Nederlandse norm. NEN (nl)

Transcriptie

1 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse norm NEN (nl) Brandveiligheid van gebouwen - Ontruimingsalarminstallaties - Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen - Deel 3: Luidalarminstallatie type B Fire safety of buildings - Evacuation alarm installations - System and quality requirements and guidelines for locating of alarm devices - Part 3: Loud alarm evacuation alarm installation type B Vervangt NEN 2575:2004, deels; NEN 2575:2004/C1:2006, deels; NEN 2575:2009 Ontw., deels ICS ; september 2012

2 Normcommissie "Brandmeldsystemen" THIS PUBLICATION IS COPYRIGHT PROTECTED DEZE PUBLICATIE IS AUTEURSRECHTELIJK BESCHERMD Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

3 Inhoud Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied Normatieve verwijzingen Termen en definities Prestatie-eisen Algemeen Prestatie-eis geluiddrukniveau van slow whoop toonsignalen Prestatie-eis systeembeschikbaarheid Prioriteiten Indelen en vastleggen van prioriteiten Alarmsignalen voor ontruiming Toepassing van alarmsignalen Akoestische signalen voor het luidalarm Optische signaalgevers Activering van het alarmsignaal Eisen aan koppelingen en transmissiewegen Koppelingen met andere systemen Transmissieweg tussen ontruimingsalarmcentrale en brandmeldcentrale Transmissieweg tussen ontruimingsalarmcentrale en bedieningspaneel Transmissieweg tussen ontruimingsalarmcentrale en ontruimingssignaalgevers Transmissieweg tussen ontruimingsalarmcentrale en andere geluidsinstallaties Algemene eisen aan de apparatuur Algemeen Systeemcompatibiliteit Ontruimingsalarmcentrale Ontruimingsalarmcentrale type B Teksten Doormelding van een storing Bedieningspaneel Vaste informatie en opschriften op het bedieningspaneel Optische signaleringen op het bedieningspaneel Akoestische signaleringen op het bedieningspaneel Bedieningselementen op het bedieningspaneel Eisen aan de overige componenten Akoestische signaalgevers ontruimingsalarm (luidalarminstallatie type B) Optische signaalgevers ontruimingsalarm Ontruimingsalarmcentrales in netwerken Inleiding Algemene eisen Specifieke eisen hiërarchische systemen Integratie met andere installaties Energievoorziening Algemeen Primaire energievoorziening Noodstroomvoorziening Omvang van de beveiliging Algemeen Vastleggen ontruimingsgebied Vastleggen alarmeringszones Indeling ontruimingssignaalgevers in een transmissieweg uitgevoerd als ringleiding

4 15 Projectie-eisen Voorwaarden voor een installatieruimte Projectie ontruimingsalarmcentrale en bedieningspaneel Projectie signaalgevers Projectierichtlijn signaalgevers Aantal en plaats optische signaalgevers Projectie energievoorziening Transmissiewegen Veiligheidsbepalingen Specificaties van de signaalkabel Aanleg van leidingen Onderlinge beïnvloeding Merken van kabels Lassen in en aansluiten van aders Ringleiding Functiebehoud van de transmissiewegen Inbedrijfstelling, oplevering en overdracht van de ontruimingsalarminstallatie Bijlage A (normatief) Programma van Eisen (PvE) A.1 Inleiding A.2 Uitgangspunten en opbouw van het PvE A.3 Model-PVE Bijlage B (normatief) Inbedrijfstelling, opleveren en overdracht van de ontruimingsalarminstallatie B.1 Algemeen B.2 Inbedrijfstelling B.3 Geluidsmetingen B.4 Oplevering/overdracht van de ontruimingsalarminstallatie B.5 Verklaring van conformiteit B.6 Modelrapport inbedrijfstelling/oplevering Bijlage C (normatief) Eisen voor het uitvoeren van geluidsmetingen C.1 Bepaling geluiddrukniveaus C.2 Bepaling geluiddrukniveau omgevingsgeluid C.3 Registratie van de resultaten Bijlage D (informatief) Aanvullende richtlijnen voor het projecteren van akoestische signaalgevers D.1 Kenmerkende geluiddrukniveaus in gebouwen D.2 Hoorbaarheid Bijlage E (informatief) Berekeningsmethodiek systeembeschikbaarheid ontruimingsalarminstallatie E.1 Inleiding E.2 Berekeningsmethodiek E E.4 van een rapportage Bijlage F (informatief) Modelrapport geluidsmeting ontruimingsalarminstallatie Bibliografie

