe aan ontmanteling. En om in Groningen de veiligheid te verhogen, heeft de overheid de winning daar fors teruggebracht. Intussen daalden de brandstofprijzen in 2016 tot een historisch laag niveau. Deze ontwikkelingen hebben een negatief effect op de financiële resultaten. Onze energievoorziening gaat op de schop Eind 2016 publiceerde het Ministerie van Economische Zaken de Energieagenda. Om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen moeten we onze energievoorziening ingrijpend veranderen. Hoe? Door minder fossiele brandstoffen te gebruiken, energie te besparen en investeringen in hernieuwbare energie op te schroeven. Voor gas, de minst vervuilende fossiele energiedrager, voorziet het Ministerie in de komende decennia voorlopig nog een belangrijke rol in de energietransitie. Onze nieuwe koers Omdat onze omgeving aanzienlijk is veranderd, hebben we in 2016 onze strategische prioriteiten opnieuw vastgesteld. We willen een actieve rol spelen in de transitie naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. Onze visie De Nederlandse geologische energiebronnen spelen een belangrijke rol in de energietransitie. Onze missie Het realiseren van waarde uit geologische energiebronnen op een veilige, duurzame en economisch verantwoorde wijze. Onze prioriteiten Deze drie taken krijgen onze volledige aandacht: 1. We benutten de Nederlandse geologische energiebronnen zo goed mogelijk Er zit nog gas in de Nederlandse ondergrond. Dat willen we gebruiken op plaatsen waar nog geen duurzame alternatieven voorhanden zijn. Gas ondersteunt duurzame energiedragers totdat we kunnen overstappen op een 100 procent klimaatneutrale energievoorziening. Wij noemen dat Gas op Maat. Aardgas is niet populair In Nederland gaat het bergafwaarts met de reputatie van de olie- en gasindustrie. Bij de winning en het verbruik van fossiele brandstoffen komt CO 2 vrij. Dat is schadelijk voor het milieu. Door de aardbevingen in Groningen brokkelt het maatschappelijke draagvlak voor de winning van gas verder af. 2. We spelen een voortrekkersrol in ontmanteling en hergebruik van de infrastructuur Steeds meer gasvelden raken aan het einde van hun levensduur, zowel op land als in de zee. Dit betekent dat we platformen en putten moeten opruimen of hergebruiken. Dat willen we op een veilige, duurzame en kostenefficiënte manier doen. Samen met partners uit de sector hebben we in het Masterplan for Decommissioning and Re-use beschreven hoe dat werkt. 3. We versterken de rol van geothermie Geothermie kan een belangrijke bijdrage leveren aan een CO 2 -neutrale energievoorziening. Het Ministerie van Economische Zaken bekijkt nu hoe we ultradiepe geothermie in Nederland kunnen ontwikkelen. Samen met TNO ondersteunen we het Ministerie bij deze verkenning. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 11

12 4. Resultaten We namen in 2016 deel aan 198 samenwerkingsverbanden. In 2016 voerden we zestien exploratie- en evaluatieboringen uit. De productie lag in 2016 op 27,6 miljard kubieke meters uit het Groningenveld en 20,6 miljard kubieke meters uit de kleine velden. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 12

13 Samenwerkingsverbanden Boringen 2016 Totale gasproductie Totale olieproductie in miljoen standaard kubieke meters Reserves ,2 miljard kubieke meters EBN-aandeel 19,9 0,42 0, miljard kubieke meters EBN-aandeel 301,3 Technische resultaten 2016 We namen in 2016 verschillende aspecten van de energiesector onder de loep. Daarnaast ontplooiden we de nodige technische activiteiten. Samenwerkingsverbanden rond opsporing en winning Eind 2016 namen we deel aan 198 samenwerkingsverbanden. Dit waren er 2 minder dan een jaar ervoor. Het ging om 188 samenwerkings verbanden rond het opsporen en winnen van olie- en gas, 5 pijpleidingen, 4 gasopslagen en 1 gasgroothandelsmaatschappij (GasTerra). Boringen Ons doel was om in boringen uit te voeren. Door de lage olie- en gasprijzen werden dat er 16: 6 exploratie- en evaluatieboringen en 10 productie putten. 12 boringen leverden technisch winbaar gas op, bij 1 boring vonden we niets, nog eens 2 toonden slechts sporen van gas aan. 1 boring mislukte om technische redenen. Productie In 2015 verlaagde de minister van Economische Zaken het productie plafond voor gaswinning uit het Groningenveld. Daar daalde de productie in 2016 naar 27,6 miljard kubieke meters (2015: 28,1 miljard kubieke meters). De kleine velden waarin wij participeren produceerden 20,6 miljard kubieke meters (2015: 22,4 miljard kubieke meters). De totale gasproductie was 48,2 miljard kubieke meters. Het EBN-aandeel in de totale gasproductie lag op ruim 19,9 miljard kubieke meters (2015: 21,8 miljard kubieke meters). De productie uit de kleine velden nam met 8 procent af. Het aandeel van de kleine velden in de totale gasproductie zakte naar 43 procent (2015: 45 procent). De totale olieproductie bedroeg in ,26 miljoen standaard kubieke meters (2015: 0,42 miljoen standaard kubieke meters). Reserves De (geschatte) gasreserve in de Nederlandse bodem nam met 94 miljard kubieke meters af naar 746 miljard kubieke meters. Het aandeel van EBN in deze gasvoorraad bedraagt 301,3 miljard kubieke meters. Portfolio olie en gas Er zijn in Nederland veel potentiële kleine olie- en gasvelden op zee, maar ook op land. In 2016 namen verschillende bedrijven 5 velden in productie: 3 in de zee en 2 op land. EBN neemt deel aan de productie van aardgas en (in mindere mate) olie uit 240 kleine velden. Seismiek In 2016 schoten we geen seismiek. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 13

