Roestvast stalen zwembad op 11 hoog En heel veel laserlassen

Transcriptie

1 Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden Nummer 10 - In deze editie o.a. Roestvast stalen zwembad op 11 hoog En heel veel laserlassen

2 VOORWOORD Bedrijfsleider John Duncan van Alcomij: Support, scholing en service dicht bij huis Alcomij in s-gravenzande, toeleverancier voor o.a. de tuinbouwsector, zet Valk Welding lasrobots in voor de lasproductie van aluminium onderdelen. Bedrijfsleider John Duncan: Valk Welding levert een compleet systeem, specifiek ontwikkeld voor het booglasproces en voor support, scholing en service hoeven we niet naar het buitenland. Zorgt dat het hele lasproces optimaal verloopt Service, training en parts dicht bij huis Specialisten op las- en robotgebied Complete sytemen uit één hand Snel en eenvoudig te programmeren Colofon Uitgave ISSN Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Kevin van Beek, Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes, Henk Zandvliet Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong - T Advertentie-exploitatie Con-Sell, Rolf Mul T E info@con-sell.nl Redactieadviesraad Erik Anschütz, Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Marijke Damen, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser, Ben Weenink Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus AD Zoetermeer T E redactie@nil.nl - Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark B-9052 Zwijnaarde, België T F , E Ann.Wydooghe@bil-ibs.be - OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j GK Leiden, T F E info@vakbladlastechniek.nl - Voor het verzenden van grote bestanden kunt u gebruik maken van: Abonnementen Voor particulieren in Nederland 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met ann.wydooghe@bil-ibs.be Prijzen zijn excl. BTW. Lastechniek verschijnt elf keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden. Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever. Blaadjes op het spoor Vertraagde treinen door blaadjes op het spoor. Voor de reizigers een bron van ergernis, maar vaker een dankbaar onderwerp voor grappen over de incompetentie van de NS en ProRail. In Eindhoven viel er vorige week een deel van een geknakte hijskraan op het spoor, waardoor het hele treinverkeer rond Eindhoven een tijdlang ontregeld was. Weer eens iets anders dan herfstblaadjes, twitterde iemand. Hoe vaak komen ProRail of NS op een positieve manier in het nieuws? Niet of nauwelijks. De berichtgeving in de media bepaalt voor een belangrijk deel de publieke opinie. En een eenmaal gevormde publieke opinie is hardnekkig. Als we maar vaak genoeg iets herhalen, wordt het vanzelf waar. We hebben het daarover al eerder gehad in onze Arbeidsmarktspecial, waarin we een andere kijk wilden geven op de enorme tekorten aan technisch personeel. Zoals de bekende econome Marike Stellinga onlangs schreef in haar column voor NRC: Dat er tekorten zijn in de technische sector is al zó lang zó waar dat we ons niet meer afvragen of het wel echt waar is. Ook zij komt tot de conclusie dat de zaak een stuk genuanceerder ligt. Hoewel we niet de minste illusie hebben dat we met vakblad Lastechniek iets zullen veranderen aan de publieke opinie, vinden we het belangrijk om u als lezer breed te informeren en stof tot nadenken te geven. Discussies gaan we daarbij niet uit de weg. Naar aanleiding van kritiek op een aflevering van Laskennis Opgefrist merkten we dat er ook op lasgebied verschillende waarheden bestaan. Vraag tien deskundigen naar hun mening, en je krijgt tien verschillende antwoorden. Deze rubriek is, zoals ook aangekondigd tijdens de herintroductie, bedoeld voor het opfrissen van essentiële basiskennis. Om de afleveringen behapbaar te houden, moeten we daarbij keuzes maken, maar onjuistheden mogen er niet in staan. We zijn dan ook blij met de medewerking van experts uit de redactieadviesraad die elke aflevering nog eens screenen en waar nodig aanpassen. Dan toch nog even over ProRail. Deze maand wordt Rolf Dollevoet officieel geïnaugureerd als hoogleraar Railbouwkunde aan de TU Delft. Hij is daarnaast al jaren in dienst bij ProRail en heeft een interessante en verfrissende kijk op het spoor. Maar daarover meer in onze novemberuitgave. Valk Welding tel info@valkwelding.com Volg LASTECHNIEK op Redactie Lastechniek

3 Inhoud #10 LASTECHNIEK wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek en het Belgisch Instituut voor Lastechniek [ ] SALARISWEETJES Wat verdient een lasser gemiddeld per maand? En is dat veel of weinig, vergeleken met bijvoorbeeld een laborant of een vrachtwagenchauffeur? Wat is eigenlijk het minimumloon in Nederland en wat verdient premier Rutte per dag? Loonwijzer.nl is een aardige site die antwoord geeft op dit soort vragen. We zien daar dat het gemiddelde bruto maandsalaris van lassers en snijders bedraagt bij een 38-urige werkweek. Een laborant verdient gemiddeld meer; een internationaal vrachtwagenchauffeur minder. 96% van de lassers is man en de gemiddelde leeftijd is 38. Met een toenemend aantal jaren werkervaring stijgt het salaris. Dat lijkt logisch, maar bij lassers en snijders zien we dat vanaf 25 jaar ervaring het gemiddelde salaris plotseling iets afneemt. Ook blijken lassers meer tevreden over hun werk dan over hun salaris. Zo zijn er allerlei nuttige en minder nuttige wetenswaardigheden te ontdekken op deze luchtige site. Een laatste voorbeeld: maar liefst 69 % van de belastingambtenaren vindt zijn eigen werk saai tot zeer saai. Misschien toch tijd voor een omscholingscursus? 04 Vanuit de verbindingswereld 12 Warmscheuren bij het TIG-lassen van de AlMgSi legering Laserlassen zijn goed te kwalificeren 20 Nieuwe toepassing laserlassen in de automobielindustrie 22 Programma BILNIL Lassymposium Laskennis opgefrist 6; TIG-lassen Roestvast stalen zwembad op 11 hoog 30 Belgische lassers bij de Weldcup in Essen 32 Lassen als schoolvak bij VSO De Rietlanden 34 IIW White Paper 2012 over NDO 36 De lasser van de maand 37 Willem de Welder 38 Brancheregister 32 Thema-tweedaagse BILNIL Lassymposium schadegevallen; geavanceerde NDO-technieken; ongelijksoortige en moeilijk lasbare materiaalconstructies; normen en praktijkervaringen. Coverfoto: Corné Houwaard bij Fitland, Leiden

4 LASBERICHTEN LASBERICHTEN Schweissen & Schneiden 2013: recordomzet van ruim twee miljard De achttiende editie van Schweissen & Schneiden heeft volgens de organisatoren uitstekende resultaten opgeleverd. Met een omzet van meer dan twee miljard euro zijn de verwachtingen van de exposanten overtroffen. De bezoekers bleven gemiddeld langer op de beurs, waren goed geïnformeerd en bereid om te investeren. Lasportaal voor stalen troggen Onlangs heeft ADK Techniek, dat ruim anderhalf jaar geleden werd overgenomen door Valk Welding, een drietal speciale lasportalen ontwikkeld voor een gerenommeerd, internationaal actief bedrijf. De lasportalen worden ingezet bij het aflassen van zogenaamde stalen troggen op grote plaatvelden. Dit gebeurt nu nog handmatig; een zeer tijdrovende klus, omdat de stalen troggen soms wel 20 meter lang kunnen zijn en aan beide kanten moeten worden afgelast. Lasnaadvolgsysteem De horizontale verplaatsing van de lasportalen gebeurt elektromotorisch en de snelheid is variabel instelbaar. De lasportalen zijn voorzien van twee verticale, elektromotorisch verstelbare supports. Om de afstand en positie van de lastoortsen ten opzichte van de stalen troggen altijd constant te houden, wordt er gebruik gemaakt van een automatisch lasnaadvolgsysteem. Doordat de afmetingen van de stalen troggen variëren, is het portaal in breedte instelbaar. De breedteverstelling gebeurt handmatig, aan één zijde van het portaal. Goede cijfers Van 16 tot en met 21 september presenteerden exposanten uit 40 landen hun innovatieve producten en diensten. Een kwart daarvan was afkomstig uit Azië en overzeese landen. Ruim bezoekers uit 130 landen lieten zich uitgebreid informeren over hun vakgebied. Elke tweede bezoeker verbleef minimaal twee dagen in Essen een gegeven dat de grote betekenis van het evenement nog eens onderstreept. De helft van de bezoekers kwam uit het buitenland. Veel directe bestellingen Zowel bezoekers als exposanten waren positief gestemd over de economische situatie. Er was dan ook een grote bereidheid tot investeren. Bijna 30 % van de bezoekers bestelde rechtstreeks op de beurs materialen, machines, of toevoegmaterialen. Er werden daarbij orders geplaatst van een miljoen en meer. Een belangrijke trend was de vraag naar geautomatiseerde en intelligente systemen. Het aanbod varieerde van gerobotiseerde lasinstallaties en CNCgestuurde brandsnijapparatuur tot extern bestuurbare automatische lascellen. Deze cijfers bewijzen dat Schweissen & Schneiden ook in 2013 de zenuw van de branche heeft weten te raken, zo vat Egon Galinnis, de directeur van Messe Essen, de resultaten samen. Exposanten en bezoekers waren perfect op elkaar afgestemd. Berthold Kösters, directeur van DVS, beaamt dit. De bij ons aangesloten ondernemingen hebben de uitzonderlijk goede verkoopresultaten in de afgelopen zes beursdagen bevestigd. IIW-congres Internationale kennisuitwisseling kreeg tijdens deze editie van de vakbeurs een extra impuls door de combinatie met de IIW-bijeenkomst. Gelijktijdig met de eerste twee beursdagen werd de IIW-conferentie Automation in Welding gehouden. Meer dan 800 deskundigen in de verbindingstechniek uit 54 landen waren hiervoor afgereisd naar Essen. De negentiende editie van Schweissen & Schneiden wordt gehouden van 18 tot en met 23 september Nu al zegt 93 % van de exposanten en bezoekers er zeker van te zijn ook dan weer te zullen deelnemen aan dit belangrijke evenement. Optimale bereikbaarheid Het lasportaal wordt gecompleteerd met twee MIG/MAG-stroombronnen. De draadaanvoerunits worden aan de bovenzijde van het portaal gemonteerd. Hierdoor is de bereikbaarheid voor de operator optimaal voor bijvoorbeeld het instellen en wijzigen van belangrijke parameters en het wisselen van lasdraad. De stroombronnen worden in een stalen skid gemonteerd en op afstand langs de wand van de productieruimte geplaatst. Het watergekoelde tussenpakket dat de stroombron en de draadaanvoerunit met elkaar verbindt, is 30 meter lang. De Het ontwikkelde lasportaal kan ook worden ingezet bij Ook voor andere producten bediening gebeurt via een op het portaal gemonteerde bedienkast, voorzien van een touchscreen terminal. Om de zontale lasverbinding noodzakelijk is. Ook roestvaststaal het vervaardigen van andere producten waarbij een hori- operator tijdens het lassen de mogelijkheid te geven om en aluminium profielen kunnen met dit lasportaal worden bijvoorbeeld de voortloopsnelheid van het lasportaal aan gelast. te passen, is er een afstandsbediening beschikbaar daagse Workshop ASME Sectie IX Meer informatie vindt u op 4 5