5 Voorwoord De eerste versie van NEN 2575 voor ontruimingsalarminstallaties is in 2000 verschenen en in 2004 is een aangepaste versie uitgebracht. Door een aantal ontwikkelingen op het gebied van normen, Europese regelgeving en draadloze alarmering is het noodzakelijk om de bestaande norm aan te passen. In de loop der jaren is de norm steeds uitgebreider geworden, waarbij de eisen voor de verschillende typen ontruimingsalarminstallaties door elkaar heen liepen. Dit werkt de duidelijkheid en overzichtelijkheid niet in de hand en kan aanleiding geven tot discussies. Daarom is de norm gesplitst in vijf afzonderlijke delen. Deze opzet sluit ook beter aan bij Europese normontwikkelingen en bij mogelijke certificeringsregelingen. De norm bestaat uit vijf delen te weten: deel 1: Algemeen; deel 2: Luidalarminstallatie type A; deel 3: Luidalarminstallatie type B; deel 4: Stilalarminstallatie, draadloos; deel 5: Stilalarminstallatie met attentiepanelen. Deze splitsing is uitgevoerd nadat het commentaar op het normontwerp uit 2009 is verwerkt. Inhoudelijk is de norm ten opzichte het normontwerp met verwerkt commentaar niet gewijzigd. In de afzonderlijke delen zijn de belangrijkste aanpassingen ten opzichte van de vorige uitgave (2004): aanpassing aan de recent uitgebrachte delen uit de NEN-EN 54-reeks; NEN-EN (ontruimingsalarmcentrale voor gesproken woord) en NEN-EN (luidsprekers voor ontruimingsalarminstallaties met gesproken woord); aanpassing aan NEN-EN in relatie met compatibiliteit; uitwerking van de meetmethodiek voor spraakverstaanbaarheid; aanpassing van de eisen voor netwerken aan die van NEN-EN en NEN 2535; aanpassing van de eisen voor functiebehoud; aanpassing aan de eisen voor draadloze stilalarminstallaties; opname van projectierichtlijnen voor luidsprekers en signaalgevers. De projectierichtlijn voor luidsprekers en signaalgevers biedt de mogelijkheid om een luidalarminstallatie type A of B te ontwerpen en te realiseren zonder dat met geluidsmetingen moet worden aangetoond dat de installatie aan de gestelde prestatie-eisen voldoet. Het volgen van de projectierichtlijn is daarvoor een waarborg. Voorwaarde is dat er sprake is van een standaardruimte zoals omschreven in NEN 2575 deel 2 en 3. Het is niet verplicht de standaardprojectierichtlijn te hanteren, maar dan zal men aan de hand van geluidsmetingen moeten aantonen dat men aan de gestelde prestatie-eisen voldoet. Dat zelfde geldt ook als er geen sprake is van standaardruimten. Deze norm is bedoeld om aan te sluiten op NEN 2535 die brandmeldinstallaties behandelt. Evenals NEN 2535 is deze norm ook gebaseerd op de vermelding van prestatie-eisen. Daarnaast is deze norm in overeenstemming met verschillende delen van NEN-EN 54 Fire detection and fire alarm systems. Een ontruimingsalarminstallatie kan alleen effectief blijven functioneren als het beheer, de controle en het onderhoud van de ontruimingsalarminstallatie op de juiste wijze plaatsvindt en de installatie in nominale staat wordt gehouden. De norm NEN geeft hiervoor de nodige aanwijzingen en eisen. 3