14 Studies naar het ontmantelen en hergebruiken van infrastructuur De gasprijzen zijn de laatste twee jaar significant gedaald. Ontmanteling van de infrastructuur komt daarmee in veel gevallen dichterbij. Tegelijk is het belangrijk dat we het Nederlandse gas nog zo veel mogelijk winnen, om onafhankelijk te kunnen voorzien in onze energiebehoefte. Daarvoor hebben we de platformen, productieputten en pijpleidingen hard nodig. Door ze op een andere manier te gebruiken (bijvoorbeeld voor CO 2 -opslag en conversie) kunnen ze bovendien een rol spelen in de transitie naar een duurzame energievoorziening. In het jaar 2016 hebben we geen platformen ontmanteld. Wel schreven we het Masterplan Decommissioning and Re-use, een studie naar het ontmantelen van infrastructuur. In het plan presenteren we nieuwe technologieën en internationale best practices, en sturen we aan op duidelijke regels. Ook beschrijven we het initiatief voor een toekomstig Nationaal Platform Decommissioning en een Decommissioningdatabase. Met TNO en industriële partijen bekijken we hoe onze sector kan samenwerken met de windenergiesector. Studies naar het versterken van de rol van geothermie Samen met TNO en marktpartijen onderzochten we in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken hoe we in Nederland ultradiepe geothermie kunnen ontsluiten. Dit is geothermie die vanuit meer dan 4 kilometer diepte warm water produceert. We organiseerden drie workshops, waar onder andere warmtevragers, potentiële operators en kennisorganisaties aanwezig waren. In 2017 volgen meer van zulke initiatieven. Ook bepaalt het ministerie dit jaar of wij een rol kunnen spelen bij de uiteindelijke ontwikkeling van (ultradiepe) geothermie. Studies naar het veilig exploreren van het Groningenveld Om de kans op aardbevingen te verkleinen, verlaagde het kabinet in april 2016 de maximumjaarproductie voor de komende 5 jaar tot 24 miljard m 3. In 2016 waren er 13 bevingen met een kracht van 1,5 of hoger op de schaal van Richter. Dat waren er 8 minder dan in NAM en het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) denken dat de daling het resultaat is van de productieverlaging. Wij willen bijdragen aan veilige exploitatie van het Groningenveld. Dat is in lijn met onze missie. In 2016 startten we studies naar de processen in de ondergrond rondom de bevingen. We delen onze bevindingen met KNMI, NAM, SodM en andere partijen die in het gebied actief zijn. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 14

15 43,7 74,8 33% 20% 4,86% Gemiddelde leeftijd Aantal fte in dienst bij EBN Percentage vrouwen in dienst Hoeveel vrouwen zitten er in schaal 9 of hoger Ziekteverzuim (ultimo 2016) (gemiddeld 2016) bij EBN (ultimo 2016) en/of zijn hiërarchisch leidinggevend? (t.o.v. van (over heel 2016) het totaal aantal medewerkers in management en professionele posities) (ultimo 2016) Economische en maatschappelijke resultaten Ook afgelopen jaar investeerden we in de opleiding en ontwikkeling van onze medewerkers. Enkele specialistische opleidingen konden afgelopen jaar door een gebrek aan deelnemers vanuit andere bedrijven in de sector niet plaats vinden. Onze medewerkers besteedden daardoor minder tijd aan trainingen, seminars en cursussen: 45 uur gemiddeld per medewerker (2015: 54). Drie medewerkers werkten aan hun vakinhoudelijke ontwik keling door opdrachten uit te voeren bij Oranje-Nassau Energie, SodM en het Ministerie van Economische Zaken. Naast de jaarlijkse beoordeling door leidinggevenden hebben onze 81 medewerkers elk jaar een ontwikkelgesprek. Daarin bespreken zij de korte- en langetermijndoelen voor hun loopbaan. In 2016 startten we voor alle medewerkers met 360 graden-feedback. Dit is een beoordeling van hun kwalitatieve en kwantitatieve inbreng door collega s, leiding gevenden en eventueel externe contacten. Andersom vragen wij medewerkers om ons te beoordelen. We participeren in het medewerkertevredenheidsonderzoek van de internationale organisatie Great Place to Work. In 2016 ontvingen we opnieuw het certificaat Great Workplace. Directie en management gebruiken de uitkomsten van het onderzoek om onze bedrijfsvoering waar nodig te verbeteren. Resultaten 2016: De gemiddelde leeftijd was 43,7 jaar (2015: 43,2 jaar). Het aantal FTE bedroeg 74,8 (2015: 74,5). Het aandeel vrouwelijke medewerkers was 33 procent. (Op het niveau van leidinggevende en/of professional: 20 procent.) Het ziekteverzuim lag op 4,9 procent (2015: 3,8 procent). Vooral het aantal langdurig zieken steeg. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 15