5 LASBERICHTEN Multiweld en Laspartners samen verder Multiweld B.V. en Laspartners B.V. zullen per 1 januari 2014 fuseren. Beide lastechnische groothandels willen met de fusie hun slagkracht in de regio Zuidwest-Nederland en Vlaanderen vergroten, om van daaruit verder te groeien. De nieuwe organisatie zal één van de grootste toeleveranciers binnen de lastechniek worden, met een omzet van ruim 20 miljoen en een medewerkersbestand van 80 werknemers. De directie wordt gevormd door Gert Eilander (directeur Laspartners), Arjen Engelen (directeur Multiweld) en Jeroen Engelen (directeur Multiweld). Terugblikkend op het succes van de voorgaande Jong NIL dagen, organiseert het Nederlands Instituut voor Lastechniek op 20 november a.s. opnieuw hét lasevenement voor jonge en aanstaande lasprofessionals. Jong NIL zal deze keer plaatsvinden op een unieke en inspirerende locatie: de bekende RDM Campus te Rotterdam, waar in het verleden onderzeeërs en zeeschepen zijn gebouwd. Veelzijdig beroepenveld Het doel van deze dag is om jonge lasprofessionals en leerlingen uit het vmbo en mbo te enthousiasmeren voor een toekomst in de lastechniek. Door middel van dit evenement wil het NIL de jeugd laten ervaren dat deze branche een veelzijdig beroepenveld te bieden heeft met een mooi toekomstperspectief. Daarom worden ook alle studenten met interesse voor deze branche uitgenodigd om deel te nemen aan dit evenement. Steeds enthousiaster Jeroen Engelen: Vanaf het eerste moment dat we een mogelijke fusie bespraken, vonden beide partijen het een goed idee. Dat gevoel is niet meer weggegaan, we zijn steeds enthousiaster geworden. Net als Multiweld heeft Laspartners de ambitie om de sterkste te zijn. Door samen te gaan kunnen we dat sneller en makkelijker bereiken. Wij zijn ervan overtuigd dat onze klanten aanzienlijk zullen profiteren van deze fusie. Gert Eilander beaamt dit: Wij staan dicht bij de klant. Ook tijdens de crisis is dat belangrijk gebleken. Onze klanten focussen zich op hun core business en dat is veelal productie en/of onderhoud. Door een partner te zijn die specifieke kennis en ondersteuning biedt in de lastechniek, dragen wij bij aan het succes van onze klanten. Doordat de organisaties samengaan, worden de krachten gebundeld. Het leveringspakket bevat een breed pakket aan diensten en producten, waaronder lasapparatuur, lastoevoegmaterialen, autogeentechniek, opspantechniek, manipulatie-apparatuur, slijpmiddelen, lasrookafzuiging, backinggassystemen enzovoort. Met de diensten maken wij onze toegevoegde waarde compleet: kennis en kunde van de lastechniek in al zijn facetten, ruim 20 kundige servicemonteurs en een grote, veelzijdige verhuurvloot. Voorbereidingen Momenteel worden alle voorbereidingen getroffen om per 1 januari 2014 de fusie succesvol te laten verlopen. Arjen Engelen: De komende tijd staan wij voor grote uitdagingen. Beide organisaties worden geïntegreerd en er is veel kennis en kunde over te dragen. Nu de fusieplannen bekend zijn, kunnen wij onze medewerkers in het integratieproces betrekken. Zij maken dagelijks het verschil en het is belangrijk dat iedereen zich thuis voelt in de nieuwe organisatie. Workshops, demonstraties en lasmarkt Ook dit jaar zal er een aansprekend programma worden samengesteld met diverse workshops en demonstraties. Op de lasmarkt kunnen de jongeren kennismaken met opleiders, werkgevers en de nieuwste materialen en technieken. Kent u jongeren met belangstelling voor (las)techniek? Breng dan dit evenement bij hen onder de aandacht. Programma Binnenkort kunt u meer informatie verwachten over de inschrijfmogelijkheden en de programmering van Jong NIL Heeft u vooraf al vragen over dit evenement, dan kunt u contact opnemen met het NIL via of info@nil.nl. 6

6 LASBERICHTEN LASBERICHTEN Ontwikkelingen in de railbouwkunde Symposium ter gelegenheid van inauguratie professor Dollevoet Rail Ahead is de titel van een symposium over onderzoek in de railbouwkunde, dat gehouden wordt van 23 tot en met 25 oktober in de aula van de TU Delft. Het symposium wordt georganiseerd ter gelegenheid van de officiële inauguratie van professor Rolf Dollevoet als hoogleraar Railbouwkunde aan de TU Delft. Onderzoek naar laserlassen in Nederlandse maakindustrie gestart Laserlassen krijgt binnen de Nederlandse maakindustrie nog altijd niet de aandacht die het verdient. Nederland loopt daardoor achter op andere landen in Europa, waar deze technologie veel breder wordt ingezet. Dit is de overtuiging van een aantal partijen die nu de handen ineengeslagen hebben om de toepassing van het laserlassen in Nederland te versnellen en daarmee een gezamenlijk belang te dienen. De Provincie Gelderland subsidieert het marktonderzoek dat de belemmeringen vanuit de industrie moet gaan blootleggen. Gedrag railconstructies Het onderwijs in de Railbouwkunde aan de TU Delft is sterk geconcentreerd op het gedrag van de bovenbouw van railconstructies onder de verkeersbelastingen. Bij spoorwegen bestaat de traditionele railconstructie uit rails, dwarsliggers en de verbindingsmiddelen daartussen. Een moderne bovenbouwconstructie, die bijvoorbeeld toegepast is bij de HSL-Zuid, is de ballastloze constructie waarbij de spoorstaaf is bevestigd op een zettingsvrije betonnen plaat. Het gedrag van de railconstructie onder invloed van dynamische belastingen zoals die door (zeer) snel rijdende personentreinen of zeer zware goederentreinen worden uitgeoefend is een belangrijk onderwerp van (promotie)onderzoek. Prof.dr.ir. R.P.B.J. Dollevoet Rolf Dollevoet studeerde af als triboloog bij de groep Aandrijf- en Tribotechniek in combinatie met de groep Meeten Regeltechniek bij de TU Eindhoven. Na zijn afstuderen deed hij MSc-onderzoek bij Bosch Rexroth Hydraudyne BV. Daarna is hij toegevoegd onderzoeker geworden bij de afdeling Meet- en Regeltechniek bij de TU Eindhoven. In 2003 kwam de switch naar het spoor en kwam hij in dienst bij het huidige ProRail B.V. in Utrecht. Daarnaast startte hij in 2007 op eigen initiatief met een PhD-promotieproject aan de Universiteit Twente (gesponsord door ProRail). In 2010 promoveerde hij in Twente op het spooronderzoek Head Checks ( Design of an Anti Head Check profile based on stress relief ). Dit onderzoek leverde ProRail B.V. een substantiële vermindering van onderhoudskosten op. Voor dit onderzoek en het enorme besparingspotentieel voor de railsector ontving Rolf Dollevoet in 2011 de Jan van Stappen Spoorprijs Vanaf 2012 is Dollevoet benoemd tot deeltijdhoogleraar Railbouwkunde bij de TU Delft. Bij ProRail B.V. is hij nog steeds werkzaam als systeemexpert spoor bij de afdeling Assetmanagement Civiele Techniek. Symposiumprogramma Woensdag 23 oktober 'SpoorenOnderzoek' (Nederlands gesproken): railbouwonderzoek in Nederland Donderdag 24 oktober 'Rail research: past, present and future' (Engels gesproken): experts uit binnen- en buitenland spreken over railbouwonderzoek door de jaren heen. Inauguratie professor Dollevoet Feestelijke afsluiting inauguratieceremonie Vrijdag 25 oktober 'Rail research: past, present and future' (Engels gesproken): experts uit binnen- en buitenland spreken over mijlpalen en de belangrijkste wereldwijde uitdagingen in het railbouwkundig onderzoek. rail.tudelft.nl Gelderse voedingsbodem Van de dertig laserlasinstallaties die de Nederlandse maakindustrie telt, staan er acht in Gelderland. Drie van deze lasers staan bij genomineerde bedrijven voor de Laser Innovatieprijs. Dat is geen toeval, stelt Piet Mosterd, directeur van AWL-Techniek en lid van de stuurgroep die zich inzet voor laserlassen in Nederland. Gelderland is een voedingsbodem voor innovatie en willen we blijven innoveren, dan moeten we als bedrijfsleven én provincie de schouders eronder zetten. De stuurgroep is dan ook zeer ingenomen met de subsidie van 40% van de projectkosten die Provincie Gelderland heeft verstrekt voor het marktonderzoek. Dominique Binkhorst van de Provincie onderkent het belang van dit onderzoek: Dit project ondersteunt de Gelderse maakindustrie. Marktonderzoek Het onderzoek, dat wordt uitgevoerd door PriceWaterhouseCoopers, moet de belemmeringen blootleggen die ondernemers ondervinden bij het investeren in laserlassen. Tijdens het onderzoek wordt ondernemers en banken gevraagd waarom zij bewust wel of niet investeren in laserlassen. Het onderzoek moet leiden tot een instrumentarium voor de regionale technologiecentra in Gelderland om het laserlassen in Nederland op de kaart te zetten. Geen drempel De testfaciliteiten op lasergebied in Nederland worden veel te weinig benut. Samen hebben 12 betrokken instanties opgemerkt dat dit onbenutte potentieel beschikbaar gemaakt dient te worden voor testen, proeven en prototypes tegen machine- en manuurvergoeding. Geïnteresseerde bedrijven krijgen hiermee laagdrempelig toegang tot de top van de kundige en ervaren laserspecialisten. De investeringsdrempel voor het doen van onderzoek valt op deze manier weg. Stuurgroep De stuurgroep bestaat uit een combinatie van bedrijfsleven, belangenpartijen, kennisinstellingen en de regionale technologiecentra in de Provincie Gelderland. Juist deze combinatie maakt de groep ijzersterk. Mosterd: Wij, als ondernemers, laten in de praktijk zien dat we het laserlassen ook echt aan de man kunnen brengen, dat het een prachtige technologie is met grote toegevoegde waarde. Samen met de beschikbare kennis van diverse aangesloten belangenbehartigers, hopen wij een duidelijke verandering in de maakindustrie te kunnen bewerkstelligen, te beginnen in Gelderland. De stuurgroep is een samenwerkingsverband tussen: Laser Applicatie Centrum Nederlands Instituut voor Lastechniek AWL-Techniek Trumpf Nederland Vereniging FME-CMW Koninklijke Metaalunie PriceWaterhouseCoopers Provincie Gelderland Tata Steel Regionale technologiecentra in Gelderland Andere partijen die zijn aangesloten bij dit initiatief: TU Delft TU Twente M2i (Materials innovation institute) 8 9

7 LASBERICHTEN Platkopslijper verkleint kans op ongelukken Gereedschappenspecialist Metabo brengt de eerste platkopslijper ter wereld op de markt - met kabel of accu. Voor metaalbewerkers biedt dit meer veiligheid en snelheid bij het werken in nauwe ruimtes. Minder kans op ongelukken De door Metabo ontwikkelde en voor patent aangemelde platkopslijper is geschikt voor professionals in de metaalbewerkingsindustrie. Denk hierbij aan de metaal- of balustradebouw, slotenmakerij of scheepsbouw. Volgens Enno Riemersma van Metabo hebben ze allemaal te maken met hetzelfde probleem. Riemersma: Metaalbewerkers Reinigen van lasnaden Naast snelheid en veiligheid heeft de platkopslijper als belangrijke eigenschap dat hij kan worden ingezet voor het verwijderen van roest, lasslakken en oude coatings in hoeken van raamconstructies. Met de nieuwe machine is het ontslakken en reinigen van lasnaden of het doorslijpen van buizen op moeilijk toegan- kunnen niet kelijke plaatsen werken met een conventionele kleine haakse slijper onder een hoek van 45 of in een fluitje van een cent. Daarbij hoeven professionals nauwe tussenruimten. Oorzaak nu niet is dat de kop van de slijper gewoon te hoog is. In de praktijk leidt dat tot meer of meer te grijpen naar persluchtbeitels of andere minder geschikte of soms geheel ontoelaatbare zelfs gevaarlijke geïmproviseerde impro- oplossingen. Vaak visaties, aldus worden andere slijpgereedschappen Riemersma. ingezet die de taak veel minder goed doen dan een kleine haakse slijper. Met de eerste platkopslijper ter wereld bieden we gericht hulp en maken we de kans op ongelukken zo klein mogelijk. Beschermkap De platkopslijper is voorzien van een beschermkap die zich eenvoudig, zonder gereedschap, laat verstellen. Daarnaast is hij gefixeerd tegen verdraaien en kan hij ter reiniging Twee varianten Met zijn vlakke tandwielhuis is de platkopslijper gemaakt voor nauwe ruimten. Tot in hoeken van 43 kan de gebruiker met de nieuwe slijper probleemloos lasnaden bewerken. Ook in smalle tussenruimten tot 66 mm en vlakke U-profielen duikt de machine er met zijn 125 mm slijpschijf tot 110 mm diep in. Deze wereldprimeur komt gelijktijdig in twee varianten op de markt. De WEF met een opgenomen vermogen van 900 Watt en de 18 Volt accuslijper WF 18 LTX 125 zijn vanaf september in de handel verkrijgbaar. De worden afgenomen zonder dat de schijf hoeft te worden verwijderd. Ook het wisselen van slijpschijf gaat eenvoudig en zonder extra sleutels. Zowel bij het kabelals bij het accumodel bieden overbelastingbeveiliging en herstartbeveiliging de machine en gebruiker de nodige veiligheid. De WEF is uitgerust met de Metabo Marathon-motor. Zowel de WEF als de WF 18 LTX 125 zijn uitgevoerd met een standaard M14-slijpas, waarop alle gangbare toebehoren gemonteerd kunnen worden. Omgekeerd passen ook de nieuwe Metabo-toebehoren op alle gebruikelijke haakse slijpers. accu van de platkopslijper wordt standaard geleverd met duurzame accupacks met 5,2 ampère-uur. advertentie ITW WELDING produceert en levert een uniek en volledig producten programma met gereputeerde merken als Miller, Elga, Hobart, Stein, McKay, Trimark, Weldcraft, WTC, Bernard, Tregaskiss en AEC. MILLER LASAPPARATUUR ARAT Miller is wereldwijd eldwijd marktleider op het gebied van TIG, MIG, Elektroden, Gevulde draad en Onder Poederdek stroombronnen. onnen. Miller staat al ruim 80 jaar garant ant voor ultieme betrouwbaarheid en nieuwe vooruitstrevende ende lasprocessen! ITW Welding Products BV Edisonstraat 10 NL-3261 LD Oud-Beijerland T +31 (0) F +31 (0) MILLER EN AEC TECHNOLOGY VERWARMINGSAPPARATUUR ARAT biedt een breed programma innovatieve inductie-, weerstand-, infra rood- en Joule effect verwarmings- apparatuur. Dit geeft u de mogelijk- heid het optimale verwarmingsproces es te selecteren voor elke specifieke toepassing. VAKKUNDIGE TECHNISCHE ONDERSTEUNING Onze diensten en producten zijn gebaseerd op innovatieve oplossingen singen en Quality and Know-How in Welding. - Consumables - Equipment - Heating - Automation - Sub barc Solutions Een bekwaam team van technische adviseurs helpt u graag met de juiste keuze op het gebied van lasprocessen en (voor)verwarmen. GEÏNTERESSEERD IN UW VOORDELEN Onze verkooporganisatie en zorg- vuldig geselecteerde dealers met gedegen vakkennis staan voor u klaar voor ondersteuning euning en levering van lastoevoegmaterialen, en, stroom- bronnen en verwarmingsapparatuur. Bel ons op: Tel Wij zijn u graag van dienst! WE CREATE SUCCESS CESS IN METAL FABRICATION 10

8 ALUMINIUM ALUMINIUM Warmscheuren bij het TIG-lassen van de AlMgSi legering 6082 HET LASSEN VAN ALUMINIUMLEGERINGEN KENT TWEE HOOFDPROBLEMEN: POREUSHEID IN DE LAS EN WARMSCHEUREN IN DE LAS EN HET BASISMATERIAAL. NIET ALLE ALUMINIUMLEGERINGEN ZIJN EVEN WARMSCHEURGEVOELIG. DOOR HET KIEZEN VAN HET JUISTE TOEVOEGMATERIAAL KUNNEN WARMSCHEUREN IN DE LAS ONDERDRUKT WORDEN. door Theo Luijendijk en Roy Hoeks armscheuren in het lasmetaal zijn bijna altijd stollingscheuren. Bij meerlagenlassen kunnen ook smeltscheuren voorkomen. Bij het lassen van dunne plaat, waarbij de las met of zonder toevoegmateriaal in een keer wordt gemaakt is er altijd sprake van stolscheuren. Stolscheuren komen meestal in het midden van de las voor, daar waar de vanuit de beide laskanten groeiende kristallen elkaar raken. De AlSi5. Andere geschikte lastoevoegmaterialen zijn AlSi12, AlMg5 en AlMg4,5Mn. Met de twee laatstgenoemde lastoevoegmaterialen is de kans op warmscheuren groter, maar in verband met de sterkte van de las wordt er toch voor deze types gekozen. Een minder geschikt lastoevoegmateriaal is de legering AlMg3. De kans op warmscheuren is bij gebruik van dit toevoegmateriaal groot. scheuren lopen daarbij in lengterichting (lasrichting) van De warmscheurgevoeligheid de verbinding. Segregatie van legeringselementen en verontreinigingen veroorzaakt laag-smeltende bestanddelen en die zijn door de optredende lasspanningen verantwoordelijk voor de scheurvorming. Door te spelen met de voortloopsnelheid kan de macrostolling van de las beïnvloed worden en daarmee het scheurgedrag. van AlMg-legeringen is namelijk afhankelijk van het magnesiumgehalte. Bij geringe magnesiumgehaltes is de warmscheurgevoeligheid gering, maar deze neemt toe met toenemend Mg-gehalte, bereikt een maximum Smeltscheur Het andere type warmscheur dat kan optreden bij het lassen van aluminiumlegeringen is de smeltscheur. De smeltscheur ontstaat aan de smeltlijn van de las doordat laag-smeltende bestanddelen aan de kristalgrenzen van het basismateriaal vloeibaar worden. Als gevolg van de optredende bij 2% Mg en neemt daarna af. De legering 6082 bevat minder dan 1% Mg, zie tabel 1, en door opmenging van het basismateriaal met het lastoevoegmateriaal wordt aan de smeltlijn gemakkelijk de warmscheurgevoelige samenstelling van 2% Mg bereikt. Dit wordt verduidelijkt aan de hand van het volgende praktijkvoorbeeld. lasspanningen zorgt dit voor scheurvorming in het basismateriaal. Dit type warmscheur staat meestal loodrecht op de lasrichting en daarmee ook loodrecht op de smeltlijn. Het basismateriaal smelt dus niet, er treedt alleen smelten op aan sommige kristalgrenzen. Het lassen van proefplaten Bij VDL Staalservice in Weert hebben twee lassers in het kader van hun opleiding geoefend met het TIG-lassen van de AlMgSi-legering 6082 met een plaatdikte van 3,0 mm. De chemische samenstelling van het basismateriaal is vermeld Juiste keuze toevoegmateriaal Het scheurgedrag in de las kan beïnvloed worden door een juiste keuze van het toevoegmateriaal. Voor de AlMgSi-legeringen wordt, om warmscheuren te voorkomen, meestal gebruik gemaakt van het toevoegmateriaal in tabel 1. Het materiaal is geleverd in de T6-toe- stand (precipitatiegehard op verhoogde temperatuur) en had een rekgrens variërend van 272 tot 274 MPa, een treksterkte van 328 tot 334 MPa en een rek tot breuk van 16 tot 17 % bij een meetlengte van 50 mm. 12 Basismateriaal Specificatie AA6082 van Alcan Tabel 1 De chemische samenstelling van het materiaal voldoet aan de norm en het gehalte aan ijzer, koper en chroom en zink valt binnen de norm. Er is dus niets mis met het basismateriaal. Een voorlopige conclusie zou dus kunnen zijn dat eventuele scheurvorming veroorzaakt wordt door de keuze van het lastoevoegmateriaal. Een keuze die, zoals achteraf bleek, niet bewust is gemaakt. Er is simpelweg gebruik gemaakt van het op dat moment beschikbare lastoevoegmateriaal. Het TIG-lassen van de 3 mm plaatjes is gedaan door twee lassers. Zij hebben meerdere plaatjes gelast en niet alle lassen scheurden. Wel trad steeds dezelfde wijze van scheuren op. In figuur 1 wordt de bovenkant van de plaat getoond met daarin aan de onderkant de langs de smeltlijn lopende scheur. Door de eerste lasser zijn zes plaatjes gelast, waarvan er een gescheurd is. Door de andere lasser zijn tien plaatjes gelast; ook daarvan is er een gescheurd. Figuur 1 Lasvoorbereiding en lascondities Het verwijderen van de oxidehuid in de omgeving van de te maken las is door de ene lasser gedaan met een op een slijptol bevestigde stalen borstelschijf en door de andere lasser is geborsteld met een nieuwe RVS-staalborstel. Daarna is de rand van de lasnaad geschuurd met een schuurpapiertje en vervolgens is met aceton ontvet. Het lastoevoegmateriaal is opgepoetst om de oxidehuid op de lasdraad te verminderen en de draad vrij van stof te maken. Er is voor de 3 mm plaatjes met een lengte van 200 mm en een breedte van 60 mm geen vooropening toegepast. Beide plaathelften zijn stijf tegen elkaar geplaatst, gehecht aan de voorkant en achterkant en daarna gelast. Om voor een goede doorlassing te zorgen zijn de plaatjes opgelegd. Si 0,86 0,7-1,3 Mg 0,85 0,6-1,2 Fe 0,48 0,50 Cu 0,08 0,10 Mn 0,50 0,40-1,0 Chemische samenstelling basismateriaal en AA6082 volgens de materiaalspecificatie van Alcan Bovenkant van een aan de smeltlijn gescheurde las. Afmetingen aan elkaar gelaste plaatjes: lengte 200 mm, breedte 60 mm, dikte 3 mm. Cr 0,03 0,25 Er is gelast met wisselstroom met een wolfraamelektrode met een diameter van 2,4 mm. Als beschermgas is argon 4.8 gebruikt met een gasdebiet van 10 l/min, gemeten op de gascup. Voor een goede gasbescherming is een gaslens gebruikt. De uitsteeklengte van de elektrode uit de gascup bedroeg ca. 6 mm. De diameter van het AlMg3 lastoevoegmateriaal was 2,4 mm. Er is een Fronius Magicwave stroombron gebruikt. De stroomsterkte bedroeg 97 A en de machinespanning varieerde van 12,7 tot 13,1 V. De voortloopsnelheid (lassnelheid) wisselde van 100 tot 105 mm/min. De gemiddelde warmte-inbreng was daarmee gelijk aan 0,7 kj/mm (geen rendementsfactor in rekening gebracht). Macro- en micro-opnamen van de scheur Met een digitale camera is de scheur over de volle lengte van de plaat gefotografeerd, zie figuur 1. Met de stereomicroscoop van de TU Delft, afdeling Materiaalkunde, zijn detailopnamen gemaakt van de scheur aan de bovenkant van de plaat. Ter plaatse van beide hechtingen is de plaat niet gescheurd. De scheur is zowel aan de bovenkant als aan de onderkant goed zichtbaar en staat wisselend aan de bovenkant of aan de doorlassingskant meer of minder open. Op 20 en 30 mm vanaf het begin van de las zijn dwarsdoorsneden gemaakt. Op 30 mm is de las namelijk volledig doorgescheurd, maar op 20 mm afstand is dit nog niet het geval. In figuur 2 wordt het begin van de las getoond. De lasrichting is hier van rechts naar links. Duidelijk is te zien dat de scheur rechts minder ver openstaat dan links. Figuur 2 Ni 0,01 Zn 0,04 0,20 Ti 0,03 0,10 Las met aan de bovenkant van de foto de warmscheur op de smeltlijn. Opname met de stereomicroscoop. 13

9 ALUMINIUM Figuur 3 Dwarsdoorsnede las op 30 mm vanaf het begin. Opname met de lichtmicroscoop v = 10x. Figuur 4 Dwarsdoorsnede las op 20 mm vanaf het begin. Opname met de lichtmicroscoop v = 10x. van de plaatjes loopt, ligt precies op de grens tussen de las en de niet-opgemengde zone. Er is dus sprake van een stolscheur en die is ontstaan doordat precies aan de smeltlijn als gevolg van opmenging met het lasmetaal de warmscheurgevoelige samenstelling van 2% Mg is gevormd. Workshop Aluminium lassen laskennis opgefrist In de figuren 3 en 4 worden de gemaakte dwarsdoorsneden van de las getoond. Uit figuur 4 blijkt dat de scheur aan de onderkant van de las is ontstaan en uit het karakter van de scheur blijkt dat dit een warmscheur is. Uit figuur 3 blijkt ook duidelijk dat de warmscheur aan de smeltlijn aan de onderkant verder openstaat dan aan de bovenkant. Op grotere afstand vanaf het begin van de las na circa 50 mm is dit omgekeerd. De scheur staat dan aan de bovenkant verder open. Wat verder opvalt aan de dwarsdoorsneden is de poreusheid aan de smeltlijn en aan de onderkant van de las. Dit houdt in dat relatief koud is gelast (geringe warmte-inbreng). Als de las langer vloeibaar is, dan bevindt de poreusheid zich aan de bovenkant van de las. Om na te gaan hoe de scheuren precies verlopen zijn bij hogere microscopische vergrotingen opnames gemaakt. Zie de figuren 5 t/m 7. Figuur 5 Detailopname van de doorsnede op 20 mm vanaf het begin. De onderkant van de las bevindt zich boven aan de opname. De microscheuren in figuur 5 zijn duidelijk warmscheuren en volgen de kristalgrenzen. De groter openstaande scheur heeft niet direct het karakter van een warmscheur, zou mogelijk het gevolg kunnen zijn van een oxide-insluitsel en is verder open gaan staan door de krimpspanningen tijdens het afkoelen. In figuur 6 wordt een detail van figuur 5 weergegeven. Door segregatie van verontreinigingen en legeringselementen worden de kristalgrenzen op een aantal plaatsen sterker aangetast. Daar vormen zich de laag-smeltende verbindingen die de uiteindelijke warmscheur (stolscheur) veroorzaken. Figuur 6 Detail van figuur 5. Hoewel minder interessant, zijn van de doorsnede op 30 ook opnames gemaakt bij verdere vergroting, zie figuur 7. Uit deze opname blijkt duidelijk dat scheurvorming langs de kristalgrenzen is opgetreden, zowel in de las als in het basismateriaal. In het basismateriaal zitten dus kleine smeltscheuren en in de las stolscheurtjes. Stromingen in het lasbad zorgen in het algemeen voor een goede opmenging tussen basismateriaal en lasmetaal. Echter, een smalle zone aan de smeltlijn zal zich niet mengen met het lasmetaal. Dit is de zogenoemde niet-opgemengde zone. Let wel: het basismateriaal is hier wel vloeibaar. De grote warmscheur die langs de smeltlijn in lengterichting Figuur 7 Detail van figuur 3. Links bevindt zich de las, rechts het basismateriaal. Samenvatting Scheurvorming in de las aan het begin en scheurvorming aan de smeltlijn op grotere afstand is ontstaan door een verkeerde keuze van het lastoevoegmateriaal. Als gevolg van opmenging tussen lasmetaal en basismateriaal is een warmscheurgevoelige samenstelling ontstaan op de grens van lasmetaal en de niet-opgemengde zone van het basismateriaal. Het lastoevoegmateriaal AlMg3 is, zoals uit dit beperkte onderzoek blijkt, ongeschikt voor het lassen van de goed lasbare AlMgSi-legering AA6082. Het lastoevoegmateriaal AlMg3 wordt in de richtlijnen van het NIL en het Aluminium Centrum ook niet aanbevolen als lastoevoegmateriaal. Voor het lassen van de legering AA6082 komen in deze volgorde in aanmerking: AlSi5, AlSi12, AlMg5 en AlMg4,5Mn. Poreusheid in de las is bij het lassen van aluminiumlegeringen ondanks alle voorzorgsmaatregelen moeilijk te vermijden. Enige poreusheid zal altijd ontstaan. De hoeveelheid is afhankelijk van de lasomstandigheden en gekozen lasparameters en de manier waarop de oxidehuid in de lasomgeving en op de lasdraad is verwijderd. Theo Luijendijk is eigenaar van Luijendijk Advisering en als gastmedewerker werkzaam aan de TU Delft. Roy Hoeks is als IWE er bij VDL Staalservice B.V. te Weert werkzaam. Locatie, data en tijd van deze workshop Locatie Van der Valk, Eindhoven Datum 5 november 2013 Tijd uur Locatie NIL, Zoetermeer Datum 12 november 2013 Tijd uur Locatie AC Restaurant t Harde, t Harde Datum 19 november 2013 Tijd uur Meer informatie vindt u op:

10 LASERLASSEN LASERLASSEN Laserlassen zijn goed te kwalificeren Figuur 1 Geteste laserlas in 6 mm plaat, geëtst met Nital (links) Figuur 2 Microstructuur van de onderzochte laserlas in 6 mm plaat, vergroting 100x (rechts) LASERLASSEN WORDT IN DE AUTOMOBIELINDUSTRIE EN IN ELEKTRONISCHE PRODUCTEN AL VEEL TOEGEPAST, MAAR IN ANDERE INDUSTRIETAKKEN IS HET MINDER INGEBURGERD. ALS VERVANGING VAN DE CONVENTIONELE LASPROCESSEN KAN LASERLASSEN EEN GOED ALTERNATIEF ZIJN. DAT BETEKENT WEL DAT ER MEER AANDACHT MOET KOMEN VOOR HET KWALIFICEREN VAN DE LAS. door Geri van Krieken 16 oals bij alle lasprocessen moet men ook bij het laserlassen rekening houden met de specifieke laskenmerken van het proces. En het klinkt heel afgezaagd, maar ook een laserlas is een las; ook hier zegt het lasuiterlijk niets over de inwendige kwaliteit van de las en over de sterkte. Daarom is het lassen en dus ook het laserlassen onvermijdelijk verbonden met kwalificeren. Kwalificeren Ondanks dat het laserlassen in de automobielindustrie veelvuldig toegepast wordt en ondanks de beschikbare normen, is het kwalificeren van laserlassen nog geen algemeen goed. Dit komt omdat de eisen die de automobielindustrie aan een laserlas stelt, heel algemeen zijn. De laserlassen worden vaak alleen visueel beoordeeld (goed of fout) aan de hand van foto s. Elke autofabrikant hanteert daarbij zijn eigen specificaties. De reden voor het ontbreken van een kwalificatiesysteem voor laserlassen is waarschijnlijk dat de laserlas gebruikt wordt als vervanger van de puntlas. Vaak hebben laserlassen ook de vorm van een puntlas, maar in dit geval is een laserlas veel betrouwbaarder. Daarbij komt dat het vaak gaat om zeer grote aantallen en relatief kleine producten, of halffabricaten die eenvoudig getest kunnen worden. In andere industrietakken, waar conventionele lasprocessen toegepast worden en het kwalificeren van lassen een bijna dagelijkse bezigheid is, wil men wel naar het alternatief van laserlassen kijken als de lassen gekwalificeerd zijn. Bij de onderzoekslaboratoria van Element neemt het aantal te testen laserlassen inmiddels toe, zowel voor verbindingslassen als voor oplassen in de offshore. Er heerst echter nogal wat koudwatervrees als het om laserlassen gaat en dat is eigenlijk zonde, want het is een mooi lasproces. Duidelijke eisen Laserlassen zijn goed te kwalificeren, als de eisen maar duidelijk zijn. De ASME IX geeft op dit moment een goede methode om laserlassen en lasergecladde lagen te kwalificeren. Voor het kwalificeren van laserlasverbindingen is er de NEN-EN-ISO , al is het jammer dat er geen eisen in de norm vermeld staan. Voor verbindingslaserlassen is het verstandig om dezelfde beproevingsomvang aan te houden als voor de conventionele lasprocessen (NEN-EN-ISO ). Hierdoor is de laserlas goed te vergelijken met een conventionele las, en dat scheelt weer onnodige discussies en aanvullende beproevingen. Het aantal essentiële variabelen bij het laserlassen is groot. Er moet dus veel geborgd worden in de WPS. Er zijn veel procesparameters die invloed hebben op de laserlas en daarmee de mechanische eigenschappen van de las. Daar staat tegenover dat met deze parameters in principe het hele lasproces vastligt. Is de las eenmaal gekwalificeerd en liggen alle parameters vast, dan liggen nagenoeg alle variabelen vast voor een zeer constante laskwaliteit. Beproevingen Naast de hoge lassnelheid zijn de geringe afmetingen van de las en de warmte-beïnvloede zone een groot voordeel. Dit is mooi zichtbaar op de macro van figuur 1 en de micro van figuur 2. Een dergelijke laserlas stelt wel hoge eisen aan de lasnaadvoorbewerking. Vanwege de dunne plaatdikten en de kleine warmte-beïnvloede zone moet er soms met aangepaste proefstaafafmetingen en een aangepaste beproeving gewerkt worden. Dit is vooral merkbaar bij de kerfslagproef en de hardheidsmetingen; het wekt nog wel eens wat verwarring bij opdrachtgevers. Overigens komen we dit probleem niet alleen tegen bij laserlassen, maar ook bij conventionele lasprocessen tijdens het kwalificeren van dunne plaatdikten of wanddikten. 17

11 LASERLASSEN Figuur 3 Voorbeeld van een macrodoorsnede van een conventioneel vervaardigde las met hardheidsmetingen HV10. Bij de kerfslagproef wordt de energie gemeten die nodig is om het staafje door te slaan. Bij dunne plaatdikten, dat wil zeggen 10 mm, is het niet mogelijk om de standaard kerfslagstaafjes met een doorsnede van 10x10 mm aan te houden. In zo n geval kiest men voor aangepaste (sub-size) afmetingen, bijvoorbeeld staafjes met een doorsnede van 5x10 mm, 4x10 mm of soms zelfs 3x5 mm. Het ligt voor de hand dat de benodigde energie voor het doorslaan van een sub-size staafje lager is dan voor een standaard 10x10 mm staafje. In de norm NEN-EN-ISO is beschreven hoe de eisen voor een 10x10 mm staafje omgerekend kunnen worden naar een sub-size staafje Hardheidsmetingen Bij lasmethodekwalificaties worden op de macrodoorsneden één of meerdere hardheidstraversen gemaakt over de las. Zie boven, figuur 3. Voorgeschreven is dat de hardheid gemeten moet worden in Vickers met 10 kg (HV10). Maar bij dunne plaatdikten, of als de warmte-beïnvloede zone heel smal is, zoals bij een laserlas, is die belasting te hoog. Bij een belasting van 10 kg zal de indrukking zo groot worden dat deze ook lasmetaal en basismateriaal meepakt. De verkregen waarde zegt dan niets meer over de werkelijke hardheid in de WBZ, terwijl die juist heel belangrijk is om te kennen bij laserlassen, zeker bij dynamisch belaste constructies. Door de hoge lassnelheid en de hiermee gepaard gaande afkoelsnelheid kan de hardheid in de WBZ van een laserlas namelijk enorm oplopen. Om geen essentiële informatie te missen dien je bij laserlassen de doorsnede altijd tot micropreparaat te prepareren. De vereiste hardheidstraverse moet vervolgens met micro-vickers (300 gram HV0,3) uitgevoerd worden. Met deze werkwijze kan heel nauwkeurig en precies in de WBZ gemeten worden. Figuur 4 Hardheidsverloop over een lasdoorsnede bij een laserlas in een 6 mm dikke plaat. De hardheid in de las is het hoogst. (Hardheid basismateriaal: HV, hardheid las HV) Ondanks dat het in de normen vastligt, soms zelfs ook in klantspecificaties, levert het nogal eens discussie op met klanten en opdrachtgevers, omdat er ineens niet de vertrouwde 27 Joule bij -20 C staat maar bijvoorbeeld 14 Joule bij een staafje van 5x10 mm. Soms valt het niet mee om een opdrachtgever te overtuigen van de juist hele mooie taaiheden, een uitdaging voor de lasingenieur. Daarbij moet worden opgemerkt dat de eisen in sommige klantspecificaties niet realistisch zijn. Conclusie Met laserlassen zijn mooie resultaten te behalen, maar het kwalificeren van laserlassen is nog geen algemeen goed. Om het laserlassen serieus te overwegen als alternatief voor conventionele lasprocessen is het belangrijk om aandacht te schenken aan het kwalificeren van de laserlas. Wat zeker bij laserlassen nog te vaak gebeurt, is dat er gekwalificeerd wordt op basis van een paar gelaste proefstukjes, zonder dat er heldere eisen aan ten grondslag liggen. Laserlassen zijn echter goed te kwalificeren, mits de onderliggende eisen duidelijk zijn, en gedacht wordt in de geest van de norm en/of specificatie. Geri van Krieken IWE werkt als consultant bij Element Materials Technology. Met dank aan Jan Gerrits IWE, directeur/eigenaar van Saffir, Designers for Manufacturing

12 LASERLASSEN Nieuwe toepassing laserlassen in de automobielindustrie SINDS 2003 IS AWL-TECHNIEK BEZIG MET DE TOEPASSING VAN LASERLASSEN. INMIDDELS HEEFT DE ONDERNEMING UIT HARDERWIJK VOORAL IN DE SEGMENTEN AUTOSTOELEN EN CARROSSERIEDELEN EEN LEIDENDE POSITIE OPGEBOUWD. TOCH IS DIE KENNIS ANDERS DAN DE KENNIS DIE NODIG IS VOOR HET LASERLASSEN VAN GELEIDERS. TECHNOLOGY FOR THE WELDER S WORLD De nieuwe E3 wolfraamelektroden: dé keuze voor de toekomst. door Marloes van de Wiel en Nina Brouwer Een uitgekiende blend van oxides garandeert uitmuntende prestaties. n elke auto worden per stoel twee geleiders (tracks) geplaatst, die bestaan uit een boven- en een onderdeel. Bij een gemiddelde auto levert dit dus acht delen op die gelast moeten worden. Als je nagaat dat de Europese automobielindustrie nog altijd goed is voor het produceren van meer dan auto s per jaar, dan zijn de volumes van geleiders zeer interessant. Vanwege de grote aantallen wordt gebruik gemaakt van laserlassen, een techniek die veel sneller is dan conventionele lasmethodes. AWL-Techniek heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de karakteristieken van de geleiders, de benodigde laskwaliteit en andere bijzonderheden. Diverse testen hebben aangetoond dat er een succesvolle laserlasverbinding gemaakt kan worden in de geleiders. Crashbestendig Geleiders vormen de verbinding tussen de autostoel en de bodemplaat en zorgen ervoor dat de stoel naar voren en achteren kan worden geschoven. Het is van vitaal belang dat de geleiders crashbestendig zijn, om de veiligheid van de inzittenden te garanderen. De geleiders moeten dan ook een hoge belasting kunnen weerstaan. Hiervoor worden meestal grotere plaatdikten gebruikt dan in het ontwerp van zittingen en leuningen gebruikelijk zijn. Deze grote plaatdikte leidt ertoe dat er voor het laserlassen andere lasnaadvormen nodig zijn dan voor het laserlassen van dunnere plaat. T-naad en flensnaad Voor het laserlassen van geleiders worden vooral de T- naad en de flensnaad gebruikt. Dit in tegenstelling tot zowel de zittingen als de leuningen, waarin meestal de overlapnaad gebruikt wordt. Bij de overlapnaad is de verbinding tussen de platen relatief smal. Bij een dunne plaat is dit geen probleem; de breedte van de las is in verhouding tot de dikte van de plaat voldoende. Bij een dikkere plaat is een bredere verbinding tussen de lasdelen nodig. Macro van een laserlas in een geleider Dit kan worden bereikt door het gebruik van de T-naad en de flensnaad. De lasverbinding wordt op die manier sterker dan de delen, en het materiaal wordt optimaal gebruikt. Een bijkomend voordeel van de T-naad is dat er voor deze naadvorm geen flens nodig is. Hierdoor wordt materiaal bespaard en het gewicht van het deel geminimaliseerd. Bij het lassen van de T-naad en de flensnaad is het van belang dat de las heel nauwgezet op de juiste positie wordt gelegd. De juiste positie bepaalt mede de laskwaliteit. Gerobotiseerd laserlassen Uitgebreid onderzoek heeft aangetoond dat het mogelijk is de benodigde toleranties te bereiken en goede lasresultaten te behalen met gerobotiseerd laserlassen. Inmiddels zijn de bevindingen uit het onderzoek verwerkt in een aantal technische maatregelen. De mal moet zo geconstrueerd worden, dat de te lassen delen exact worden opgenomen. Ook de robot dient bijzonder nauwkeurig geprogrammeerd te worden, waarbij een, op het optiek gemonteerde, camera de robotprogrammeur assisteert. Daarnaast is het belangrijk om een optiek te gebruiken met een korte brandpuntsafstand om de robotnauwkeurigheid optimaal in te zetten. Dit alles leidt tot een goede, reproduceerbare laskwaliteit en de productie van lasergelaste geleiders van hoge kwaliteit. De beste ontstekings- en herontstekingseigenschappen Bruikbaar voor zowel DC als AC TIG-lassen Hoge belastbaarheid Geringe slijtage van de elektrodepunt Gemak dient de veiligste zaak 20

13 LASSYMPOSIUM LASSYMPOSIUM Programma BILNIL Lassymposium 2013 MEER DAN EEN SYMPOSIUM Stuurboord/Hangar 26 Rijnkaai 96 Antwerpen België 26 en 27 november :30 Onthaal 09:30 Onthaal 09:50 Welkomstwoord Programma dinsdag 26 november SESSIE SCHADEGEVALLEN Em. prof. Voorzitter Jacko Aerts, Studiekern corrosie 10:00 Corrosie bij lasverbindingen dr. ir. Jacques Defrancq - DeCelCor BVBA, België 10:40 Lasgerelateerde schadegevallen van drukhoudende stoomleidingen in thermische elektriciteitscentrales Frédéric Vanderlinden - Laborelec GDF Suez CVBA, België 11:20 KOFFIEPAUZE 11:50 Verbeteren van de vermoeiingslevensduur van constructies: eisen aan de te behandelen lasverbindingen Herman Pieper, IWT/ CSWIP /IWI-C - Pieper QSI, Nederland 12:25 Ongevallen in Nederlandse zwembaden door spanningscorrosie van roestvast staal 13:00 LUNCH Jan Heselmans - Corrodium BV, Nederland SESSIE GEAVANCEERDE NDO-TECHNIEKEN (3D) Voorzitter Ing. A.J. de Roode, Materiaal Metingen Testgroep BV 14:00 Nieuwe mogelijkheden voor lasnaadcontrole via IWEX (INVERSE WAVEFIELD EXTRAPOLATION) Dr. Ir. Casper Wassink - Applus RTD Group, Nederland 14:45 Nieuwe trends in lasnaadonderzoek bij verticale opslagtanks Ing. Jan Berckmans - SGS-Belgium NV NDT Services, België 15:30 Development and qualification of a procedure for the mechanized ultrasonic testing of structural weld overlays Vincent Chardome - AIB-Vinçotte International - Advanced NDT I&D, België (ENG) 16:00 KOFFIEPAUZE 16:30 X-ray computed tomography (CT) for testing of welds B. ing. Andreas Flohr - Wolfgang Pfeiffer Stiftung, Duitsland (ENG) 17:10 Flaw sizing with the DGS-method for Phased array Dipl. Ing. Thomas Fausten - GE Measurement & Control, Duitsland (ENG) 18:00 AVONDPROGRAMMA Uitreiking Professor Soete Prijs Walking dinner Technisch-commerciële productvoorstellingen Programma woensdag 27 november SESSIE ONGELIJKSOORTIGE EN MOEILIJK LASBARE MATERIAALCOMBINATIES Voorzitter Prof. Alfred Dhooge, UGent 10:00 Electron Beam Welding of challenging and hard weldable materials Dr. Ing. Christian Vogelei - ProBeam, Duitsland (ENG) 10:35 An innovative process applied to the joining of steel to aluminium in a lap-joint configuration: thermal profile, microstructural evolution and lap-shear testing Prof. Aude Simar, Ir. Camille van der Rest, Prof. Pascal J. Jacques Université Catholique de Louvain, België - Institute of Mechanics, Materials and Civil engineering, IMAP (ENG) 11:10 KOFFIEPAUZE 11:35 Friction Stir Welding (FSW) van 9% Cr staal (P91). Microstructuur en mechanische eigenschappen E.W. Schuring, IWE - ECN BV, Nederland / N. Luzginova - NRG, Nederland 12:05 Ongelijksoortige lasverbindingen in ultra-superkritische (USC-) stoomcentrales ing. Johan Vekeman - BIL vzw, België / EurIng. Staf Huysmans - Laborelec GDF Suez CVBA, België 12:35 Uitdagingen rondom het kwalificeren van lassen in Duplex 13:05 LUNCH ing. G.M. van Krieken, IWE - Element Materials Technology BV, Nederland SESSIE NORMEN EN PRAKTIJKERVARINGEN Voorzitter Jo Wilems, Iemants NV 14:00 Ervaringen bij de invoering van EN Marco Paans - Discom BV, Nederland 14:30 Ervaringen bij de invoering van EN 1090 EXC2 Wim Bossant, Bohez NV, België 15:00 Ervaringen bij de invoering van EN 1090 EXC4 Bert Timmers - TCS NV, België 15:30 KOFFIEPAUZE 16:00 EN 1090/CPR: visie vanuit een auditerende organisatie Raoul Heremans - AIB-Vinçotte International NV, België 16:30 Auditeren van bedrijven vanuit de praktijk Rene Lövenich - TÜV Rheinland, Duitsland (ENG) 17:30 EN-ISO : kwalificatietest voor lassers smeltlassen (staal) ing. Benny Droesbeke, IWE BIL vzw, België 18:00 NETWERKDRINK KOSTEN TOT DEELNAME halve dag volle dag 2 dagen BIL lid/nil bedrijfsdeelnemer 250,-- 350,-- 550,-- Niet-leden 350,-- 450,-- 695,-- Leerkrachten/studenten* 100,-- 175,-- 250,-- Enkel avondprogamma 100,-- * stempel van de school vereist INSCHRIJVEN ANNULATIE Tot 10 werkdagen vóór aanvang van het symposium kan kosteloos worden geannuleerd. Bij annulatie in de periode van 10 tot 2 werkdagen vóór aanvang wordt 50% van de deelnamekost in rekening gebracht, daarna is het volle bedrag van registratie verschuldigd. MEER INFO? Contacteer Ann Wydooghe Belgisch Instituut voor Lastechniek T +32 (0)9/ E ann.wydooghe@bil-ibs.be 22 23

14 LASKENNIS LASKENNIS TIG-installatie Laskennis opgefrist 6 TIG lassen deel 1 HET TIG-LASSEN WERD IN DE JAREN 40 ONTWIKKELD IN AMERIKA VOOR HET LASSEN VAN ALUMINIUM EN MAGNESIUM. DIT WERD AANVANKELIJK ALLEEN IN COUVEUSES GEDAAN. PAS LATER WERD DE TIG-TOORTS ZOALS WIJ DIE NU KENNEN ONTWIKKELD. Historie Het TIG lasproces werd in Amerika bekend onder de naam Heliarc Welding; er werd uitsluitend helium als beschermgas gebruikt. Helium was daar behoorlijk veel goedkoper dan argon. Later kreeg het proces de naam Gas Tungsten Arc Welding, afgekort tot GTAW. Deze naam wordt in Amerika nog steeds veelvuldig gebruikt. In Nederland werd het proces bekend onder de naam argon arc lassen. En ook hier werd het proces aanvankelijk alleen gebruikt voor het lassen van aluminium. Met de introductie van de lasgelijkrichters werden de toepassingsmogelijkheden flink uitgebreid. De huidige internationale naam voor het proces is TIG. Dit staat voor Tungsten (wolfraam) Inert Gas. In de Duitstalige landen wordt ook wel de afkorting WIG gebruikt: Wolfram Inert Gas. Proceskenmerken Het TIG-proces maakt gebruik van een niet-afsmeltende wolfraamelektrode die op de negatieve pool wordt aangesloten. Tussen deze niet-afsmeltende wolfraamelektrode en het werkstuk wordt een elektrische boog in een inerte gasatmosfeer onderhouden. Het TIG-proces kan toegepast worden met of zonder toevoegmateriaal. Bij het gebruik van toevoegmateriaal wordt dit door de lasser in de vorm van een staaf handmatig toegevoerd. Bij gemechaniseerd en geautomatiseerd TIG-lassen kan het toevoegmateriaal automatisch vanaf een draadrol worden toegevoegd. Het TIG-proces kan uitgevoerd worden met gelijk- en wisselstroom. Wisselstroom wordt uitsluitend toegepast bij het lassen van aluminium, magnesium en de legeringen van deze twee materialen. Een van de belangrijkste eigenschappen van het TIG-proces is de zeer hoge zuiverheid van het lasmetaal. Het TIGproces is, door het ontbreken van slak en spatten, een zeer schoon proces. Hierdoor is het TIG-proces geschikt voor verbindingen waaraan zeer hoge eisen gesteld worden. Een andere, wat minder positieve, eigenschap is dat het proces nogal traag is. Lassnelheden van boven de 10 cm/min komen nauwelijks voor. De traagheid van het TIG-proces maakt dat de warmte-inbreng groot is. De kans op vervorming door spanningen in het materiaal is daardoor groot, vooral bij roestvast staal. Bij het lassen van staal wil het nog al eens voorkomen dat de wolfraamelektrode snel vervuilt. Men heeft dan te maken met een onzuivere staalsoort, wat vaak het geval is bij plaatmateriaal. De doorlassing bij het TIG-proces moet altijd beschermd worden, omdat deze anders oxideert. Beschermen kan met formeergassen of met een koperen strip. Het ontsteken van de boog Bij oude stroombronnen wordt nog gebruik gemaakt van een hoogfrequent ontsteking (HF). De zeer hoge spanning (enkele duizenden volts) zorgt ervoor dat er vonken overspringen van de wolfraamelektrode naar het werkstuk. Deze vonken zorgen ervoor dat het gas geïoniseerd (geleidend) wordt, zodat de stroom van de wolfraamelektrode naar het werkstuk kan vloeien via het geleidende gas. Bij het wisselstroomlassen is de HF bij oude machines continu ingeschakeld omdat de boog bij iedere nuldoorgang opnieuw ontstoken moet worden. HF-ontsteking is nu niet meer gangbaar omdat het allerlei storingen veroorzaakt op elektronische apparatuur. TIG-principe Bij moderne stroombronnen wordt gebruik gemaakt van lanthaanoxide- 0,08% zirkoniumoxide- en 0,08% yttriumoxide. Van de turquoise elektrode is de samenstelling een impulsgenerator. Deze levert ook een zeer hoge spanning van enkele duizenden volts, maar doet dat op een niet bekend en deze is dus niet volgens AWS en ISO gecodeerd. De paarse elektrode met yttriumoxide verlaagt de zeer gecontroleerde wijze en gedurende slechts enkele milliseconden, waardoor de boog ontsteekt. Zag men bij de elektrische weerstand in de elektrode extreem en is uitstekend geschikt voor het lassen met gelijk- en wisselstroom. HF nog een vonkenbrug, bij de impulsgenerator is dat niet meer zo; de boog ontstaat direct. Bij wisselstroomlassen met moderne machines is de impulsgenerator alleen bij de Beschermgassen start nodig. De nuldoorgang is zo snel dat de boog niet Het beschermgas wordt meestal gekozen in functie van opnieuw ontstoken hoeft te worden. het te lassen materiaal. Vaak wordt gekozen voor een volledig inert gas zoals argon of een mengsel van argon en Het kan voorkomen dat ook de impulsgenerator op bepaalde plaatsen niet gebruikt mag worden. In dat geval helium. 100% helium wordt niet toegepast omdat dan kan men kiezen voor Liftarc. Hierbij wordt de elektrode geen goede boogstabiliteit te garanderen is. Bij het lassen op het werkstuk geplaatst nog voordat de machine is ingeschakeld. Wordt de stroom ingeschakeld, dan gaat er gemaakt worden van een mengsel van argon en waterstof van austenitische roestvast staalsoorten kan ook gebruik een zeer lage stroom (4 A) vloeien. Verbreekt men nu het (H 2 ). Meestal ligt het waterstofgehalte tussen de 2 en 5%. contact met het werkstuk, dan ontstaan er een paar vonkjes die de boog zullen doen ontsteken. Bij deze werkwijze kere las. Maar het is ook heter en dat betekent dat het Waterstof is een reducerend gas en zorgt voor een blan- bestaat het risico dat de punt van de wolfraamelektrode smeltbad warmer wordt, waardoor men sneller moet gaan beschadigd wordt en er wolfraam in de las achterblijft. lassen. Omdat ook de wolfraamelektrode warmer wordt Om dit te voorkomen wordt er vaak op een koperplaatje zal de punt een iets kortere standtijd hebben. vlak naast de las gestart. Toepassingen Wolfraamelektroden Het TIG-proces wordt in alle sectoren van de metaalindustrie toegepast. Het is vooral geschikt voor hoogwaar- Aan de wolfraamelektroden worden elementen (dopes) toegevoegd om de geleidbaarheid te verbeteren. Deze dige lasverbindingen. De zeer stabiele boog bij lage dopes zijn lanthaan-, cerium-, yttrium- en zirkoniumoxide. Thoriumoxide is ook een dope maar valt in een van zeer dunne plaat, vooral van roestvast staal. Het leg- stromen maken het TIG-proces geschikt voor het lassen aantal landen, waaronder Nederland, onder de atoomwetgeving omdat het licht radioactief is. Er is een vergunpassing. Het TIG-proces laat zich makkelijk mechaniseren gen van grondlagen in pijpen is een specifieke TIG-toening vereist om deze elektroden toch te mogen gebruiken. of automatiseren. Zo zijn er eenvoudige draaitafels waarbij een TIG-toorts vast is opgesteld, maar het kan ook met Volgens AWS 5.12 zijn wolfraamelektroden gecodeerd orbitaal laskoppen in diverse vormen en maten. Klembanken worden vrijwel altijd uitgerust met het TIG-of met een kleur. Groen is puur wolfraam, grijs is 2% ceriumoxide, goud is 1,5 % lanthaanoxide, blauw is 2% lanthaanoxide, wit is 0,8% zirkoniumoxide, paars is 1,5 % voor het TIG-lassen. plasmaproces. Ook robots worden regelmatig gebruikt Deze aflevering in de rubriek 'Laskennis opgefrist' is een bewerking van 'Job Knowledge for Welders Part 6' uit TWI Connect (TWI Ltd, Cambridge, UK), geactualiseerd in Met dank aan Piet van der Horst (Binzel-Benelux) 24 25

15 LASPROJECT LASPROJECT Zwembad aan de onderkant lassen was behoorlijk fysiek LEIDEN HEEFT EEN NIEUWE HOTSPOT. OP DE BOVENSTE VERDIEPING VAN EEN OPVALLEND GEBOUW VLAKBIJ HET CENTRAAL STATION IS HET BEAUTY- EN WELNESSRESORT VAN FITLAND GEVESTIGD. LEENDERS RVS INDUSTRIE LEVERDE DE VERSCHILLENDE BADEN. EEN HELE UITDAGING, ZO BLEEK. door Corné Houwaard, fotografie Corné Houwaard en William Opheij elegen aan het Centraal Station van Leiden en het bewerken daarvan. Toch was de omvang van dit staat Level, een in het oog springend multifunctioneel project ook voor de directeur vrij nieuw. Leenders: We gebouw. Naast een ROC en kantoorfaciliteiten hadden wel ervaring met een dompelbad of een whirlpool, is vanaf de tiende verdieping Fitland gevestigd, met een maar een compleet prefab zwembad en dat op deze hotel, restaurant en op de elfde verdieping een beauty- en hoogte? Nee Toch koos de opdrachtgever voor Leenders welnessresort met diverse baden. Het grote zwembad RVS Industrie. Het scheelt denk ik dat wij een com- werd door Leenders RVS Industrie op locatie samengesteld pleet pakket kunnen bieden. We hebben een eigen beits- en uit rvs panelen. passiveerruimte. Voor de behandeling van het rvs is men dus niet afhankelijk van weer een andere partij. Onder het genot van een kop koffie en een adembenemend Het Laarbeekse bedrijf heeft veel ervaring met montage uitzicht vanaf de elfde verdieping legt directeur op locatie, maar in dit geval was de nieuwbouw nog in Theo Leenders uit hoe de klus verlopen is. We hadden volle gang. En dan ook nog eens op hoogte, vult Leenders een leveringstermijn van acht weken om alles hier op te aan. Dat werken op locatie was logistiek gezien een bouwen. De bouw was gesloten, dus alles moest met de hele uitdaging. Je zit aan de planning van de bouw vast. liften naar boven. Dat betekende dat de prefab onderdelen Alles moest van tevoren worden ingemeten om er zeker een maximale afmeting van drie bij anderhalve meter van te zijn dat prefab onderdelen op de elfde verdieping mochten hebben. Er zijn heel wat hulpmiddelen gemaakt geleverd konden worden. Daarnaast was het voor Leenders om alles binnen te krijgen: ondersteuningsframes, hijsframes even wennen dat er allerlei partijen door zijn baden en onderwagentjes, alles gericht op transport en logistiek. heen moesten lopen om ook hun bouwwerkzaamheden te De verschillende dompelbaden, de whirlpool en kunnen verrichten. Dat ging niet altijd goed, moet de het kruidenbad zijn met een torenkraan wel in zijn geheel directeur bekennen. Enkele krassen op de bodem van het naar boven gehesen. zwembad zijn daar nog de stille getuigen van. Logistieke uitdaging Roestvast staal 316L Leenders RVS Industrie, een bedrijf uit Laarbeek met zo n Als materiaalsoort werd gekozen voor roestvast staal twintig medewerkers, is gespecialiseerd in roestvast staal 316L met een dikte van drie millimeter. We wilden met 26 een zo licht mogelijk materiaal werken dat ook tijdens het lasproces zo vlak mogelijk gehouden kon worden. Het geheel draagt op isolatie en zit in een stalen frame, licht Leenders de materiaalkeuze toe. Door het lagere koolstofgehalte is het materiaal beter lasbaar dan een standaard rvs-soort. Het was voor ons het beste te verwerken en van de beste kwaliteit die bestand zou zijn tegen het chloor in het water. We zitten hier vlakbij een spoor, dat is een heel lastige omgeving voor rvs in verband met de kans op vliegroest. Helemaal onderhoudsvrij is roestvast staal overigens niet. Het materiaal vergt ook onderhoud natuurlijk. We zitten hier vlakbij een spoor, dat is een heel lastige omgeving voor rvs in verband met de kans op vliegroest. Dit wordt veroorzaakt door besmetting met staaldeeltjes die door slijtage van treinrails ontstaan. Dan er is ook nog de nabijheid van de zee. De zoute zeelucht kan in de vorm van kleine druppeltjes neerslaan op roestvast staal en dit plaatselijk aantasten. 27

16 LASPROJECT Vlakheid panelen De panelen voor het grote zwembad werden aan vier zijden omgezet om de vlakheid van een paneel te waarborgen tijdens het lassen. Leenders: Als je gewone vlakke platen aan elkaar last, dan krijg je overal warmte-inbreng en krijg je te maken met verschillende trekken in het materiaal. Het gaat bollen en buigen. Daarom hebben we die panelen gezet om ze aan de onderkant te kunnen lassen. Aan de bovenzijde in het zwembad zie je daardoor geen laswerkzaamheden. Omdat er geen vlakke platen aan elkaar gelast werden, maar er gebruik werd gemaakt van een gezette rand, was er ook geen sprake van doorlassing. Het TIG-lasproces zonder backing-gas was er uitermate voor geschikt. Leenders: Zeker omdat we hier ook boven ons hoofd moesten lassen, had TIG een groot voordeel voor de lasser tijdens het lasproces. TIG spat niet en het uiteindelijke resultaat is veel mooier. Het lassen van de platen aan de onderkant was voor het personeel een behoorlijk fysieke uitdaging. We hebben op het basisframe op een hoogte van 1,40 meter een tijdelijk frame gemaakt. Daar hebben we de panelen op uitgelegd en zijn daarop het zwembad gaan bouwen. Op die manier kon men er vanaf de onderkant toch bij komen. We hebben ook speciale laswagentjes laten maken, want onze lassers zaten de hele dag in dezelfde houding. Het was behoorlijk arbeidsintensief. Toen alles afgelast was, hebben we het geheel met behulp van handtakels laten zakken op niveau in het metalen basisframe. De stalen constructie was aan de onderkant al geïsoleerd. Toen het zwembad er in lag, zijn ook de zijkanten na-geïsoleerd. Beitsen en passiveren Nadat het laswerk klaar was is al het roestvast staal gebeitst en gepassiveerd. Leenders: Met deze behandeling is de las compleet vrij van welke oxide dan ook. Dat wordt compleet uit de naden gezogen. Er zijn geen na-resten van lassen, of verbrandingen meer aanwezig in de naad. Als het rvs-materiaal licht beschadigd wordt, wil dat alleen zeggen dat de buitenkant van de plaat is aangetast. Door de gebruikte materialen en lassen te passiveren wordt het geheel weer passief en daarmee beter bestand tegen het chloorhoudende water. Een deel van de rvs-baden is verwerkt in een buitenterras. Volgens Leenders heeft het directe zonlicht geen negatieve invloed op het staal. Binnen zijn het allemaal geacclimatiseerde ruimtes van 27, 28 graden. Dus uitzettingen blijven beperkt. De lengte van het bad (red. 16 meter) is ook niet zo dat het een paar centimeter uitzet. Om toch enige uitzetting op te kunnen vangen, zit er ruimte in de isolatie tussen het stalen frame en de zijkant van het bad. Omdat alle baden zo geconstrueerd zijn dat het water continu over de rand van het bad loopt, zijn er weinig plekken waar het roestvast staal blootgesteld wordt aan direct zonlicht en het materiaal dus erg warm zou kunnen worden. Nieuw project Het project bij Level in Leiden heeft behoorlijk wat gevraagd van Leenders en zijn medewerkers. Toch kijkt de directeur met voldoening terug. Binnenkort moeten onze medewerkers hier maar eens een weekendje naar toe, maar dan om even bij te komen en lekker te genieten. Maar het werk gaat door. Leenders RVS Industrie is voor dezelfde opdrachtgever ook al bezig met een project in Sittard. De samenwerking met de opdrachtgever bevalt goed. In Sittard is het bad 22 meter lang en hebben we nog een andere uitdaging: dit bad loopt van binnen naar buiten door. Het moet tijdens de bouw dus helemaal afgedekt worden om daar te kunnen lassen. Maar ik ben er zeker van dat het gaat lukken. We hebben inmiddels al aardig wat ervaring opgedaan. Investeer in je toekomst met een lasopleiding bij WTT: T: F: E: 28