6 Brandveiligheid van gebouwen Ontruimingsalarminstallaties Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen Deel 3: Luidalarminstallatie type B 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze norm geeft in combinatie met deel 1 eisen voor het ontwerp, de uitvoering, de compatibiliteit en de kwaliteit van ontruimingsalarminstallaties die zijn bedoeld om in geval van brand of andere noodsituaties een snelle en ordelijke, personele ontruiming van een gebouw en/of buitenruimte te bewerkstelligen. OPMERKING Waar mogelijk zijn in deze norm de eisen aan de installatie als prestatie-eisen vastgelegd. Deze norm is bedoeld om te worden toegepast bij installaties met toonsignalen. Een combinatie met een ander type ontruimingsalarminstallatie is mogelijk. Aanvullende eisen voor ontruimingsalarminstallaties bij toepassing in gebouwen met doven en/of slechthorenden zijn niet in deze norm opgenomen. Deze eisen moeten aanvullend in het Programma van Eisen (PvE) worden opgenomen. Behoudens de in een luidalarminstallatie type B en stilalarminstallatie met attentiepanelen toegelaten integratie met een brandmeldinstallatie en de in NEN 2535 toegelaten integratie in netwerken (zie 12.4), is deze norm uitsluitend van toepassing op autonome ontruimingsalarminstallaties waarvan de apparatuur en bekabeling niet met andere systemen wordt geïntegreerd. Het soort en type ontruimingsalarminstallatie wordt aan de hand van deel 1 bepaald. De procedures rond een ontruiming (ontruimingsplan) worden niet aan de hand van deze norm bepaald. Een ontruimingsplan kan worden opgesteld aan de hand van een hiervoor gepubliceerde norm NEN De opbouw van een luidalarminstallatie type B is schematisch weergegeven in: figuur 1 voor een luidalarminstallatie type B gecombineerd met een brandmeldinstallatie; figuur 2 voor een luidalarminstallatie type B geïntegreerd in een brandmeldinstallatie. 4

7 Legenda (lettercodering apparatuur is overeenkomstig NEN-EN 54-1) * op zowel kortsluiting als draadbreuk bewaakte verbinding 1) gecombineerde voeding is toegelaten A automatische brandmelder B brandmeldcentrale BP bedieningspaneel C signaalgever D handbrandmelder E doormeldapparatuur voor brandmeldingen F ontvangststation voor brandmeldingen J doormeldapparatuur voor storingsmeldingen K ontvangststation voor storingsmeldingen L voeding M ontruimingsalarmcentrale OPMERKING Niet alle onderdelen behoeven een verplicht onderdeel te zijn van de ontruimingsalarminstallatie. Figuur 1 Schematische opbouw van een luidalarminstallatie type B, gecombineerd met een brandmeldinstallatie 5

8 Legenda (lettercodering apparatuur is overeenkomstig NEN-EN 54-1) * op zowel kortsluiting als draadbreuk bewaakte verbinding A automatische brandmelder B brandmeldcentrale BP bedieningspaneel C signaalgever D handbrandmelder E doormeldapparatuur voor brandmeldingen F ontvangststation voor brandmeldingen J doormeldapparatuur voor storingsmeldingen K ontvangststation voor storingsmeldingen L voeding M ontruimingsalarmcentrale OPMERKING Niet alle onderdelen behoeven een verplicht onderdeel te zijn van de ontruimingsalarminstallatie. Figuur 2 Schematische opbouw van een luidalarminstallatie type B, geïntegreerd in een brandmeldinstallatie 2 Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN 1010:reeks Veiligheidsbepalingen voor laagspanningsinstallaties 6