16 5. Financiële resultaten EBN - Jaarverslag 2016 pagina 16

17 Kerncijfers Aantal participaties Waarvan exploratie Afzet EBN-deel (mrd. Nm 3 ) Omzet Nettoresultaat Afdrachten aan de staat Investeringen Afschrijvingen en bijzondere waardeverminderingen Financiële resultaten De omzet over 2016 is met 35 procent gedaald naar EUR 3,1 miljard, vergeleken met EUR 4,8 miljard in De daling van de omzet werd vooral veroorzaakt door zowel lagere gerealiseerde gasprijzen (32 procent) als een lagere gerea liseerde afzet van aardgas (5 procent). Ook gerealiseerde opbrengstprijzen voor olie en condensaat waren lager dan in Het nettoresultaat is uitgekomen op EUR 333 miljoen. De operationele kosten bedroegen EUR 982 miljoen (2015: EUR 1,4 miljard). De afschrijvingen, inclusief bijzondere waarde verminderingen, kwamen uit op EUR 0,8 miljard (2015: 1,2 miljard). De totale afdracht aan de Nederlandse Staat, inclusief heffingen, bedroeg EUR 1,3 miljard (2015: 2,1 miljard). Investeringen De investeringen in de winnings- en opslagvergunningen zijn 50 procent afgenomen van EUR 564 miljoen in 2015 naar EUR 281 miljoen in Dit is een zorgelijke ontwikkeling: het is van belang velden te blijven ontwikkelen en nieuwe reserves toe te voegen om de productie zoveel mogelijk op peil te houden en de infrastructuur optimaal te benutten. Zonder voldoende investeringen zal de gasproductie uit kleine velden sterk afnemen. Ook in 2017 wordt een relatief laag niveau aan investeringen verwacht. EBN - Jaarverslag 2016 pagina 17