17 LASWEDSTRIJD Mooie prestaties Belgische lassers Een lovenswaardig initiatief dat ongetwijfeld een mooie toekomst wacht BELGIË WERD VAN 17 TOT 21 SEPTEMBER OP DE WELDCUP VERTEGENWOORDIGD DOOR EEN TIEN- KOPPIGE DELEGATIE. NAAST DE VIER DEELNEMENDE LASSERS REISDEN OOK VIER BEGELEIDERS, EEN LASSPECIALIST VAN HET VCL EN EEN BELGISCH JURYLID AF NAAR HET DUITSE ESSEN. door Bert Cobben tijdens Weldcup Vriendengroep Ook Belgisch jurylid Raf Colle beaamt de unieke sfeer in de groep. Deze vier jongens zijn echt een vriendengroep geworden. Vooraf leken het vier uiteenlopende karakters, maar deze wedstrijd vergde het uiterste en bracht hen veel dichter bij elkaar. Het uiteindelijke doel van deze wedstrijd en bijhorende opleiding is niet om prijzen of medailles te pakken, zegt hij. Stuk voor stuk krijgen zij een geldig, internationaal lascertificaat en doen ervaringen op die hen op de werkvloer nog goed van pas komen. Als functioneren alleen niet genoeg is. Verhoog uw productiviteit met de betrouwbare e toorts systemen van TBi Industries. Onze uitgekiende en onderhoudsarme techniek verzekert u van constante lasresultaten in uw productie. edurende vijf dagen verbleven de wedstrijdlassers in Dortmund en mochten ze, onder het toeziend oog van tal van experts, hun capaciteiten tonen aan de rest van Europa. Thomas Den Hartogh beschrijft deze vijfdaagse graag als een unieke ervaring. Ik heb hier op de beurs Schweissen und Schneiden mijn ogen goed de kost gegeven. De afgelopen dagen leerde ik heel wat nieuwe mensen kennen. Ongeacht het resultaat van de competitie is dit een evenement dat ik mij nog lang zal herinneren. Ik geniet echt van elke seconde hier. Toffe wedstrijd Quentin Pouleur, de enige Waalse kandidaat, heeft, met zijn deelname aan Worldskills in Leipzig eerder dit jaar, al enige ervaring op het vlak van internationale wedstrijden. Het is de eerste keer dat de Weldcup plaatsvindt en op sommige vlakken merk ik nog wel de kinderziektes in zo n 30 immense organisatie. Desalniettemin is het een toffe wedstrijd en ben ik blij dat ik mijn land hier mag komen verdedigen. Gerrit Van Bossche is een ervaren leerkracht lassen bij Edugo campus Glorieux in Oostakker. Ik ben hier aanwezig om een leerling van mij een hart onder de riem te steken. Tijdens zo n intense wedstrijd leef ik uiteraard evenzeer mee met al onze deelnemers. De Belgische delegatie is constant op de eerste rij, dicht bij de lascabines, te vinden. Waar mogelijk geven de afgevaardigden advies en spreken ze elkaar moed in. Leen Dezillie van het VCL benadrukt ook het unieke karakter van de competitie. Bij andere grote wedstrijden gaat het om een individuele prestatie van één lasser, terwijl hier vier jongeren hun land vertegenwoordigen in vier lasprocessen. Het is een lovenswaardig initiatief dat ongetwijfeld nog een mooie toekomst wacht. Desalniettemin is het een toffe wedstrijd en ben ik blij dat ik mijn land hier mag komen verdedigen Resultaat Het Belgische team eindigde uiteindelijk net naast het podium op een mooie vierde plaats. Van de veertien deelnemende landen moesten ze enkel Oostenrijk (goud), Duitsland (zilver) en Zwitserland (brons) laten voorgaan. Individueel werd de prestatie van Christiaan Marree nog beloond met een zilveren medaille voor de discipline lassen met beklede elektrode (MMAW). Benut uw TBi voordelen! Functionele producten met sterk prestatievermogen Eerste klas klantenservice Tr rainingen voor hand- en robotlastoortsen Klantspecifieke producten Ready for Tomorrow. TBi Industries GmbH Ruhberg Fernwald, Deutschland Tel Fax

18 LASONDERWIJS LASONDERWIJS VSO De Rietlanden Een bijzonder schoolvak: lassen DE RIETLANDEN IN DEN BOSCH IS DE ENIGE SCHOOL IN HET VOORTGEZET SPECIAAL ONDERWIJS (VSO) WAAR LASTECHNIEK ALS SCHOOLVAK OP HET ROOSTER STAAT. DE RESULTATEN DIE DE LEER- LINGEN IN DIT VAK BOEKEN ZIJN OPMERKELIJK. door Jaap van Sandijk, fotografie: William Opheij e lesdag zit er op en in de ruimte tegenover twee praktijklokalen vloeit de koffie. Leerkracht Mario Karssemakers en vakleerkracht mechanische techniek Henk Arts praten nog wat na, in het gezelschap van leerling Danny Mourits en zijn moeder Anita. Vakleerkracht Jacq Segbregts (houtbewerking) zit iets verderop achter zijn pc en luistert mee. Onderwerp van gesprek is de individuele aanpak en de positieve manier van werken van deze school voor speciaal onderwijs. Een werkwijze die aantoonbaar vruchten afwerpt, zegt Karssemakers. Veel leerlingen in deze doelgroep krijgen het stempel: je kan niks en je wil niks. Wij benaderen onze leerlingen anders. We kijken naar hun mogelijkheden. Niet naar de onmogelijkheden. Zes jaar geleden begon De Rietlanden met het praktijkvak lastechniek. Aanleiding was een voormalig LTS-gebouw dat leeg kwam te staan, compleet met een praktijklokaal voor lassen. De school voor speciaal onderwijs zag daarin een kans. De school nam het gebouw over en zette lassen op het lesrooster. Begonnen werd met elektrodelassen. Daarna werden MAG-lassen en TIG-lassen aan het aanbod toegevoegd. De school leidt leerlingen op voor het NIL-diploma niveau 1, dat ze in één schooljaar kunnen behalen. We zijn gestart met één leerling, vertelt Arts. Maar inmiddels hebben we zo n veertig leerlingen inclusief één meisje afgeleverd met een NIL-diploma. Er is tot nu nog nooit iemand gezakt. Grapjes Henk Arts is een man uit de praktijk. Jarenlang werkte hij als monteur van vracht- en personenauto s bij een bedrijf in Oss. Toen ik werd gevraagd om in het onderwijs te werken, dacht ik: dat is niks voor mij. Maar nadat ik de lerarenopleiding had voltooid en hier mijn eigen toko kreeg, wilde ik niets anders meer. Arts kiest het woord toko niet voor niets. Hij ziet zijn leerlingen als werknemers en zijn klaslokaal als een bedrijf. Hij vindt dat de Danny Mourits, poserend en lassend met Henk Arts als aandachtig toeschouwer meest realistische benadering. Zo bereid je ze op de beste manier voor op de toekomst. Als ze tijdens de les even staan te niksen, zeg ik: hé, dat doe je maar in de pauze. Elke minuut die je staat te lummelen, kost ons geld. Dan kijken ze je even raar aan, maar ze snappen heel goed wat ik bedoel. De vijftienjarige Danny Mourits moet lachen om zijn docent. Vindt hij hem niet wat streng, met die bedrijfsmatige aanpak? Henk is niet altijd serieus hoor, nuanceert de leerling. Hij maakt ook wel grapjes tussendoor. Ik vind hem een goede leraar. Maar wat maakt hem dan goed? Als hij zegt dat het zó moet, dan moet het ook zo. Henk is duidelijk, legt Danny uit. Karssemakers veert op: Danny, jij zegt het precies goed. Wij zijn duidelijk, consequent en individueel gericht. Dat is belangrijk, want leerlingen die hier komen zijn vaak in het reguliere onderwijs vastgelopen en hebben daar behoefte aan. Dat was met Danny, die van havo-vwo komt, ook het geval. Het is een slimme jongen, maar hij liep gewoon vast in de massa, zegt zijn moeder. Nu komt hij veel vrolijker thuis. Haar zoon beaamt dat. Ik voelde me op mijn vorige school niet prettig. Hier ben ik op mijn gemak. Ook de theorie - naast lassen wordt eveneens gewoon lesgegeven - vindt Danny op De Rietlanden prettiger. Hij volgt er vmbo-t en loopt daar redelijk gemakkelijk doorheen. De theorieboeken die horen bij de lasopleiding zijn voor Danny geen probleem. In het begin was die theorie voor onze leerlingen een struikelblok, zegt Karssemakers. Maar met de herschrijving van de methode, verzorgd door de Stichting Leerplanontwikkeling, is dat opgelost. Dankzij zijn grote netwerk weet Henk Arts altijd de juiste stageplekken te vinden al wordt dat wel steeds lastiger, erkent hij. Je merkt dat bedrijven zich nu richten op het aan het werk houden van het eigen personeel. Gelukkig slaag ik er altijd in om een leerling op een bij hem passend bedrijf te kunnen plaatsen. En als dat een keer niet lukt? Dan gaat de docent net zo lang door tot er een geschikte plek is. Want er moet wel een klik zijn tussen de leerling en het stagebedrijf. Als een leerling ergens een stageplek kan krijgen en ik weet zeker dat hij niet bij het bedrijf past, raad ik dat af. Niemand heeft er toch iets aan als zo n jongen na een paar weken hier weer op de stoep staat? Onderwaterlasser Toen Danny vorig jaar op De Rietlanden kwam was een rondje langs alle vakken niet nodig. Hij wist namelijk al precies wat hij later wil worden: lasser. Onderwaterlasser, om precies te zijn. Iets dat mooi aansluit op zijn hobby, want Danny is een verwoed duiker. Ik ben heel goed met mijn handen, verduidelijkt hij zijn beroepskeuze. Maar dan zou hij toch net zo goed kunnen kiezen voor het timmermansvak? Dat ligt toch wat anders, meent de leerling. In lassen zit veel meer avontuur. Je kan de hele wereld over. Daarom wil ook graag onderwaterlasser worden en werken bij booreilanden bijvoorbeeld. Ik heb gelezen dat dat ook goed verdient. Vijf- tot achtduizend euro per maand. Zijn moeder moet lachen: Hij heeft het allemaal precies uitgezocht. Lasdocent Henk Arts heeft per jaar zes leerlingen in zijn groep. Mede door die kleinschaligheid is de lasopleiding zo n succes, denkt hij. Als een leerling ergens tegenaan loopt kun je hem apart nemen. We pakken een bak koffie met elkaar en ik help hem weer op de rails. We kijken hier naar het individuele talent. Een vorm van onderwijs die Arts op het lijf is geschreven. Docent op het ROC? Hij moet er niet aan denken. Mijn zoon zit op het ROC en ik ben daar wel eens naar binnen gelopen ja. Het is mij te grootschalig en je hebt als docent te maken met veel meer bemoeienis van anderen. Bovendien sta je voor groepen van dertig leerlingen. Ik hou graag overzicht. En dat loont, zo merkt Arts in de praktijk. Ik krijg regelmatig complimenten van NIL-examinatoren. De kwaliteit van de werkstukken is zeker even zo goed als die van het ROC. Bovendien vinden ze de werkstukken hier netter en verzorgder. Pure genoegdoening, om dat te horen. Toch is er ook een keerzijde aan dit succesverhaal, merkt Karssemakers op. Hij wijst naar Jacq Segbregts, die op zijn draaikruk nog steeds meeluistert, en naar Henk Arts. Deze mannen hebben niet het eeuwige leven. Ik maak me zorgen over hun opvolging. Die is er op dit moment niet, dus loop je het risico dat straks kwaliteit verloren gaat. De directie van VSO De Rietlanden zoekt daarom inmiddels toenadering tot het reguliere onderwijs. Men hoopt op samenwerking met het plaatselijke vmbo

19 IIW IIW IIW White Paper 2012 vooruitgang in het NDO TOFD Kwaliteitsniveau ISO 5817 B C D Testniveau ISO C minimaal B minimaal A Acceptatieniveau ISO Tabel 1 Voorbeeld van test- en acceptatieniveaus, in overeenstemming met ISO Phased Array Testniveau Acceptatieniveau ISO (n.a) B - A - A - WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE UITDAGINGEN WAAR DE VERBINDINGSTECHNIEK ZICH VOOR GESTELD ZIET? EXPERTS UIT DE HELE WERELD HEBBEN HUN TOEKOMSTVISIE VERWOORD IN EEN VISIE-DOCUMENT. DE KOMENDE TIJD ZAL LASTECHNIEK REGELMATIG AANDACHT BESTEDEN AAN DIT DOCUMENT. IN DIT DEEL WORDT DE VOORUITGANG OP HET GEBIED VAN NDO BESPROKEN. Dit is een bewerking van een gedeelte uit de IIW White Paper 2012, door Fleur Maas p het gebied van het niet-destructief onderzoek dat het toepassen van deze techniek specifieke training, (NDO) is er in de afgelopen tien jaar beoordeling van competenties en zorgvuldig gebruik van veel vooruitgang geboekt. In toenemende mate wordt de procedures vereist. Binnenkort verschijnt het Phased NDO ook specifiek toegepast voor onderhoud, inspectie Array Handbook van IIW-Commissie V-C, te verkrijgen na reparatie en voor het beter bepalen van de resterende bij DVS. levensduur. Per industriële sector zijn er hot topics voor TOFD (Time of Flight Diffraction) en Phased-Array-inspectie de toekomst aangeduid. (Geavanceerde) NDO-techniek voor het bepalen van laskwaliteit is nu mogelijk loopt als een rode draad door alle sectoren. Het gaat daarbij door het gebruik van de bijbehorende test- en acceptatie- om het verder ontwikkelen van NDO-procedures voor criteria van ISO (zie tabel 1). het bepalen van defecten, het bepalen van de acceptatiecriteria, meer specifieke on-site NDO-technieken, maar Specifiek voor het ultrasoon testen van austenitische lassen ook het belang van goed gekwalificeerd personeel voor heeft de betreffende IIW-commissie in 2012 een hand- het uitvoeren en evalueren van de onderzoeksresultaten. boek uitgegeven bij DVS (Handbook on the examination of austenitic and dissimilar welds ISBN Radiografie 969-3). De reden hiervoor was het toenemend gebruik van De belangrijkste vooruitgang in de radiografie is te vinden austenitische materialen in industriesectoren zoals nucle- in software voor de interpretatie van de film, waarbij aire energie, gasindustrie en (petro)chemische industrie. de software zoekt naar bepaalde patronen, en zo defecten Een nieuwe ontwikkeling is de ultrasoon guided wave, kan detecteren. Uiteraard wordt dit nu ook toegepast dit zijn ultrasone golven van een lage frequentie, die over bij digitale radiografie. Nog meer informatie wordt verkregen de lengte van een structuur voortbewegen. Deze golven door het gebruik van computertomografie, waar- zijn gevoelig voor verandering in doorsnede, en kunnen bij informatie kan worden verkregen vanuit verschillende dus bijvoorbeeld gebruikt worden voor het lokaliseren hoeken. In Duitsland zijn inmiddels in diverse kerncentrales van corrosie in pijpleidingen. inspecties uitgevoerd met computed tomography, dus op basis van radiografie vanuit verschillende hoeken. Modelleren Dit werd uitgevoerd volgens de richtlijnen van het European Het modelleren van niet-destructief onderzoek wordt Network for Inspection and Qualification (ENIQ). steeds belangrijker voor het opstellen van nieuwe proce- dures, het benutten van technische mogelijkheden, en het Ultrasoon onderzoek analyseren en evalueren van de resultaten. Deze modelleertools Op het gebied van ultrasoon onderzoek wordt Phased kunnen we verdelen in twee groepen: semi-ana- Array nu al veel toegepast, waarbij de belangrijkste vooruitgang lytische methoden en eindige-elementenmethoden. De is dat de nieuwe systemen relatief eenvoudig te ge- eerste modellen zijn sneller, maar de tweede groep is vaak bruiken en mobiel zijn, zodat ze makkelijk op locatie nodig voor meer complexe situaties. Dit wordt inmiddels gebruikt kunnen worden. Ook de kosten van deze nieuwe toegepast in de nucleaire industrie, de luchtvaart, de staalfabricage, systemen zijn veel lager, reden temeer waarom Phased in petrochemische installaties en voor spoor- Array nu veel meer gebruikt wordt. Wel wordt opgemerkt wegen. 34 De belangrijkste voordelen van het gebruik van dit soort modellen: Kostenbesparing (er zijn minder fysieke lassen nodig om een nieuwe procedure te kwalificeren). Ze kunnen helpen bij de evaluatie van de NDO-resultaten. De modellen kunnen aantonen dat ontwerpwijzigingen nodig zijn om de constructie toegankelijk te maken voor NDO-inspectie. Ze maken een vergelijking mogelijk tussen de verschillende NDO-technieken voor een specifiek onderdeel. International Institute of Welding; White Paper 2012: Improving Global Quality of Life Through Optimum Use and Innovation of Welding and Joining Technologies, edited by Chris Smallbone & Mustafa Kocak. advertentie Weet u wat een lasser inademt? Voldoende schone lucht is belangrijk voor optimale prestaties en het voorkomen van gezondheidsklachten! Verantwoord lassen begint dan ook met een kwalitatieve combinatie van een lashelm met een verse lucht systeem: de MultiC Air 2! MultiC Air 2 compleet verse lucht systeem Complete set MultiC Air motor unit + MultiVision Carbon lashelm Bij bestelling vóór 1 november: 2e batterij GRATIS voor optimale productiviteit! Ademhalingsbescherming verdient advies. Daarom raden wij u aan om in geval van twijfel contact op te nemen met uw MultiVision-dealer. Zij helpen u graag bij het maken van de juiste keuze.voor een MultiVision-dealer bij u in de buurt kunt u contact opnemen met De Vlamboog op of info@vlamboog.nl. Structural Health Monitoring (SHM) Naar de toekomst toe gaat men ervan uit dat er een overgang zal komen van het klassieke NDO, gebruikt in onderhoud, naar Structural Health Monitoring van bepaalde structuren. In de luchtvaart bijvoorbeeld, worden de werkelijke vermoeiingscycli van een vleugel continu bewaakt en geregistreerd. Hiervoor worden sensoren voor continue bewaking ontwikkeld, die uiteraard op de kritieke plaatsen van een structuur geplaatst moeten worden, daar waar op basis van het ontwerp vermoeiingsschade zou kunnen optreden. De resultaten van deze sensoren worden opgenomen in de levensduurberekeningen van een bepaald onderdeel. Door het gebruik van SHM (Simple Harmonic Motion) zouden de onderhoudsintervallen vergroot kunnen worden, of zou gewichtsreductie van de onderdelen mogelijk worden. 35

20 RUBRIEK COLUMN Rechts of links Naam: Frans Vogels - Leeftijd: 24 jaar Functie: Lasser bij Leenders RVS Industrie te Beek en Donk, sinds 2010 door Margriet Wennekes, fotografie William Opheij, Veghel Welke opleiding heb je gevolgd? meeste leer je in de praktijk. Je moet veel oefenen en steeds Ik volgde de opleiding constructiebankwerker/lasser, nieuwe uitdagingen krijgen. maar die heb ik niet af kunnen maken omdat mijn leerbedrijf geen werk meer voor me had. Met mijn lasdiploma s TIG niveau 2 voor roestvast staal en aluminium kon ik wel aan het werk bij een ander bedrijf. Bij mijn huidige werkgever krijg ik de kans mij verder te ontwikkelen en cursussen te volgen. Nu ben ik bezig met TIG niveau 3. Waarom heb je gekozen voor het lassersvak? Ik vind het mooi dat je met lassen uit bijvoorbeeld een simpele stalen plaat een hele constructie kan maken. Ook vind ik het leuk om een las zo mooi mogelijk te leggen. Sinds ik zelf las, kijk ik ook op een andere manier naar iets wat gelast is. Ik let er bijvoorbeeld op of er goed regelmatig gelast is. Ik blijf het een uitdaging vinden om steeds mooiere lassen te maken. Zijn er projecten waar je met trots op terugkijkt? Ja, we zijn nu bezig met het lassen van zwembaden van roestvast staal. Dat gebeurt voor een groot deel in de werkplaats en voor de rest op locatie. Een groot deel van die baden heb ik op locatie mee afgelast en gemonteerd. Als ik dan het resultaat zie vind ik het prachtig werk. Maar er zijn meer mooie projecten, zoals het bouwen van Heb je nog tijd voor hobby s? grote bordessen uit kokerframes met opgelaste traanplaat. hobby s heb ik niet, behalve muziek; ik heb net mooie Naast mijn werk heb ik vrije tijd genoeg, maar echte Hoe ben je bij Leenders terechtgekomen? speakers ingebouwd in mijn auto. En ik vind het leuk om Ik werkte eerst op het industrieterrein bij een ander bedrijf, toen ik in de krant een personeelsadvertentie zag van mijn werk ga ik verder met het maken van een mooi uit- voor mezelf dingen te maken. Als ik straks klaar ben met Leenders RVS Industrie, die lassers zocht. Ik heb gesolliciteerd en werd meteen aangenomen. Dat is nu drieënhalf cusstijl. Het wordt een bord met in een boog de naam van hangbord voor een feestje dat ik binnenkort heb, in cir- jaar geleden, en het bevalt nog steeds goed. het circus. Wat maakt iemand een goede lasser? Merk jij iets van de vergrijzing van het vak? De meeste mensen zullen zeggen dat je vooral een rustige hand moet hebben, maar dat is denk ik niet het be- de meesten voorlopig nog niet toe aan pensioen. Ik denk Eerlijk gezegd niet. Als ik hier in de werkplaats kijk, zijn langrijkste. Zelf ben ik heel beweeglijk, en toch heb ik ook wel dat er genoeg jonge lassers bij komen. En teveel leren lassen. Je moet bij dit werk ook een beetje nadenken moeten het er natuurlijk niet worden; dat betekent alleen en bijvoorbeeld een bepaalde volgorde aanhouden. Het maar meer concurrentie! 36 Bent u links of rechts? De meesten van u zullen denken dat ik vraag naar uw politieke voorkeur. Daar gaat het deze keer niet over. Ik heb een probleem met rechts- en linkshandigheid. Van alle jongere Nederlanders is 10 tot 15 % linkshandig. Dat percentage neemt af in de hogere leeftijdsgroepen, want vroeger werd je gedwongen om rechtshandig te schrijven, ook al was je linkshandig. Er zijn tegenwoordig scharen, blikopeners, dunschillers, pennen, toetsenborden, muizen en zelfs schrijfblokken voor linkshandigen. En sinds 2007 is er ook een site: Van alle lassers zal ook één op de tien linkshandig zijn. Wordt daar op de werkvloer wel rekening mee gehouden? Heb je als linkshandige meer problemen met het hanteren van de lastoorts en ander gereedschap en wordt er bij de opbouw van een constructie wel rekening met linkshandigen gehouden? Bij het lassen met beklede elektrode maakt het niet uit, de lastoorts is zo simpel dat het geen verschil maakt voor rechts- of linkshandigen. Om het TIG- en MIG/MAG-lassen voor de lasser zo aangenaam mogelijk te maken, heb je tegenwoordig wel ergonomische lastoortsen en dan maakt het wel uit of je links- of rechtshandig bent. Zijn er wel lastoortsen voor linkshandigen te koop? Even via Google zoeken en je weet het, maar helaas is er daarover niet zoveel informatie te vinden. Wel vind je haakse slijpers voor linkshandigen, maar in productcatalogi van de meeste leveranciers vind je geen specifieke vermelding van toortsen voor linkshandigen. Uiteindelijk toch een leverancier gevonden die achter het productnummer van de lastoorts een L zet voor toortsen voor linkshandigen. Ook een site gevonden van een leverancier die ergonomische lastoortsen aanbiedt die zowel voor rechts- als voor linkshandigen geschikt zijn. Misschien heeft niet elke fabrikant rekening gehouden met linkshandigen, maar aan een ergonomische lastoorts voor linkshandigen is dus te komen. Probleem opgelost, zult u denken. Nog niet helemaal, want ik heb nu een ander probleem met rechts- en linkshandigheid en dat is het volgende: bij het lassen onder de hand zal een rechtshandige lasser van links naar rechts lassen en bij stekend lassen van rechts naar links. Slepend wordt vaak aangeduid als rechtslassen en stekend als linkslassen. Een linkshandige lasser daarentegen zal bij slepend lassen van rechts naar links bewegen en bij stekend lassen van links naar rechts. De aanduiding rechts of links lassen houdt dus geen rekening met de linkshandige lasser. Voor mij persoonlijk maakt het niet zoveel uit, want ik ben tweehandig, met mij kun je weer alle kanten uit. Lastechniek #12 Speciale editie OFFSHORE verschijnt in december Vanzelfsprekend verschijnt komende maand onze reguliere november-editie Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen of en: redactie@vakbladlastechniek.nl 37