9 NEN 2535+C1:2010 NEN :2012 Brandveiligheid van gebouwen Brandmeldinstallaties Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen Brandveiligheid van gebouwen Ontruimingsalarminstallaties Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen Deel 1: Algemeen NEN :2012 NEN :2012 Brandveiligheid van gebouwen Ontruimingsalarminstallaties Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen Deel 2: Luidalarminstallatie type A Brandveiligheid van gebouwen Ontruimingsalarminstallaties Systeem- en kwaliteitseisen en projectierichtlijnen Deel 5: Stilalarminstallatie met attentiepanelen NEN :2004 Beheer, controle en onderhoud van brandbeveiligingsinstallaties Deel 2: Ontruimingsalarminstallaties NEN-EN 54-1: 2011 NEN-EN 54-2:1999 NEN-EN 54-2:1999/A1:2006 NEN-EN 54-3:2001 NEN-EN 54-3:2001/A1:2002 NEN-EN 54-3:2001/A2:2006 Automatische brandmeldinstallaties Deel 1: Inleiding Automatische brandmeldinstallaties Deel 2: Brandmeldcentrale Automatische brandmeldinstallaties Deel 3: Brandalarmeringsapparatuur Akoestische signaalgevers NEN-EN 54-4:1999 NEN-EN 54-4:1999/A1:2003 NEN-EN 54-4:1999/A2:2006 NEN-EN 54-13:2005 Automatische brandmeldinstallaties Deel 4: Energievoorziening Automatische brandmeldinstallaties Deel 13: Compatibiliteitsbeoordelingen van onderdelensystemen NEN-EN 54-17:2008 Automatische brandmeldinstallaties Deel 17: Kortsluitisolatoren NEN-EN 54-23:2007 2e Ontw. Automatische brandmeldinstallaties Deel 23: Brandalarmeringsapparatuur Visuele alarmgevers NEN-EN NEN-EN :2011 NEN-EN-IEC :2000 NEN-EN-IEC :2003 Automatische brandmeldinstallaties Deel 25: Componenten die gebruik maken van radiografische verbindingen en hieraan gerelateerde systeemeisen Alarmsystemen Deel 4: Elektromagnetische compatibiliteit Productgroepnorm: immuniteitseisen voor onderdelen van brand-, inbraak- overval-, CCTV, toegangscontrole en sociale alarmsystemen Verbindingsmiddelen Geleiders van koper Veiligheidseisen voor schroefklemmen en schroefloze klemmen Deel 1: Algemene eisen en bijzondere eisen voor klemmen voor geleiders van 0,2 mm 2 tot en met 35 mm 2 Elektro-akoestiek Geluidniveaumeters Deel 1: Specificaties 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze norm gelden de volgende definities. OPMERKING De termen en definities zijn in overeenstemming met of afgeleid van de definities die in NEN 2535, NEN , NEN-EN 54-1, NEN-EN 54-2, NEN-EN 54-3, NEN-EN 54-4, NEN-EN 54-13, NEN-EN 54-16, NEN-EN 54-17, NEN-EN 54-23, NEN-EN en NEN-EN worden gehanteerd. 7

10 3.1 alarmeringszone geografisch deel van het ontruimingsgebied waarin een akoestisch en/of optisch ontruimingsalarm wordt gegeven 3.2 bericht elk gesproken bericht of als bericht bedoeld geluidssignaal OPMERKING Een gesproken bericht kan zowel een bericht met in de centrale opgeslagen tekst zijn als een bericht dat live met de commando microfoon wordt gesproken. 3.3 bevoegd gezag overheid of diens gemachtigde die de toepassing van de ontruimingsalarminstallatie heeft geëist en/of moet goedkeuren 3.4 eisende partij rechtspersoon die de uitgangspunten van de ontruimingsalarminstallatie vastgelegd in een PvE accordeert 3.5 omgevingsgeluiddrukniveau omgevingsgeluid dat is gemeten onder normale gebruiksomstandigheden over een bepaalde tijdperiode 3.6 hoorbaarheid mate waarin een bericht kan worden gehoord tussen andere tegelijkertijd aanwezige geluiden OPMERKING Voor een objectieve analyse van het begrip hoorbaarheid wordt bijvoorbeeld, bij toepassing van de STI-methode volgens NEN-EN-IEC , rekening gehouden met de relatieve luidheid en frequentie-inhoud van het bericht in relatie met andere tegelijkertijd aanwezige geluiden. 3.7 luidalarminstallatie installatie, bestaande uit een samenstel van onderdelen die in staat is een ontruimingssignaal te geven dat bedoeld is voor alle aanwezige personen binnen de alarmeringszone 3.8 noodsituatie dreigend risico of ernstige bedreiging voor personen en/of bezittingen 3. 9 ontruimingsgebied gebied, binnen of buiten een gebouw, waarbinnen een ontruimingsalarminstallatie moet functioneren volgens voorgeschreven eisen OPMERKING Een ontruimingsgebied kan worden ingedeeld in één of meer alarmeringszones (3.1) ontruimingssignaal elk akoestisch of optisch signaal dat is bedoeld voor de ontruiming van (een deel van) een gebouw of terrein OPMERKING bedoeld. Met een akoestisch signaal worden toonsignalen en/of gesproken berichten (al dan niet gecodeerd) 3.11 ontruimingssignaalgever apparaat/element waarmee het ontruimingssignaal wordt weergegeven 8