18 Nederland, land van... Energieverbruik Energiewinning Nederland is een land van energie. We verbruiken veel energie, maar we winnen ook heel veel in ons eigen land. De belangrijkste energiebron van Nederland is aardgas. Sinds de ontdekking van het grote Groningen gasveld in 1959 zijn er door mijnbouwbedrijven nog honderden kleine velden ontdekt die nog steeds worden aangeboord en waarvan het gas in ons energiesysteem wordt gebruikt. Maar we gebruiken nog veel andere energiebronnen zoals olie, kolen, hernieuwbare energie en kernenergie. Deze infographic geeft inzicht in de winning en het verbruik van energie in Nederland en geeft een doorkijkje naar de toekomstige energievoorziening waar hernieuwbare energie een steeds grotere rol zal spelen Nederlandse energie (on)afhankelijkheid per bron Gebruik aardgas 76% Direct gebruik 17% Elektriciteitsopwekking 7% Grondstof Ca. 800 producerende Ca. 600 producerende putten op zee Investeringen van gas en olie sector in NL ,6 MRD euro per jaar putten op land 155 platformen op zee Aardgas 74% Elektriciteit 19% Biomassa 4% Warmte 3% Verkeer en vervoer 489PJ (19%) Olie 96% Biobrandstof 3% Elektriciteit 1% Industrie 1187PJ (46%) Energiefunctie 625 PJ Aardgas 34% Olie 20% Elektriciteit 17% Kolen 15% Warmte 11% Biomassa/gas 4% Grondstoffunctie 562 PJ Olie 85% Aardgas 15% Aardgas 38% 32 % Olie 37% 41% Kolen 17% 13% Elektriciteit Aardgas 42% Kolen 35% Wind 7% Biomassa 4% Nucleair 4% Zon 1% Overig 7% Primaire Energie mix. Totale energiegebruik PJ / PJ (vastgesteld en voorgenomen beleid) Hernieuwbare energie 4% 14% Nucleair 1% 1% Overig 3% -1% Gas en olievoorraden Rest. voorraad gas 891 mrd m 3 Groningen 665 mrd m 3 Kleine velden 226 mrd m 3 Op land 109 mrd m 3 Op zee 117 mrd m 3 Rest. voorraad olie 199 mln vaten Op land 129 mln vaten Op zee 70 mln vaten Gas en oliewinning Winning van gas 49,7 mrd m 3 Groningen 28,1 mrd m 3 Kleine velden 21,6 mrd m 3 Op land 7,5 mrd m 3 Op zee 14,0 mrd m 3 Winning van olie 10,69 mln vaten Op land 2,52 mln vaten Op zee 8,18 mln vaten Gas en olieboringen Aantal boringen 35 Waarvan opsporing 11 Waarvan succesvol 8 Succespercentage 73% % succes afg. 10 jr 64% Geologie en technologie Duur van een boring tot 4 km 2 maanden Diepte van aardgasvelden 2-4 km Productieduur van een klein veld 5-30 jaar * Deel van het totaal eindverbruik van energie ** Netto levering van elektriciteit aan het net *** Handel, diensten, overheid, waterbedrijven en afvalbeheer Cijfers zijn van 2015 tenzij anders aangegeven. Exclusief voorraadmutaties en bunkering voor internationale scheep- en luchtvaart uitgeproduceerde/ opgeruimde putten 200 productielocaties op land Gas en olievelden in Nederland 4 gasopslagen Winning op zee Gas 14,0 miljard m 3 Olie 8,18 miljoen vaten Energieverbruik PJ Aardgas Olie Kolen Hernieuwbare energie Winning in Nederland Verbruik in Nederland Nucleair Aardgasbaten: 280 mrd euro sinds ,4 10, , ,3 Hernieuwbare energie 4% Kolen 17% Primair energieverbruik Overig 3% Nucleair 1% Olie 37% Gas 38% 17% * 5% 19% 46% 13% 2016 Energiewinning in Nederland Hernieuwbare energie 7% Olie 5% Overig 4% Gas 84% Huishoudens 429 PJ (17%) Land- & tuinbouw 136 PJ (5%) Aardgas 89% Biomassa/gas 8% Warmte 5% Olie 1% Elektriciteit -3% ** Overige sectoren *** 345 PJ (13%) Aardgas 42% Elektriciteit 35% Biomassa/gas 12% Overig 10% Olie 1% (De)centrale opwekking 396 PJ Importsaldo 32 PJ 477 gasvelden ontdekt 24% Gas in Groningenveld t.o.v. oorspronkelijke hoeveelheid Schoonebeek Grootste olieveld in Nederland 253 producerende gasvelden Gasvelden Olievelden Bron: Nationale Energieverkenning 2016, ECN, PBL, CBS, RVO Resterende voorraad Gas 891 Olie 199 miljard m 3 miljoen vaten Powered by EBN 10825_ / ontwerp & realisatie: a-design.nl Bron: hoewerktgaswinnen.nl Bron: Jaarverslag Delfstoffen en Aardwarmte 2015, TNO Bron: CBS Bron: CBS 5,3 Nominale inkomsten uit winning van gas en olie in mrd Import PJ 3144 PJ 1927 PJ Export 9292 PJ IPCC 5th Assessment, 2014: Levenscyclusanalyse Min waarden Broeikasgasuitstoot bij opwekking van elektriciteit (generieke data) gco2eq / kwh 0 Wind Zon PV (dak) Aardgas Kolen

Jaarverslag Verbinding in de energietransitie. Managementsamenvatting

Jaarverslag Verbinding in de energietransitie. Managementsamenvatting Jaarverslag 2017 Verbinding in de energietransitie Managementsamenvatting Inhoudsopgave 1. Voorwoord 3 2. Over EBN 6 3. Strategie 12 4. Resultaten 16 5. Financiële resultaten 20 Voor het uitgebreide jaarverslag

Nadere informatie

Hierbij doe ik u toekomen het Jaarverslag 2010, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2010 van Energie Beheer Nederland B.V.

Hierbij doe ik u toekomen het Jaarverslag 2010, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2010 van Energie Beheer Nederland B.V. > Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 33 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2012 Nr.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 400 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2013 Nr.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 34 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) en het Diergezondheidsfonds (F) voor het jaar

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA 's-gravenhage

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA 's-gravenhage > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag

Nadere informatie

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Tabellenbijlage Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Verantwoording Dit rapport is de tabellenbijlage bij de Nationale Energieverkenning 2014 verschenen

Nadere informatie

Jaarverslag 2016 EBN en transitie

Jaarverslag 2016 EBN en transitie Jaarverslag 2016 EBN en transitie Inhoudsopgave 1. Voorwoord 3 2. Over EBN 8 2.1 Profiel 8 2.2 Organisatiestructuur 9 2.3 Bedrijfsmodel 11 2.4 De olie- en gasketen 15 3. Strategie 18 3.1 Trends 18 3.2

Nadere informatie

Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning

Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning New emmergy 17 mei 2017 Berend Scheffers Ons energiesysteem 2 Energiesysteem Nederland 2015. Bron: NEV 2016, ECN, PBL, CBS, RVO Rol van gas

Nadere informatie

Nieuwe Energie Aanboren. PvdA Aanvalsplan Aardwarmte 17 februari 2011

Nieuwe Energie Aanboren. PvdA Aanvalsplan Aardwarmte 17 februari 2011 Nieuwe Energie Aanboren PvdA Aanvalsplan Aardwarmte 17 februari 2011 Verduurzaming van onze energievoorziening hapert De zekerstelling van onze energievoorziening is één van de grootste uitdagingen voor

Nadere informatie

Jaarverslag 2016 EBN en transitie

Jaarverslag 2016 EBN en transitie Jaarverslag 2016 EBN en transitie Inhoudsopgave 1. Voorwoord 3 2. Over EBN 8 2.1 Profiel 8 2.2 Organisatiestructuur 9 2.3 Bedrijfsmodel 11 2.4 De olie- en gasketen 15 Interview Andre Faaij Energy Academy

Nadere informatie

Jaarverslag 2017 Verbinding in de energietransitie

Jaarverslag 2017 Verbinding in de energietransitie Jaarverslag 2017 Verbinding in de energietransitie Inhoudsopgave 1. Voorwoord 1 2. Over EBN 2 2.1 Profiel 7 2.2 Organisatiestructuur 9 2.3 Bedrijfsmodel 11 2.4 Onze positie in de energieketen 13 2.5 De

Nadere informatie

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0) Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000

Nadere informatie

Power to gas onderdeel van de energietransitie

Power to gas onderdeel van de energietransitie Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte

Nadere informatie

Inzichten uit een regio:

Inzichten uit een regio: Er is een brede duurzaamheidsscope nodig voor afwegingen rond de bodem; de energietransitie staat daarin centraal. Inzichten uit een regio: Sneller afbouwen van fossiele energie De bodem is onmisbaar bij

Nadere informatie

en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018

en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen

Nadere informatie

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening Indicator 12 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energie speelt een cruciale

Nadere informatie

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 11 augustus 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energiedragers De economie

Nadere informatie

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019 ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:

Nadere informatie

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft

Nadere informatie

Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak!

Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak! Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak! Presentatie bewonersavond De Mortel Frank de Boer Eindhoven, donderdag 23 oktober 2014 1 Profiel Cuadrilla Engels bedrijf, opgericht in 2007 Specialist

Nadere informatie

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie. Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

DIEP IN DE ONDERGROND HERMAN DAMVELD LEZING BIBLIOTHEEK ASSEN

DIEP IN DE ONDERGROND HERMAN DAMVELD LEZING BIBLIOTHEEK ASSEN DIEP IN DE ONDERGROND HERMAN DAMVELD LEZING 19-4-2016 BIBLIOTHEEK ASSEN Over mezelf Zelfstandig onderzoeker en publicist. Sinds 1976 studeer ik op (kern)energie, radioactief afval, aardgas. Veel artikel

Nadere informatie

Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019

Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Bio-energie is vandaag de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

Aardwarmte in Nederland. Eveline Rosendaal / Geothermie symposium Twente 19 september 2018

Aardwarmte in Nederland. Eveline Rosendaal / Geothermie symposium Twente 19 september 2018 Aardwarmte in Nederland Eveline Rosendaal / Geothermie symposium Twente 19 september 2018 Energieverbruik Nederland 2015 3144 PJ 38% gas www.ebn.nl 2 CO 2 emissie Nederland 1990 100% 222,2 Mton CO 2 -eq

Nadere informatie

Jaarverslag 2014. Sustaining value from Dutch oil and gas

Jaarverslag 2014. Sustaining value from Dutch oil and gas Jaarverslag 2014 Sustaining value from Dutch oil and gas Businessmodel Kennis ontwikkelen Kennis toepassen Roadmaps Investeren in nieuwe kennis, analyses en instrumenten Leren uit operationele activiteiten

Nadere informatie

Geothermie als Energiebron

Geothermie als Energiebron Geothermie als Energiebron Even voorstellen: Paul Mast -- Geoloog Johan de Bie --Technical Sales manager ESPs Ynze Salverda -- BD Analist Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Daarvan is geothermie

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Datum 21 maart 2019 Betreft Deelname EBN in geothermie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Datum 21 maart 2019 Betreft Deelname EBN in geothermie > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Beleid dat warmte uitstraalt Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Doelen rijksoverheid voor 2020 Tempo energiebesparing 2 % per jaar Aandeel duurzaam in totale

Nadere informatie

Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016

Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016 Samen omschakelen Arnhem, 7 september 2016 Waarom zijn we bijeen? Verduurzaming energievoorziening Samenwerking om de NL ambitie te verwezenlijken Samenwerking vanaf de start van initiatieven Draagvlak

Nadere informatie

Opsporing en winning van aardwarmte

Opsporing en winning van aardwarmte Opsporing en winning van aardwarmte Aardwarmte in Nederland Principe aardwarmte ardwarmte Soorten aardwarmte normale aardwarmtewinning: doublet T = Tp-Ti Tp=70 C Ti=30 C Soorten aardwarmte Mijnwaterproject

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Paul van den Oosterkamp, Jeroen de Joode Schaliegas Congres - IIR Amersfoort, 30-31 Oktober 2013 www.ecn.nl Visie ECN Rol gas in NL energiesysteem nu en straks

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 26 januari 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De energievoorziening van Nederland

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

Datum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording vragen over de plannen van NAM om de put Vries-10 in Assen op te starten

Datum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording vragen over de plannen van NAM om de put Vries-10 in Assen op te starten > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres

Nadere informatie

Geothemie. Nieuwe kansen voor het warmtenet

Geothemie. Nieuwe kansen voor het warmtenet Geothemie Nieuwe kansen voor het warmtenet 06 54268181 1 Accelerate energy innovation Drs. Ronald den Boogert Ronald@inimpact.nl By the implementation of innovative technologies and a close cooperation

Nadere informatie

Monitor energie en emissies Drenthe

Monitor energie en emissies Drenthe Monitor energie en emissies Drenthe 2012-2015 - november 2017 www.ecn.nl Monitor energie en emissies Drenthe 2012-2015 Deze monitor sluit aan op de notitie Energie en emissies Drenthe 2020, 2023 en 2030

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA UPDATE 2016 SAMENVATTING STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Opdrachtnemer Evert

Nadere informatie

De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren

De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren Inspiratie voor de avond Marc Londo, ECN Beleidsstudies Alkmaar 1 april 2015 www.ecn.nl Boodschappen 1. De energiehuishouding verandert, en daar zijn

Nadere informatie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities

Nadere informatie

Gas. maat. De propositie van de. Nederlandse gassector. voor een klimaatneutrale. energievoorziening

Gas. maat. De propositie van de. Nederlandse gassector. voor een klimaatneutrale. energievoorziening De propositie van de Gas Nederlandse gassector op voor een klimaatneutrale maat energievoorziening 3 naar een nieuwe rol van gas De gassector staat voor grote uitdagingen. Wat nog niet zo lang geleden

Nadere informatie

Hoe moeten we het in de tussentijd (de transitieperiode) aanpakken?

Hoe moeten we het in de tussentijd (de transitieperiode) aanpakken? De achtergrond Energie is in alle opzichten te beschouwen als de zuurstof van de economie en daarom van de samenleving. De industriële revolutie, die aan de basis staat van onze in de geschiedenis ongekende

Nadere informatie

Notitie bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte

Notitie bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte Notitie bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte Aanleiding In bijna alle van de tot op heden in Nederland geboorde aardwarmteputten is naast warm water ook opgelost gas en in een enkel geval olie aangetroffen.

Nadere informatie

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Nederland is verslaafd aan fossiele energie, zeker in vergelijking met landen om ons heen, vertelt Paul Korting, directeur van ECN. Er zijn genoeg scenario

Nadere informatie

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien?

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien? De Kromme Rijnstreek Off Grid in 00. Hoe kan dat eruit zien? De gemeenten Houten, Wijk bij Duurstede en Bunnik op weg naar energieneutraal in 00 Exact bepalen hoe het energiesysteem van de toekomst er uit

Nadere informatie

Gas. maat. De propositie van de. Nederlandse gassector. voor een klimaatneutrale. energievoorziening

Gas. maat. De propositie van de. Nederlandse gassector. voor een klimaatneutrale. energievoorziening De propositie van de Gas Nederlandse gassector op voor een klimaatneutrale maat energievoorziening 3 naar een nieuwe rol van gas De gassector staat voor grote uitdagingen. Wat nog niet zo lang geleden

Nadere informatie

Jelle Vegt. Naam Medewerker Milieu en Duurzaamheid Stichting Natuur en Milieufederatie Limburg

Jelle Vegt. Naam Medewerker Milieu en Duurzaamheid Stichting Natuur en Milieufederatie Limburg Eigen duurzame energie Is dat mogelijk? Jelle Vegt Naam Medewerker Milieu en Duurzaamheid Stichting Natuur en Milieufederatie Limburg Waarom zouden we? 2-6-2015 3 2-6-2015 4 2-6-2015 5 Olie en gasvoorraden

Nadere informatie

Samenvatting. Figuur 1: Onderzoeksgebied in paars

Samenvatting. Figuur 1: Onderzoeksgebied in paars Samenvatting Geothermie duurzame energiebron De lat voor verduurzaming in de woningbouw, tuinbouw en industrie ligt hoog. Het blijkt uit onderzoek en praktijk dat geothermie een zeer kosteneffectieve manier

Nadere informatie

Van gas los! Dialoog In een breder perspectief: Klimaatakkoord Landbouw en Landgebruik Huidige situatie Opgave Klimaatakkoord Ambitie Glastuinbouw

Van gas los! Dialoog In een breder perspectief: Klimaatakkoord Landbouw en Landgebruik Huidige situatie Opgave Klimaatakkoord Ambitie Glastuinbouw Van gas los! Klimaat Opties glastuinbouw Dialoog In een breder perspectief: Klimaatakkoord Landbouw en Landgebruik Huidige situatie Opgave Klimaatakkoord Ambitie Glastuinbouw Minder energie gebruiken CO2

Nadere informatie

Eigendom bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte

Eigendom bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte (Deze notitie is de integrale versie van de Notitie bijvangst Ministerie EZ van april 2014 en ook onder andere op de site van Platform Geothermie te vinden.) Aanleiding In bijna alle van de tot op heden

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program

H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program 13-12-2018 Steven Lak voorzitter Om 2030 ambitie van broeikasgas emissiereductie te behalen

Nadere informatie

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030 December 2016 ECN-N--16-031 Energiescenario s Drenthe 2030 Gerdes, J. Gewijzigd op: 16-12-2016 13:20 2 Inhoud 1 Context van de energiescenario s voor 2030 4 2 Uitgangspunten voor drie scenario s 5 3 Ontwikkelingen

Nadere informatie

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301

Nadere informatie

Grootschalige introductie van micro wkk systemen. Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies

Grootschalige introductie van micro wkk systemen. Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies Grootschalige introductie van micro wkk systemen Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies jeeninga@ecn.nl Micro wkk een controversieel onderwerp? De discussie rondom het nut van micro wkk wordt niet altijd niet

Nadere informatie

De rol van biomassa in de energietransitie.

De rol van biomassa in de energietransitie. De rol van biomassa in de energietransitie. Bert de Vries Plaatsvervangend directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging, Ministerie van Economische Zaken Inhoud 1. Energieakkoord 2. Energietransitie

Nadere informatie

Smart Energy Mix. Victor van Heekeren Platform Geothermie

Smart Energy Mix. Victor van Heekeren Platform Geothermie Smart Energy Mix Victor van Heekeren Platform Geothermie Inhoud 1. Hoe ziet het er uit (globale contouren) 2. Vragen 3. Profiel/introductie Platform Geothermie 4. Blockers & Drivers, het krachtenveld 5.

Nadere informatie

Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden. Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden

Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden. Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden - Woerden: duurzaamheid tot in de haarvaten van de samenleving - Het klimaatakkoord

Nadere informatie

Energieverzorging Nederland

Energieverzorging Nederland Energieverzorging Nederland Naar een Duurzame Samenleving (VROM) Vanuit een internationaal geaccordeerde basis voor 2050 Standpunt Nederlandse overheid : 100% CO2 -reductie Standpunt van de G8: 80 % CO2

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2016 2017 32 813 Kabinetsaanpak Klimaatbeleid op weg naar 2020 Nr. 133 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR

Nadere informatie

Basisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland

Basisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland Basisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland H1. Aardgas in Nederland Een Nederlandse energiebron Aardgas is de belangrijkste energiebron van Nederland. Het voorziet in bijna de helft van onze

Nadere informatie

Werkatelier duurzame energieopwekking

Werkatelier duurzame energieopwekking Werkatelier duurzame energieopwekking Plaats Bodegraven Datum 12 maart 2018 Presentator Jody de Graaf Duurzame energie 12 maart 2018 Pagina 1 Welkom Wethouder Kees Oskam Duurzame energie 12 maart 2018

Nadere informatie

Geachte mevrouw Franke,

Geachte mevrouw Franke, Retouradres:, Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 2500EA Onderwerp Rondetafelgesprek inzake

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 529 Gaswinning Groningen-veld Nr. 1 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den

Nadere informatie

Hernieuwbare energie in Nederland

Hernieuwbare energie in Nederland Hernieuwbare energie in Nederland Nieuwe business modellen Amsterdam, 25 juni 2015 Rapport over hernieuwbare energie in Nederland Accenture en Climex onderzoeken kansen binnen het veranderende energielandschap

Nadere informatie

Re-use & decommissioning rapport

Re-use & decommissioning rapport Nederlandse versie Re-use & decommissioning rapport Begrippenlijst met iconen www.nexstep.nl 1 Inhoudsopgave 1 Putten op zee.... 3 1.1 Methoden voor ontmanteling putten op zee.... 4 2 Installaties op zee....

Nadere informatie

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE BELGISCHE ENERGIE- UITDAGING 2 De doelstellingen van het interfederale

Nadere informatie

WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING. Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, 18 november 2015

WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING. Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, 18 november 2015 WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, Inhoud: In het komende half uur: Korte introductie; Rotterdamse haven, Havenbedrijf Rotterdam en pijpleidingen Deltaplan

Nadere informatie

Geothermie in de gebouwde omgeving

Geothermie in de gebouwde omgeving Geothermie in de gebouwde omgeving Ans van den Bosch Plv. Directeur Warmte en Ondergrond Programma manager Duurzame Warmte Onderwerpen 1. Klimaatakkoord 2. Geothermie in de gebouwde omgeving 3. Beleid

Nadere informatie

Beersel wekt op. Klimaatneutraal Beersel 2040?

Beersel wekt op. Klimaatneutraal Beersel 2040? Klimaatneutraal Beersel 2040? 2013-2014: participatief traject 100 acties voor klimaatplan 2014-2015: inspelen op bestaande initiatieven en acties 2017-2018: Beersel wekt op De zon is van iedereen Zonnelaan

Nadere informatie

DE 4 DE REVOLUTIE ENERGIE AUTONOMIE. BronsGroen - Natuurpunt As Gemeente As Vrijetijdscentrum As, 4 december 2014 Dirk Knapen REScoop.

DE 4 DE REVOLUTIE ENERGIE AUTONOMIE. BronsGroen - Natuurpunt As Gemeente As Vrijetijdscentrum As, 4 december 2014 Dirk Knapen REScoop. BronsGroen - Natuurpunt As Gemeente As Vrijetijdscentrum As, 4 december 2014 Dirk Knapen REScoop.be REScoop REScoop.be, Federatie van groepen en coöperaties van burgers voor hernieuwbare energie A cooperative

Nadere informatie

Energie in de provincie Utrecht. Een inventarisatie van het energiegebruik en het duurzaam energie potentieel

Energie in de provincie Utrecht. Een inventarisatie van het energiegebruik en het duurzaam energie potentieel Energie in de provincie Utrecht Een inventarisatie van het energiegebruik en het duurzaam energie potentieel Doel van Onderzoek Dit onderzoek dient om: 1. Een nieuw overzicht samen te stellen van het energiegebruik

Nadere informatie

Economie kernenergie versus andere opties

Economie kernenergie versus andere opties Economie kernenergie versus andere opties Bert Dekker KIVI NIRIA stuurgroep Energie Symposium De economie van kerncentrales 9 november 2007 Uitgangspunten SEM Maximalisatie van renderende besparingen (payback

Nadere informatie

2. Lees nu de tekst met het stappenplan. Kom je nog moeilijke woorden tegen in de tekst? Gebruik dan de woordhulp.

2. Lees nu de tekst met het stappenplan. Kom je nog moeilijke woorden tegen in de tekst? Gebruik dan de woordhulp. Tekst lezen 1. Lees de tekst nog niet! Maak eerst deze vraag: Wat weet je van de aardbevingen in Groningen? Schrijf het op in de linkerkolom. Wat weet ik van de aardbevingen? Wat ben ik te weten gekomen?

Nadere informatie

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder

Nadere informatie

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 Er is de komende jaren een fundamentele verandering van onze energievoorziening nodig om het hoofd te bieden aan de mondiale uitdagingen op energiegebied: de

Nadere informatie

Van Schoonebeek tot schaliegas. Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015

Van Schoonebeek tot schaliegas. Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015 Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015 Aardbevingen in Groningen Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13

Nadere informatie

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Mark Frequin Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Energiebeleid: van context tot acties. Mark Frequin Rijks Universiteit Groningen Inhoud 1. Context 2. Richting

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

Hernieuwbaar gas. Energiedrager van de toekomst. Wat is de rol van (hernieuwbaar) gas in de energietransitie

Hernieuwbaar gas. Energiedrager van de toekomst. Wat is de rol van (hernieuwbaar) gas in de energietransitie Hernieuwbaar gas Energiedrager van de toekomst Wat is de rol van (hernieuwbaar) gas in de energietransitie New Energy Coalition Sector Grondstoffen Kracht en licht Vervoer Warmte Eindverbruik 567 PJ 362

Nadere informatie

Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken

Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Inleiding Jaarlijks brengt de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) in opdracht van het ministerie van

Nadere informatie

Windenergie in Wijk bij Duurstede

Windenergie in Wijk bij Duurstede Windenergie in Wijk bij Duurstede J.H. Fred Jansen Nationaal Kritisch Platform Windenergie (NKPW) www.nkpw.nl Bruto opbrengst windenergie in Nederland en Wijk bij Duurstede Netto opbrengst Geluid windturbines

Nadere informatie

Externe notitie. Petten, 8 juli Cees Volkers Wouter Wetzels. Afdeling Policy Studies ECN-N Van

Externe notitie. Petten, 8 juli Cees Volkers Wouter Wetzels. Afdeling Policy Studies ECN-N Van Externe notitie Petten, 8 juli 2013 Afdeling Policy Studies ECN-N--13-028 Van Cees Volkers Wouter Wetzels Onderwerp Nieuwste inzichten Nederlands gasverbruik Inleiding ECN Policy Studies voert regelmatig

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 33 529 Gaswinning Nr. 499 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den

Nadere informatie

Hernieuwbare elektriciteit,

Hernieuwbare elektriciteit, Indicator 10 januari 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 is de productie van

Nadere informatie

Miljarden kostende gasleidingen in de Noordzee snakken naar w...

Miljarden kostende gasleidingen in de Noordzee snakken naar w... 1 van 6 23-10-2017 10:48 Miljarden kostende gasleidingen in de Noordzee snakken naar waterstof Carel Grol Foto: Getty Images/iStockphoto Vanuit Den Helder loopt 'ie de zee in. Nogat, de Northern Offshore

Nadere informatie

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie

Nadere informatie

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030 IP/3/661 Brussel, 12 mei 23 Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 23 In 23 zal het wereldenergieverbruik verdubbeld zijn; fossiele brandstoffen, voornamelijk

Nadere informatie

In het hol van de leeuw?

In het hol van de leeuw? In het hol van de leeuw? Ing. Ruud Brunst Manager Applications 5-10-2016 remeha.nl We horen vaak Gas raakt op of fosiele brandstoffen worden schaars maar is dat wel zo? remeha.nl Gas zal nog lang beschikbaar

Nadere informatie