11 3.12 transmissieweg verbinding tussen onderdelen (de behuizing van onderdelen), die dient voor overdracht van informatie en/of energie OPMERKING Een verbinding kan op meer manieren tot stand worden gebracht. en zijn kabels met kopergeleiders of glasvezel, maar ook draadloos door een radiografisch signaal 3.13 waarschuwing bericht dat in afwachting van het definitieve ontruimingssignaal wordt uitgezonden 4 Prestatie-eisen 4.1 Algemeen Een ontruimingsalarminstallatie moet voldoen aan de prestatie-eisen zoals vastgelegd in deze norm. De prestatie-eisen voor een ontruimingsalarminstallatie zijn: het geluiddrukniveau van toonsignalen, volgens 4.2; de systeembeschikbaarheid, volgens 4.3. Bij oplevering en onderhoud zal moeten worden vastgesteld door een meting of aan de prestatie-eisen voor geluiddrukniveau, zoals vastgelegd in deze norm, wordt voldaan. Een meting van het geluiddrukniveau kan achterwege blijven indien: het een standaardruimte betreft zoals omschreven in 15.4; de projectie is uitgevoerd overeenkomstig de projectievoorschriften in Prestatie-eis geluiddrukniveau van slow whoop toonsignalen In het gehele ontruimingsgebied moeten de slow whoop toonsignalen voldoen aan de grenswaarden genoemd in tabel 1. Het meten van de geluiddrukniveaus moet worden uitgevoerd conform bijlage C. 9

12 Tabel 1 Grenswaarden voor het geluiddrukniveau van slow whoop toonsignalen Ruimtefunctie Slow whoop toonsignaal Geluiddrukniveau LA,max a Minimaal vereist geluiddrukniveau Maximaal toelaatbaar geluiddrukniveau Minimaal verschil tussen het geluiddrukniveau van het toonsignaal en het equivalente omgevingsgeluid (LA,eq) a b c Algemeen In slaapvertrekken ter plaatse van het hoofdeinde van elk bed b Algemeen In slaapgebieden b Overal c Het meten van het geluiddrukniveau van de toonsignalen wordt beschreven in bijlage C. 65 db(a) 75 db(a) 105 db(a) 85 db(a) +6 db(a) Deze eis geldt alleen voor zelfredzame personen. Voor gebruiksfuncties met niet zelfredzame personen zie NEN , bijlage B. In bijlage D zijn voor een aantal gebouwtypen de kenmerkende geluiddrukniveaus van de te verwachten equivalente omgevingsgeluiddrukniveaus aangegeven. Bij het gebruik van deze bijlage behoort men zich te realiseren dat deze gegevens richtlijnen zijn, en dat het geluiddrukniveau van het omgevingsgeluid van gebouw tot gebouw aanmerkelijk kan variëren. 4.3 Prestatie-eis systeembeschikbaarheid Een ontruimingsalarminstallatie moet gedurende een vooraf gedefinieerde tijd, uitgedrukt in een percentage beschikbaarheid, in staat zijn om een ontruimingsalarm te genereren. De beschikbaarheidsgraad moet voor elk deel van de installatie op jaarbasis ten minste 99,7 % bedragen. OPMERKING Een jaar telt vanaf het moment van ingebruikname van de ontruimingsalarminstallatie. Het is voor de berekeningsmethodiek van de systeembeschikbaarheid (zie bijlage E) belangrijk dat rekening wordt gehouden met de soort storing resp. handelingen aan de ontruimingsalarminstallatie en het effect die de storing heeft op de mogelijkheid een ontruimingsalarm te genereren. De totale uitval van een voeding (net + accu) heeft een totaal ander effect dan de uitval van een signaalgever, waarbij alleen in (een) bepaalde ruimte(n) het ontruimingsalarm niet kan worden waargenomen. en van zaken die invloed hebben op de systeembeschikbaarheid zijn: het uitschakelen van een alarmeringszone; een storing van een transmissieweg met signaalgevers; een storing van een signaalgever; een storing van de ontruimingsalarmcentrale; een storing van de totale voeding (primaire en noodstroomvoorziening); een storing in een transmissieweg; een storing in het bedieningstableau; een storing in de transmissieweg naar het bedieningstableau. 10

13 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft Ja, ik bestel ex. NEN :2012 nl Brandveiligheid van gebouwen - Ontruimingsalarminstallaties - Systeem- en kwaliteitseisen en projecteringsrichtlijnen - Deel 3: Luidalarm - Ontruimingsalarminstallatie van type B T (015) F (015) Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview