De piekstroommeter: beperkte rol in de diagnostiek en follow-up bij kinderen met astma
|
|
- Jasper Janssens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Capita selecta De piekstroommeter: beperkte rol in de diagnostiek en follow-up bij kinderen met astma a.w.a.kamps, r.j.roorda en p.l.p.brand Astma is de meest voorkomende chronische ziekte bij kinderen. De huisarts krijgt sinds de ingebruikneming van de herziene standaard van het Nederlands Huisartsen Genootschap en de Landelijke transmurale afspraak: astma bij kinderen een steeds belangrijkere rol bij de diagnostiek en de behandeling van kinderen met astma. 12 Hoewel de diagnose astma vaak op grond van het klinisch beeld gesteld kan worden na anamnese en lichamelijk onderzoek wordt in de praktijk regelmatig gebruikgemaakt van een piekstroommeter om de diagnose waarschijnlijker of minder waarschijnlijk te maken. Ook wordt gebruik van de piekstroommeter bij kinderen met astma aanbevolen om de mate van instelling te objectiveren bij behandeling met inhalatiecorticosteroïden. 1 Vergelijkbare aanbevelingen om de diagnose en follow-up van astma bij kinderen met een piekstroommeter objectief vast te leggen worden gedaan in (inter)- nationale consensusrapporten. 3-7 De laatste jaren is een aantal onderzoeksgegevens ter beschikking gekomen op grond waarvan de indicaties voor het gebruik van de piekstroommeter heroverwogen dienen te worden. In dit artikel geven wij hiervan een overzicht. Isala Klinieken, afd. Kindergeneeskunde, Postbus , 8000 GM Zwolle. A.W.A.Kamps, assistent-geneeskundige; dr.r.j.roorda en dr.p.l.p. Brand, kinderartsen-pulmonologen. Correspondentieadres: dr.p.l.p.brand (p.l.p.brand@isala.nl). samenvatting De piekstroommeter wordt vaak gebruikt als hulpmiddel in de diagnostiek en follow-up bij kinderen (en volwassenen) met astma. Er zijn echter geen literatuurgegevens die deze gang van zaken ondersteunen. Tussen gezonde personen en astmapatiënten bestaat zoveel overlap in niveau en variatie van de piekstroom dat het registreren van piekstroom beschouwd moet worden als een onbetrouwbaar hulpmiddel bij de diagnostiek van astma. Ook is duidelijk geworden dat piekstroomvariatie in wisselende mate correleert met andere parameters van de ernst van het astma. Bovendien blijken kinderen en volwassenen een piekstroomdagboek onbetrouwbaar in te vullen: 20-40% van de opgeschreven waarden is verzonnen, en nog eens 25% foutief opgeschreven. Tot slot is aangetoond dat zelfmanagementprogramma s voor de behandeling van astma ook effectief zijn als ze niet gebruikmaken van piekstroomregistratie. Piekstroomregistratie kan derhalve niet worden aanbevolen voor de routinematige diagnostiek en follow-up van astma. In incidentele gevallen, zoals bij patiënten die verslechtering van hun astma zelf niet of te laat opmerken of bij wie onduidelijk is welke prikkels klachten uitlokken, kan de piekstroommeter wel een nuttig hulpmiddel zijn. piekstroom en piekstroommeting De piekstroom is de maximale stroomsnelheid van de lucht tijdens een geforceerde uitademing. De piekstroom wordt vooral bepaald door de diameter van de intrathoracale luchtwegen en door de kracht waarmee uitgeademd wordt. Door deze laatste factor is de piekstroom sterk afhankelijk van de medewerking en de inspanning van de patiënt. In tegenstelling tot het geforceerde expiratoire volume in 1 s (FEV 1 ) en de midexpiratoire stroomsnelheden, die vooral afhankelijk zijn van de diameter van de kleine intrathoracale luchtwegen, wordt de piekstroom vooral bepaald door de diameter van de grote intrathoracale luchtwegen (trachea en hoofdbronchi). 8 Er bestaat bij groepen gezonde personen en bij patiënten met astma een duidelijke correlatie tussen de piekstroom en het FEV 1 ; vandaar dat de piekstroom vaak gebruikt wordt als maat voor bronchusobstructie bij astma. In onderzoek blijkt dat het FEV 1 een gevoeliger maat is voor veranderingen in de luchtwegdiameter bij patiënten met astma dan de piekstroom. 910 Voor het meten van het FEV 1 is longfunctieapparatuur (een spirometer of pneumotachograaf) nodig; deze apparatuur is meestal aanwezig op een ziekenhuisafdeling voor longfunctieonderzoek en is in toenemende mate ook beschikbaar in de huisartspraktijk. 11 Een groot voordeel van de piekstroom is dat deze eenvoudig te meten is met een draagbaar en goedkoop apparaatje van kunststof, de piekstroommeter (figuur 1). De patiënt kan de piekstroommeter mee naar huis nemen en er thuis regelmatig op blazen; op deze wijze kan een indruk worden verkregen van de variatie van de longfunctie in de loop van de dag en van dag tot dag. Deze variatie is één van de centrale kenmerken van astma. 5 Het is daarom niet verwonderlijk dat zulke piekstroomregistraties vaak gebruikt worden om de diagnose astma te stellen en de ernst van deze aandoening te volgen. diagnostiek van astma Piekstroom wordt meestal tweemaal per dag gemeten, s morgens bij het opstaan en s avonds voor het naar bed gaan. In het algemeen wordt aangeraden om steeds driemaal de piekstroom te blazen en de hoogste van de drie waarden te noteren in een dagboek. 842 Ned Tijdschr Geneeskd mei;146(18)
2 figuur 1. Piekstroommeters voor volwassenen (boven) en kinderen (onder): door het mondstuk (links) blaast de patiënt zo hard mogelijk uit; de aan een veer opgehangen meetschuif geeft de piekstroom in l/min. Voor het piekstroomniveau (uitgedrukt in l/min) bestaan referentiewaarden voor kinderen. Opvallend hierbij is dat er grote verschillen bestaan tussen de piekstroomwaarden van gezonde kinderen (figuur 2). 14 Daarom zijn de opgegeven normale waarden (de gemiddelde piekstroom van een groep gezonde kinderen van een bepaalde lengte of leeftijd) niet erg betrouwbaar; als een kind een piekstroomwaarde heeft die ruimschoots onder de referentiewaarde ligt, wil dat nog helemaal niet zeggen dat dit kind ook astma heeft. Omgekeerd hebben veel kinderen met astma een normale piekstroomwaarde, zeker in een fase dat zij klachtenvrij zijn. De piekstroomwaarde is dus een onbetrouwbaar hulpmiddel bij het stellen of verwerpen van de diagnose astma bij kinderen. Kenmerkender voor astma dan een lage waarde is een toegenomen variatie van de piekstroom. De gebruikelijkste manier om de piekstroomvariatie weer te geven, is om de avondpiekstroom minus de ochtendpiekstroom uit te drukken als percentage van het gemiddelde van de twee waarden ( amplitude ) en vervolgens het gemiddelde over 14 dagen hiervan te nemen (figuur 3). 115 Een gemiddelde piekstroomamplitude > 15-20% wordt beschouwd als een uiting van bronchiale hyperreactiviteit en astma Deze grenswaarde is niet gebaseerd op onderzoek. In slechts één onderzoek is de piekstroomamplitude bij gezonde kinderen bestudeerd; 95% van alle gezonde kinderen had een amplitude < 31%. 18 Dit geldt ook voor > 90% van de kinderen met astma. 19 Door de enorme overlap in piekstroomvariatie tussen gezonde kinderen en kinderen met astma heeft het piekstroomdagboek vrijwel geen waarde bij het stellen of verwerpen van de diagnose astma. follow-up van kinderen met astma In de gezaghebbende richtlijnen van de National Institutes of Health (NIH) in de Verenigde Staten, die model hebben gestaan voor vele andere richtlijnen en consensusteksten over de behandeling van astma bij kinderen en volwassenen, staat dat monitoring van piekstroom door patiënten met persisterend astma belangrijk is voor het volgen van het ziektebeloop en van de reactie op behandeling. 5 Daarom is het registreren van de piekstroom in een dagboek in vrijwel elke richtlijn voor de behandeling van astma een centrale rol toebedacht. In zogenaamde zelfmanagementprogramma s voor astmapatiënten worden piekstroomregistraties alom toegepast om de intensiteit van de (onderhouds)behandeling naar boven of naar beneden bij te stellen Daarbij wordt, bijvoorbeeld, tijdens een stabiele periode zonder klachten de piekstroom gedurende 14 dagen gemeten; 5 uit deze registratie wordt de hoogste piekstroomwaarde genomen als streefwaarde voor die patiënt. Vervolgens wordt de piekstroom thuis voortdurend geregistreerd; bij een piekstroom < 80% van de streefwaarde wordt de dagdosis inhalatiecorticosteroïden verdubbeld, bij een piekstroom < 60% van de streefwaarde wordt met een stootkuur orale corticosteroïden (bijvoorbeeld prednisolon) begonnen en bij een piekstroom < 40% van de streefwaarde wordt contact opgenomen met de behandelend arts. Men moet zich realiseren dat de paragraaf over zelfmanagement met piekstroomregistratie in de NIH-richtlijnen van 1992 niet is opgesteld op basis van wetenschappelijk bewijs (dat was namelijk niet voorhanden), maar op grond van consensus tussen een aantal experts. Inmiddels wordt steeds duidelijker dat zelfmanagement met piekstroomregistratie bij astmapatiënten niet datgene gebracht heeft wat de NIH-deskundigen er destijds van verwachtten. achterhaalde veronderstellingen De NIH-richtlijnen voor het gebruik van piekstroomregistratie bij de follow-up van astmapatiënten stoelen op drie veronderstellingen. De laatste jaren is echter duidelijk geworden dat de wetenschappelijke ondersteuning hiervan door onderzoeksgegevens ontbreekt. Veranderingen in de piekstroom zouden een betrouwbare indruk geven van veranderingen in de ernst van het astma. De gouden standaard voor de ernst van het astma is het rechtstreeks meten van de ernst van de luchtwegontsteking in biopten van bronchusmucosa of in bronchoalveolaire spoelvloeistof. Dergelijk onderzoek wordt om voor de hand liggende ethische en praktische redenen bij kinderen nauwelijks toegepast, en er is geen onderzoek gedaan waarin luchtwegontsteking vergeleken wordt met de piekstroomvariatie bij kinderen. Wel is in een aantal studies de piekstroomvariatie vergeleken met andere indicatoren van de ernst van de ziekte, zoals klachtenscores, FEV 1 en bronchiale hyperreactiviteit. In transversaal onderzoek bestaat er een zwakke correlatie tussen de piekstroomvariatie en de klachtenscores, het FEV 1 en de PD 20 (de dosis die nodig is om het FEV 1 20% te laten dalen) van methacholine of histamine als maat voor bronchiale hyperreactiviteit. 19 In prospectieve studies is deze correlatie binnen patiënten nog veel kleiner en bovendien variabel: er zijn patiënten bij wie een grotere piekstroomvariatie samenhangt met Ned Tijdschr Geneeskd mei;146(18) 843
3 piekstroom (in l/min) leeftijd (in jaren) figuur 2. Referentiewaarden voor piekstroom bij gezonde jongens tussen de 5 en de 16 jaar. 14 meer klachten, een lager FEV 1 en meer hyperreactiviteit, maar er zijn ook patiënten bij wie een grotere piekstroomvariatie juist samengaat met minder klachten, minder luchtwegobstructie en minder hyperreactiviteit. In een onderzoek bij middelbare scholieren werden klinisch relevante dalingen van FEV 1 vaak niet opgemerkt met piekstroomregistratie. 10 Op grond van deze gegevens kan worden geconcludeerd dat veranderingen in piekstroom geen betrouwbare indruk geven van veranderingen in de ernst van het astma in de loop van de tijd bij de individuele patiënt. piekstroom (in l/min) tijd (in dagen) figuur 3. Voorbeeld van een piekstroomregistratie onder ideale omstandigheden (patiënt houdt 100% trouw en betrouwbaar een dagboekje bij) bij een jongen van 11 jaar. Op de meeste dagen is de avondpiekstroomwaarde hoger dan de ochtendwaarde; de gemiddelde dagvariatie (het gemiddelde verschil tussen de avond- en ochtendwaarde) bedraagt in dit geval 9%, ruimschoots binnen de norm (er is echter een grote overlap in piekstroomvariatie tussen gezonde kinderen en kinderen met astma). Op dag had deze patiënt een duidelijke daling van de piekstroom met tijdelijk toegenomen dagvariatie in aansluiting op een virale bovensteluchtweginfectie. P 97 P 50 P 3 Piekstroomdagboekjes zouden thuis betrouwbaar worden bijgehouden door patiënten. Het nut van piekstroomdagboekjes staat of valt met de betrouwbaarheid waarmee patiënten hun piekstroom blazen en in een dagboekje opschrijven. Deze betrouwbaarheid kan worden bestudeerd met elektronische piekstroommeters die een microchip bevatten die registreert wanneer een patiënt op de piekstroommeter blaast en welke waarde geblazen is. Onderzoek bij volwassenen en bij kinderen toont schokkende resultaten: 20-40% van alle piekstroomwaarden in een dagboekje is verzonnen (er is niet geblazen, maar wel iets opgeschreven) en dit aandeel neemt toe naarmate de piekstroom langer geregistreerd moet worden Bij 40 kinderen met astma op onze eigen polikliniek (allen bekend als goed geïnformeerde en goed gemotiveerde patiënten) bleek bovendien ongeveer 25% van alle piekstroomwaarden onjuist in het dagboek te zijn opgeschreven, waarbij verschillen tot 150 l/min werden gevonden (er werden zowel te hoge als te lage waarden opgeschreven). 29 Al met al klopt dus slechts ongeveer de helft van alle in een dagboek opgeschreven piekstroomwaarden, en het is duidelijk dat piekstroomdagboekjes onbetrouwbaar zijn als hulpmiddel bij het inschatten van de ernst van de ziekte tijdens behandeling en follow-up. Zelfmanagementprogramma s die gebaseerd zijn op piekstroomregistratie zouden de morbiditeit bij astma verminderen. Het uiteindelijke doel van zelfmanagement door astmapatiënten is dat zij zo weinig mogelijk last zullen hebben van hun ziekte (liefst met zo weinig mogelijk medicijnen). In een groot aantal studies is aangetoond dat de morbiditeit bij kinderen met astma die meedoen aan een uitgebreid zelfmanagementprogramma geringer is dan bij patiënten die niet in een dergelijk programma zitten Het is echter niet duidelijk welke component van het zelfmanagementprogramma voor dit succes verantwoordelijk is. Voorlichting alléén, zonder dat gebruik wordt gemaakt van klachten- of piekstroomregistratie thuis, is al effectief. 32 In onderzoek bij volwassenen is een zelfmanagementprogramma gebaseerd op registratie van alleen klachten even effectief gebleken in het terugdringen van morbiditeit door astma als een zelfmanagementprogramma waarbij ook gebruik werd gemaakt van piekstroomregistratie Het is daarom aannemelijk dat het bijhouden van een piekstroomdagboekje niet de belangrijkste factor is in zelfmanagementprogramma s voor kinderen met astma. 35 conclusies en aanbevelingen De nadruk die in consensusrichtlijnen gelegd wordt op het blazen en registreren van piekstroom bij de diagnostiek, behandeling en follow-up van kinderen (en volwassenen) met astma is onterecht. In veruit de meeste gevallen kan de diagnose gesteld worden op basis van het klinisch beeld en/of een proefbehandeling. Bij de behandeling van astma speelt voorlichting over het ziektebeeld een cruciale rol: zo leren de patiënten (en hun ouders) om astmaklachten te herkennen en ernaar te handelen. Een piekstroomdagboek is hierbij maar zelden van aanvullende waarde. Het thuis regelmatig blazen en 844 Ned Tijdschr Geneeskd mei;146(18)
4 registreren van piekstroom is dan ook niet nodig bij de meeste kinderen en volwassenen met astma. Onzes inziens zijn er voor het meten van de piekstroom slechts enkele indicaties. Voor patiënten die vrijwel niet merken dat hun astma ernstig verslechtert ( poor perceivers ), kan het zinvol zijn de piekstroom te meten om een verslechtering vroegtijdig te onderkennen. Bij individuele patiënten met instabiel astma bij wie het onduidelijk is welke prikkels een astma-aanval uitlokken, kunnen deze prikkels aan de hand van een piekstroomregistratie soms geïdentificeerd worden. Heeft men geen spirometer bij de hand, maar wil men toch een indruk krijgen van de mate van luchtwegobstructie ten tijde van klachten, dan kan het meten van de piekstroom zinvol zijn wanneer deze waarde vergeleken kan worden met een piekstroomwaarde die is gemeten in een periode zonder klachten. Het routinematig bijhouden van de piekstroom moet onzes inziens echter worden afgeraden. abstract The peak flow meter: limited role in the diagnosis and follow-up of children with asthma The peak flow meter is commonly used to diagnose and follow up asthma in children and adults. This practice, however, is not supported by evidence from the literature. The amount of overlap in peak flow level and variation between healthy and asthmatic subjects precludes the use of peak flow diaries as a reliable tool in diagnosing asthma. It has also become clear that the correlation between peak flow variation and other indices of asthma severity is inconsistent. Moreover, children and adults have been shown to be unreliable in keeping peak flow diaries: 20-40% of all recorded values in a peak flow diary are invented, and another 25% are recorded inaccurately. Finally, self-management programmes for asthma have been shown to be effective, whether they incorporate peak flow monitoring or not. Therefore, peak flow registration cannot be recommended for the routine diagnosis and follow-up of asthma. In isolated cases however, such as patients who poorly perceive a deterioration of their asthma, or when it is unclear what triggers asthmatic symptoms, the peak flow meter can be useful. literatuur 1 Dirksen WJ, Geijer RMM, Haan M de, Koning G de, Flikweert S, Kolnaar BGM. NHG-standaard Astma bij kinderen. Huisarts Wet 1998;41: Geijer RMM, Essen-Zandvliet EEM van, Flikweert S, Brinkhorst G, Haan M de, Roorda RJ, et al. Landelijke transmurale afspraak: astma bij kinderen. Huisarts Wet 1998;41: Joint Task Force on Practice Parameters, representing the American Academy of Allergy Asthma and Immunology, the American College of Allergy, Asthma and Immunology, and the Joint Council of Allergy, Asthma and Immunology. Practice parameters for the diagnosis and treatment of asthma. J Allergy Clin Immunol 1995;96(5 Pt 2): Hoekstra MO. Behandeling van astma bij kinderen; herziene richtlijnen van kinderlongartsen. Ned Tijdschr Geneeskd 1997;141: International consensus report on diagnosis and treatment of asthma. National Heart, Lung, and Blood Institute, National Institutes of Health. Bethesda, Md. NHLBI Publication no , Eur Respir J 1992;5: The British Thoracic Society, The National Asthma Campaign, The Royal College of Physicians of London in association with the General Practitioner in Asthma Group, The British Association of Accident and Emergency Medicine, The British Paediatric Respiratory Society, The Royal College of Paediatrics and Child Health. The British guidelines on asthma management: 1995 review and position statement. Thorax 1997;52(Suppl 1):S2-S21. 7 Clough JB. Recommendations for peak flow monitoring in children. British Thoracic Society. Respir Med 1996;90: Quanjer PH, Lebowitz MD, Gregg I, Miller MR, Pedersen OF. Peak expiratory flow. Eur Respir J 1997;10(Suppl 24):2S-8S. 9 Klein RB, Fritz GK, Yeung A, McQuaid EL, Mansell A. Spirometric patterns in childhood asthma. Pediatr Pulmonol 1995;20: Sly PD, Cahill P, Willet K, Burton P. Accuracy of mini peak flow meters in indicating changes in lung function in children with asthma. BMJ 1994;308: Schermer TRJ, Folgering HTM, Boom G van den, Jacobs JE, Weel C van. De plaats van spirometrie in de eerste lijn. Ned Tijdschr Geneeskd 1999;143: Wille S, Svensson K. Peak flow in children aged 4-16 years. Normal values for Vitalograph peak flow monitor, Wright and Mini Wright peakflow meters. Acta Paediatr Scand 1989;78: Sanz J, Martorell A, Saiz R, Alvarez V, Carrasco JI. Peak expiratory flow measured with the Mini Wright Peak Flow Meter in children. Pediatr Pulmonol 1990;9: Taylor MRH. Asthma: audit of peak flow rate guidelines for admission and discharge. Arch Dis Child 1994;70: Gern JE, Eggleston PA, Schuberth KC, Eney ND, Goldstein EO, Weiss ME, et al. Peak flow variation in childhood asthma: a threeyear analysis. J Allergy Clin Immunol 1994;93: Ryan G, Latimer KM, Dolovich J, Hargreave FE. Bronchial responsiveness to histamine: relationship to diurnal variation of peak flow rate, improvement after bronchodilator, and airway calibre. Thorax 1982;37: Kerrebijn KF. Consensus astma bij kinderen. Ned Tijdschr Geneeskd 1993;137: Quackenboss JJ, Lebowitz MD, Krzyzanowski M. The normal range of diurnal changes in peak expiratory flow rates. Am Rev Respir Dis 1991;143: Brand PLP, Duiverman EJ, Postma DS, Waalkens HJ, Kerrebijn KF, Essen-Zandvliet EEM van. Peak flow variation in childhood asthma: relationship to symptoms, atopy, airways obstruction and hyperresponsiveness. Eur Respir J 1997;10: Goldstein MF, Veza BA, Dunsky EH, Dvorin DJ, Belecanech GA, Haralabatos IC. Comparisons of peak diurnal expiratory flow variation, postbronchodilator FEV(1) responses, and methacholine inhalation challenges in the evaluation of suspected asthma. Chest 2001;119: Brewis RAL. Patient education, self-management plans and peak flow measurement. Respir Med 1991;85: Madge P, McColl J, Paton J. Impact of a nurse-led home management training programme in children admitted to hospital with acute asthma: a randomised controlled study. Thorax 1997;52: Wesseldine LJ, McCarthy P, Silverman M. Structured discharge procedure for children admitted to hospital with acute asthma. Arch Dis Child 1999;80: Charlton I, Antoniou AG, Atkinson J, Campbell MJ, Chapman E, Mackintosh T, et al. Asthma at the interface: bridging the gap between general practice and a district general hospital. Arch Dis Child 1994;70: Brand PLP, Duiverman EJ, Waalkens HJ, Essen-Zandvliet EEM van, Kerrebijn KF. Peak flow variation in childhood asthma: correlation with symptoms, airways obstruction, and hyperresponsiveness during long-term treatment with inhaled corticosteroids. Thorax 1999;54: Verschelden P, Cartier A, L Archeveque J, Trudeau C, Malo JL. Compliance with and accuracy of daily self-assessment of peak expiratory flows (PEF) in asthmatic subjects over a three month period. Eur Respir J 1996;9: Redline S, Wright EC, Kattan M, Kercsmar C, Weiss K. Short-term compliance with peak flow monitoring: results from a study of inner city children with asthma. Pediatr Pulmonol 1996;21: Palen J van der, Klein JJ, Rovers MM. Compliance with inhaled medication and self-treatment guidelines following a self-management programme in adult asthmatics. Eur Respir J 1997;10: Ned Tijdschr Geneeskd mei;146(18) 845
5 29 Kamps AWA, Roorda RJ, Brand PLP. Peak flow diaries in childhood asthma are unreliable. Thorax 2001;56: Wensley DC, Silverman M. The quality of home spirometry in school children with asthma. Thorax 2001;56: Greineder DK, Loane KC, Parks P. Reduction in resource utilization by an asthma outreach program. Arch Pediatr Adolesc Med 1995;149: Ronchetti R, Indinnimeo L, Bonci E, Corrias A, Evans D, Hindi- Alexander M, et al. Asthma self-management programmes in a population of Italian children: a multicentric study. Eur Respir J 1997;10: Grampian Asthma Study of Integrated Care (GRASSIC). Effectiveness of routine self monitoring of peak flow in patients with asthma. BMJ 1994;308: Turner MO, Taylor D, Bennett R, Fitzgerald JM. A randomized trial comparing peak expiratory flow and symptom self-management plans for patients with asthma attending a primary care clinic. Am J Respir Crit Care Med 1998;157: Sly PD, Flack F. Is home monitoring of lung function worthwhile for children with asthma [letter]? Thorax 2001;56: Aanvaard op 19 november 2001 Medische vignetten Van gen naar ziekte; progressieve myoclonusepilepsie van Unverricht-Lundborg en mutaties in het cystatine-b-gen g.j.de haan, d.j.j.halley, w.h.deelen en d.lindhout Stichting Epilepsie Instellingen Nederland, Postbus 21, 2100 AA Heemstede. G.J.de Haan, neuroloog. Academisch Ziekenhuis Rotterdam-Dijkzigt, afd. Klinische Genetica, Rotterdam. Mw.dr.D.J.J.Halley, moleculair geneticus; W.H.Deelen, hoofdanalist moleculaire genetica. Universitair Medisch Centrum Utrecht, afd. Medische Genetica, Utrecht. Prof.dr.D.Lindhout, kinderarts-geneticus. Correspondentieadres: G.J.de Haan (gjdhaan@sein.nl). de ziekte De ziekte van Unverricht-Lundborg (ULD) is in Nederland tamelijk onbekend. Echter, volgens de internationale literatuur is het de meest voorkomende vorm van progressieve myoclonusepilepsie. 1 Dit is een heterogene groep van vrij zeldzame neurodegeneratieve aandoeningen gekenmerkt door myoklonieën, epilepsie, ataxie en dementering. 1 Een groot deel van de 20e eeuw is er nosologische verwarring geweest over de progressieve myoclonusepilepsieën. Goede fenotypering en toenemend inzicht in de genetische oorzaken en moleculaire pathologie hebben ertoe bijgedragen dat thans een duidelijk onderscheid tussen verschillende vormen van progressieve myoclonusepilepsie kan worden gemaakt. De belangrijkste ziektebeelden zijn ULD, mitochondriale encefalopathie met ragged-red fibers (MERRF), de ziekte van Lafora, neuronale ceroïdlipofuscinosen en sialidosen. ULD openbaart zich, vergeleken met de andere beelden, relatief laat (tussen 6 en 16 jaar), gaat gepaard met weinig cognitieve achteruitgang, heeft een minder ernstig verloop en een minder negatief effect op de levensverwachting. Specifieke klinische, biochemische of pathologisch-anatomische kenmerken ontbreken echter bij ULD. Om die reden moest de diagnose per exclusionem gesteld worden, totdat enkele jaren geleden DNA-onderzoek mogelijk werd. Kinderen met ULD hebben een normale ontwikkeling tot de eerste symptomen. Dit is meestal een tonischklonische aanval, vaak uitgelokt door visuele stimuli (tvkijken, videospelletjes). Kort daarvoor of daarna blijkt er sprake van onregelmatige spierschokken, het duidelijkst in de ochtenduren. Deze schokken treden op in de musculatuur van gelaat en schouders, maar na korte tijd doet het gehele lichaam mee. De schokken kunnen worden uitgelokt door bewegingen, allerlei sensorische stimuli en emoties. De myoklonieën kunnen een ernstige vorm aannemen, waardoor spontaan bewegen bijna onmogelijk wordt. Na jaar stabiliseert het beeld zich enigszins, de tonisch-klonische aanvallen worden minder frequent of verdwijnen geheel. De spierschokken nemen af in ernst. De cognitieve ontwikkeling is normaal, al wordt de scholingskans natuurlijk benadeeld door de ernst van de motorische handicap. Er is vaak een emotionele labiliteit met sterke stemmingsschommelingen, die hun weerslag hebben op de motoriek. Het EEG vertoont vanaf het begin een onregelmatig en vertraagd achtergrondpatroon. Spontaan treden gegeneraliseerde (poly)piekgolfcomplexen van hoog voltage op, en deze activiteit neemt sterk toe bij stimulatie met lichtflitsen. De behandeling vindt plaats met valproïnezuur, eventueel gecombineerd met clonazepam. De prognose wordt beïnvloed door de medicatie en mogelijk ook door andere uitwendige factoren. Er zijn aanwijzingen dat het gebruik van fenytoïne bij ULD leidt tot versnelde motorische uitval en dementering, en dat het een nadelig effect heeft op de levensverwachting. In 1983 werd melding gemaakt van een aanzienlijk slechter beloop van ULD, dat werd toegeschreven aan de introductie van fenytoïne in de behandeling gedurende de decennia daarvoor. 2 Recente overzichten maken melding van een weer veel gunstiger prognose nu de meeste gediagnosticeerde patiënten met valproïnezuur worden behandeld en fenytoïne voor de behandeling van ULD als obsoleet wordt beschouwd. 3 Veel patiënten met ULD zijn nu in staat om een zelfstandig bestaan op te bouwen Ned Tijdschr Geneeskd mei;146(18)
Nurse versus physician-led care for the management of asthma
TRAM onderzoek Nurse versus physician-led care for the management of asthma Maarten C Kuethe1, Anja A P H Vaessen-Verberne1, Roy G Elbers2, Wim MC Van Aalderen3 1. Paediatrics, AMPHIA Hospital, Breda,
Nadere informatieAstma monitoring & E-health anno 2012. TRENDS XXII, Garderen
Astma monitoring & E-health anno 2012 TRENDS XXII, Garderen Eric de Groot, ISALA Zwolle Rijn Jöbsis, MUMC + Maastricht Leerdoelen monitoring astma Mate van astmacontrole staat centraal Eén ideaal instrument
Nadere informatieDe PatiëntCoach als hulpmiddel bij zelfmanagementondersteuning, een praktische toepassing
De PatiëntCoach als hulpmiddel bij zelfmanagementondersteuning, een praktische toepassing Jaap K. Sont, associate professor Afdeling Medische Besliskunde Leids Universitair Medisch Centrum j.k.sont@lumc.nl
Nadere informatieAstma controle, is er ruimte voor verbetering? Hoe goed behandelen we kinderen en volwassenen met astma in Nederland?
Astma controle, is er ruimte voor verbetering? Walter Balemans, kinderlongarts Antonius ziekenhuis, Nieuwegein CAHAG conferentie, januari 2017 Gewetensvraag Hoe goed behandelen we kinderen en volwassenen
Nadere informatieWat is astma? Wat is astma? Basis Cursus Astma bij Kinderen. Dilemma s bij behandeling van kinderen met astma
Basis Cursus Astma bij Kinderen Wat is astma? Anneke Landstra Mariëlle Pijnenburg Maarten Kuethe Wim van Aalderen Wat is Normale luchtweg Matig/ernstig astma gezond fataal astma Dilemma s bij behandeling
Nadere informatieCasusschetsen astma/copd
Casusschetsen astma/copd 7 augustus 2000 Casusschets 1 Mevr. N, is een 26 jarige adipeuze Surinaamse vrouw die sinds 1994 in Nederland woonachtig is. Sinds haar komst naar Nederland heeft zij in wisselende
Nadere informatieVerschil in Perceptie over Opvoeding tussen Ouders en Adolescenten en Alcoholgebruik van Adolescenten
Verschil in Perceptie over Opvoeding tussen Ouders en Adolescenten en Alcoholgebruik van Adolescenten Difference in Perception about Parenting between Parents and Adolescents and Alcohol Use of Adolescents
Nadere informatieLichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch. en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa. Physical factors as predictors of psychological and
Lichamelijke factoren als voorspeller voor psychisch en lichamelijk herstel bij anorexia nervosa Physical factors as predictors of psychological and physical recovery of anorexia nervosa Liesbeth Libbers
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieAchtergronden casusschetsen astma/ copd
Achtergronden casusschetsen astma/ copd 7 augustus 2000 Inleiding Dit Interline programma is gemaakt voor groepen die (meer dan) een jaar geleden het longproject hebben gevolgd. Het is gedeeltelijk een
Nadere informatieAstma monitoring & E-health anno 2013. TRENDS XXIII, Garderen
Astma monitoring & E-health anno 2013 TRENDS XXIII, Garderen Eric de Groot, ISALA Zwolle Rijn Jöbsis, MUMC + Maastricht Leerdoelen monitoring astma Mate van astmacontrole staat centraal Eén ideaal instrument
Nadere informatieDe Relatie tussen Betrokkenheid bij Pesten en Welbevinden en de Invloed van Sociale Steun en. Discrepantie
De Relatie tussen Betrokkenheid bij Pesten en Welbevinden en de Invloed van Sociale Steun en Discrepantie The Relationship between Involvement in Bullying and Well-Being and the Influence of Social Support
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Zowel beleidsmakers en zorgverleners als het algemene publiek zijn zich meer en meer bewust van de essentiële rol van kwaliteitsmeting en - verbetering in het verlenen van
Nadere informatieDe Samenhang tussen Dagelijkse Stress, Emotionele Intimiteit en Affect bij Partners met een. Vaste Relatie
De Samenhang tussen Dagelijkse Stress, Emotionele Intimiteit en Affect bij Partners met een Vaste Relatie The Association between Daily Stress, Emotional Intimacy and Affect with Partners in a Commited
Nadere informatieInvloed van Mindfulness Training op Ouderlijke Stress, Emotionele Self-Efficacy. Beliefs, Aandacht en Bewustzijn bij Moeders
Invloed van Mindfulness Training op Ouderlijke Stress, Emotionele Self-Efficacy Beliefs, Aandacht en Bewustzijn bij Moeders Influence of Mindfulness Training on Parental Stress, Emotional Self-Efficacy
Nadere informatieCHAPTER 8. Dutch summary / Nederlandse samenvatting
CHAPTER 8 Dutch summary / Nederlandse samenvatting Dutch summary / Nederlandse samenvatting 119 ACHTERGROND Astma is een aandoening van de luchtwegen en wordt gekenmerkt door een piepende ademhaling,
Nadere informatieInvasieve beademing bij longfibrose. Liselotte Boerman, ANIOS
Invasieve beademing bij longfibrose Liselotte Boerman, ANIOS Casus Man, 82 jaar, Opname ivm respiratoire insufficiëntie, DD: 1. Acute exacerbatie Idiopathische Pulmonale Fibrose (IPF) 2. overvulling cardiaal
Nadere informatieSamenvatting van de standaard Astma bij volwassenen (tweede herziening) van het Nederlands Huisartsen Genootschap
voor de praktijk Samenvatting van de standaard Astma bij volwassenen (tweede herziening) van het Nederlands Huisartsen Genootschap R.M.M.Geijer, I.J.M.Smeele en A.N.Goudswaard Zie ook de artikelen op bl.
Nadere informatiebij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie of Children with a Severe Form of Dyslexia Ans van Velthoven
Neuropsychologische Behandeling en Sociaal Emotioneel Welzijn bij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie Neuropsychological Treatment and Social Emotional Well-being of Children with a Severe Form
Nadere informatieCurriculum vitae and List of publications
Curriculum vitae and List of publications Curriculum vitae Bert Arets werd geboren op 4 mei 1965 te Beek (L). In 1983 werd het VWO diploma behaald aan de Serviam Scholengemeenschap te Sittard. Hetzelfde
Nadere informatieDe Relatie tussen Voorschoolse Vorming en de Ontwikkeling van. Kinderen
Voorschoolse vorming en de ontwikkeling van kinderen 1 De Relatie tussen Voorschoolse Vorming en de Ontwikkeling van Kinderen The Relationship between Early Child Care, Preschool Education and Child Development
Nadere informatieTherapietrouw bij chronisch zieke kinderen
Therapietrouw bij chronisch zieke kinderen Sibyl Geelen/ Paul Brand Wilhelmina Kinderziekenhuis, Utrecht Amalia kinderafdeling Isala klinieken, Zwolle Leerdoelen Na deze workshop Kun je verschillende vormen
Nadere informatieFactsheet Astma-/COPD-Monitor April 2007
Factsheet Astma-/COPD-Monitor April 7 Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding worden gebruikt (M. Heijmans, Meer dan helft astmapatiënten heeft ziekte niet onder
Nadere informatieSekseverschillen in Huilfrequentie en Psychosociale Problemen. bij Schoolgaande Kinderen van 6 tot 10 jaar
Sekseverschillen in Huilfrequentie en Psychosociale Problemen bij Schoolgaande Kinderen van 6 tot 10 jaar Gender Differences in Crying Frequency and Psychosocial Problems in Schoolgoing Children aged 6
Nadere informatieVijf gedragsthema s lopen als een rode draad door de begeleiding van de patiënt met astma/copd:
Praktijkondersteuning bij COPD en astma Doel van praktijkondersteuning is het ophogen en/of verdieping van kennis bij de patiënt en het daaraan verbonden zelfmanagement 1. De begeleiding richt zich in
Nadere informatieVereniging voor Ziekenhuisgeneeskunde
Vereniging voor Ziekenhuisgeneeskunde SHELLEY METSELAAR AIOS SOZG Achtergrond Incidentie - 5-11 per 1000 per jaar 1 Diagnose - Combinatie kliniek, lab, X-thorax Sensitiviteit X-thorax 2 - Pneumonie +/-
Nadere informatieHet piepende kind. Nascholing huisartsen. 20 mei 2014. Annejet Plaisier. kinderarts
Het piepende kind Nascholing huisartsen 20 mei 2014 Annejet Plaisier kinderarts Incidentie van wheezing bij kinderen 18 16 Kinderen in % 14 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 MAS-90 Leeftijd
Nadere informatieDe Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim
De Relatie tussen Werkdruk, Pesten op het Werk, Gezondheidsklachten en Verzuim The Relationship between Work Pressure, Mobbing at Work, Health Complaints and Absenteeism Agnes van der Schuur Eerste begeleider:
Nadere informatieDe Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior
De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior Martin. W. van Duijn Student: 838797266 Eerste begeleider:
Nadere informatieEffecten van contactgericht spelen en leren op de ouder-kindrelatie bij autisme
Effecten van contactgericht spelen en leren op de ouder-kindrelatie bij autisme Effects of Contact-oriented Play and Learning in the Relationship between parent and child with autism Kristel Stes Studentnummer:
Nadere informatieZelfmanagementondersteuning of regelmatige controles bij COPD patiënten in de huisartspraktijk? Een gerandomiseerd gecontroleerd experiment
Zelfmanagementondersteuning of regelmatige controles bij COPD patiënten in de huisartspraktijk? Een gerandomiseerd gecontroleerd experiment British Medical Journal 2012; 345: e7642. Erik Bischoff, huisarts
Nadere informatieBijsluiter gebruik astma (kinderen) indicatoren in de huisartsenpraktijk. Fenna Schouten Versie 3
Bijsluiter gebruik astma (kinderen) indicatoren in de huisartsenpraktijk Fenna Schouten f.schouten@nhg.org 09-02-2017 Versie 3 Inhoud Overzicht van de indicatoren... 2 Populatie... 2 Monitoring... 2 Beschrijving
Nadere informatieAstma & COPD Uitgangspunten LTA en locale werkafspraak: Controle-eis LTA: Diagnostiek astma/copd (door huisarts) Controle bij astma en COPD
Astma & COPD Uitgaande van de Landelijke Transmurale Afspraak (LTA) Astma & COPD van 2002 (coproductie NHG: Nederlands Huisartsen Genootschap en NVALT: Nederlandse Vereniging voor Artsen voor Longziekten
Nadere informatieAstma; moeilijk of ernstig?! Marianne van Nieuwamerongen Physician Assistant longziekten
Astma; moeilijk of ernstig?! Marianne van Nieuwamerongen Physician Assistant longziekten Astma Chronische ontstekingsreactie van de luchtwegen die samengaat met de neiging van het luchtwegsysteem om sneller
Nadere informatieNonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands
Nonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands Behandeling OCS bij kinderen Cognitieve gedragstherapie (CGT) Combinatie CGT
Nadere informatieDe Relatie tussen Mindfulness en Psychopathologie: de Mediërende. Rol van Globale en Contingente Zelfwaardering
De Relatie tussen Mindfulness en Psychopathologie: de Mediërende Rol van Globale en Contingente Zelfwaardering The relation between Mindfulness and Psychopathology: the Mediating Role of Global and Contingent
Nadere informatieQuality of life in persons with profound intellectual and multiple disabilities. Marga Nieuwenhuijse maart 2016
Quality of life in persons with profound intellectual and multiple disabilities Marga Nieuwenhuijse maart 2016 Beoogde resultaten Literatuuronderzoek naar de bestaande concepten van kwaliteit van leven
Nadere informatiepneumologie informatiebrochure Piekstroommeting
pneumologie informatiebrochure Piekstroommeting Inhoudstafel 1. Inleiding 4 2. De piekstroommeter 4 3. Beperkingen piekstroommeting 5 4. Uitvoering piekstroommeting 6 5. Contactgegevens bij vragen 6 6.
Nadere informatieInvloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur
Invloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur M. Zander MSc. Eerste begeleider: Tweede begeleider: dr. W. Waterink drs. J. Eshuis Oktober 2014 Faculteit Psychologie en Onderwijswetenschappen
Nadere informatiePsychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5)
Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Hester A. Lijphart Eerste begeleider: Dr. E. Simon Tweede
Nadere informatieZelfbehandeling van astma met inhalatiecorticosteroï'den
PIERRE M. VAN GRUNSVEN CONSTANT P. VAN SCHAYCK IVO SMEELE CHRIS VAN WEEL Van Grunsven PM, Van Schayck CP, Smeele I, Van Weel C. Zelfbehandeling van astma met inhalatiecorticosteroïden. Een literatuuronderzoek.
Nadere informatieLongfunctieonderzoek op de longfunctieafdeling. Informatie voor ouders en/of verzorgers
Longfunctieonderzoek op de longfunctieafdeling Informatie voor ouders en/of verzorgers Inhoudsopgave Informatie voor ouders... 1 1. Inleiding... 1 2. Longfunctieonderzoek... 1 3. Voorbereiding... 1 4.
Nadere informatieParamedisch OnderzoekCentrum
IMPLEMENTATIE: welke weg? Prof.dr. Rob Oostendorp Dr. Michel Wensing Prof.dr. Richard Grol Implementatie Kenmerken implementatie (ZON, 1997; Gezondheidsraad, 2000). Procesmatige en planmatige invoering.
Nadere informatieDifferences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working. mothers with spouse and young children
1 Differences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working mothers with spouse and young children Verschil in stress en stressreactiviteit tussen hoogopgeleide thuisblijf-
Nadere informatieINVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren
De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren Sociale Steun The Effect of Chronic Pain and the Moderating Effect of Gender on Perceived Social Support Studentnummer:
Nadere informatieSamen in de lucht. Het kind met de piepende ademhaling. Guido Bothof, kinderarts i.o.
Samen in de lucht Het kind met de piepende ademhaling Guido Bothof, kinderarts i.o. Wat is een piepende ademhaling? - Ouders gebruiken piepen o.a. om moeite met ademhaling en hoorbare ademhaling aan te
Nadere informatieNHG-standaarden Astma bij volwassenen en COPD
Richtlijnen NHG-standaarden Astma bij volwassenen en COPD Roeland M.M. Geijer, Mariska K. Tuut, Johannes C.C.M. in t Veen, Berna D.L. Broekhuizen, Niels H. Chavannes en Ivo J.M. Smeele* + Gerelateerd artikel
Nadere informatieDenken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van. zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten
Denken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten met diabetes mellitus type 2 in de huisartsenpraktijk Thinking
Nadere informatieRunning head: INVLOED MBSR-TRAINING OP STRESS EN ENERGIE 1. De Invloed van MBSR-training op Mindfulness, Ervaren Stress. en Energie bij Moeders
Running head: INVLOED MBSR-TRAINING OP STRESS EN ENERGIE 1 De Invloed van MBSR-training op Mindfulness, Ervaren Stress en Energie bij Moeders The Effect of MBSR-training on Mindfulness, Perceived Stress
Nadere informatieBijlage 3.1. Meetinstrumenten. Free Running Asthma Screening Test, FRAST. Benodigdheden stopwatch piekstroommeter; bij voorkeur die van het kind zelf
Bijlage 3 Meetinstrumenten Bijlage 3.1 Free Running Asthma Screening Test, FRAST stopwatch piekstroommeter; bij voorkeur die van het kind zelf Protocol Bij de FRAST wordt het kind gevraagd om gedurende
Nadere informatieDisclosure belangen spreker
Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder
Nadere informatieehealth en zelfmanagement Hoe worden we daar beter van?
ehealth en zelfmanagement Hoe worden we daar beter van? Bart Brandenburg 21 maart 2013 Wat is ehealth? en hoe worden we daar beter van? Er zijn 51 definities van ehealth Supporting Health by technology
Nadere informatieNederlandse samenvatting Liesbeth van rensen
Nederlandse samenvatting Liesbeth van rensen Wat is astma? Patiënten met astma hebben het regelmatig benauwd. Kenmerkend voor de ziekte is dat de benauwdheid gepaard gaat met een piepende ademhaling, hoesten
Nadere informatieHoe is het revalidatie zorggebied op dit moment vormgegeven. Innovaties in de revalidatiezorg. Nieuwe vormen van revalidatie.
Inleiding in de revalidatiegeneeskunde 2011. Hoe is het revalidatie zorggebied op dit moment vormgegeven. De rol van de zorgverzekeraars. Innovaties in de revalidatiezorg. Wat is multidisciplinair. Pijnrevalidatie.
Nadere informatieKinderneurologie.eu. De ziekte van Unverricht Lundborg
De ziekte van Unverricht Lundborg Wat is de ziekte van Unverricht Lundborg? De ziekte van Unverricht Lundborg is een erfelijke vorm van epilepsie die gekenmerkt wordt door myocloniëen, kortdurende schokjes
Nadere informatieThuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde
Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar
Nadere informatieTherapietrouw bij allergische aandoeningen, haalbaar?
Therapietrouw bij allergische aandoeningen, haalbaar? Symposium kinderallergologie 2015 Marlies de Graaf Ted Klok www.tedklok.nl Luisteren, luisteren, luisteren. Kinderdermatologie WKZ constitutioneel
Nadere informatieFarmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang?
Farmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang? Pieter Hoekstra Kinder- en jeugdpsychiatrie Accare, Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie Groningen Relaties
Nadere informatieOefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit. Mariëtte de Rooij
Oefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit Mariëtte de Rooij Inhoud Artrose en comorbiditeit Aangepaste oefentherapie bij comorbiditeit Resultaten pilot studie Voorbeeld Conclusie Randomized
Nadere informatiePublicaties prof. dr Paul L.P. Brand Geactualiseerd tot 7 februari 2009. Nederlands
Publicaties prof. dr Paul L.P. Brand Geactualiseerd tot 7 februari 2009 Nederlands 1 Brand PLP, Haan WSM de, Affourtit MJ, Tibboel D, Verhulst FC, Molenaar JC. Psychosociale aspecten van het zogenaamde
Nadere informatieGeriatrische screening / CGA binnen de zorg voor oudere kankerpatiënten: stand van zaken. Cindy Kenis. Geriatrisch Oncologisch Verpleegkundige
Cindy Kenis Geriatrisch Oncologisch Verpleegkundige UZ Leuven, België Geriatrische screening / CGA binnen de zorg voor oudere kankerpatiënten: stand van zaken Introductie (1) Definitie Comprehensive Geriatric
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Kinderen met astma die daar regelmatig klachten van hebben, krijgen vaak het advies van een arts om dagelijks medicijnen te gebruiken. Die medicijnen zijn meestal corticosteroïden
Nadere informatieDe Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een. Vergelijking met Rusten in Liggende Positie
De Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een Vergelijking met Rusten in Liggende Positie The Effectiveness of a Mindfulness-based Body Scan: a Comparison with Quiet Rest in the Supine
Nadere informatieLongfunctieonderzoek bij kinderen
Longfunctieonderzoek bij kinderen Afdeling kindergeneeskunde Locatie Veldhoven Inleiding Deze folder geeft u informatie over longfunctieonderzoeken. De kinderarts heeft met u besproken dat bij uw kind
Nadere informatieBeïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten?
Beïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten? Does Gentle Teaching have Effect on Skills of Caregivers and Companionship and Anxiety
Nadere informatieBETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN
BETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN ehealth bij hartrevalidatie: meer deelnemers, minder terugval, beter eindresultaat? KNMG ehealth congres Donderdag 28 juni 2018 Evoluon
Nadere informatieOseltamivir. Herjan Bavelaar AIOS MMB
Oseltamivir Herjan Bavelaar AIOS MMB Inhoudsopgave à Introduc5e à Globaal overzicht evidence algemene popula5e à IC- specifieke literatuur à Conclusie/ discussie Introduc5e Influenza Familie: Orthomyxoviridae
Nadere informatieDe Relatie Tussen Persoonskenmerken en Ervaren Lijden bij. Verslaafde Patiënten met PTSS
Persoonskenmerken en ervaren lijden bij verslaving en PTSS 1 De Relatie Tussen Persoonskenmerken en Ervaren Lijden bij Verslaafde Patiënten met PTSS The Relationship between Personality Traits and Suffering
Nadere informatiebut no statistically significant differences
but no statistically significant differences Astma is een chronische aandoening, die niet te genezen is. Met de passende zorg kunnen symptomen tot een minimum worden gereduceerd en zou een astma patiënt
Nadere informatieCOGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS
COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS Gezondheidsgedrag als compensatie voor de schadelijke gevolgen van roken COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS Health behaviour as compensation for the harmful effects of smoking
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatiede Rol van Persoonlijkheid Eating: the Role of Personality
De Relatie tussen Dagelijkse Stress en Emotioneel Eten: de Rol van Persoonlijkheid The Relationship between Daily Stress and Emotional Eating: the Role of Personality Arlette Nierich Open Universiteit
Nadere informatieAdemhalingsfunctie: tussen proefschrift en richtlijn? Karin Postma
Ademhalingsfunctie: tussen proefschrift en richtlijn? Karin Postma fysiotherapeut en onderzoeker Rijndam revalidatie & Erasmus MC te Rotterdam tussen proefschrift en richtlijn? Promotor: Prof.dr. H.J.
Nadere informatieMentaal Weerbaar Blauw
Mentaal Weerbaar Blauw de invloed van stereotypen over etnische minderheden cynisme en negatieve emoties op de mentale weerbaarheid van politieagenten begeleiders: dr. Anita Eerland & dr. Arjan Bos dr.
Nadere informatieDe Invloed van Kenmerken van ADHD op de Theory of Mind: een Onderzoek bij Kinderen uit de Algemene Bevolking
Kenmerken van ADHD en de Theory of Mind 1 De Invloed van Kenmerken van ADHD op de Theory of Mind: een Onderzoek bij Kinderen uit de Algemene Bevolking The Influence of Characteristics of ADHD on Theory
Nadere informatieOntremd Dement. Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia
Ontremd Dement Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia Sexual Disinhibited Behaviour on people with Dementia Living in Nursinghomes.
Nadere informatieRunning head: MINDFULNESS, CONTINGENTE ZELFWAARDERING EN DEPRESSIE 1. De Invloed van een Gecombineerde Mindfulnessbehandeling op
Running head: MINDFULNESS, CONTINGENTE ZELFWAARDERING EN DEPRESSIE 1 De Invloed van een Gecombineerde Mindfulnessbehandeling op Contingente Zelfwaardering en Depressieve Klachten. Tammasine Netteb Open
Nadere informatiePalliatieve zorg voor kinderen
Palliatieve zorg voor kinderen Recht op leven geeft recht op zorg Amsterdam, 24-4-2014 Eduard Verhagen Beatrix Kinderziekenhuis / Universitair Medisch Centrum Groningen a.a.e.verhagen@umcg.nl Een jongen
Nadere informatieBouwen aan vertrouwen: perspectief van de industrie
Symposium ter gelegenheid afscheid Ad van Dooren Zelfredzaamheid van patiënten bij gebruik van veilige medicatie. Bouwen aan vertrouwen: perspectief van de industrie Rudolf van Olden, arts Medisch Directeur
Nadere informatie(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1
(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 Psychologische Inflexibiliteit bij Kinderen: Invloed op de Relatie tussen en de Samenhang met Gepest worden en (Sociale) Angst Psychological
Nadere informatieEffecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en
Effecten van een op MBSR gebaseerde training van hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en compassionele tevredenheid. Een pilot Effects of a MBSR based training program of hospice caregivers
Nadere informatieSTIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1. Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer
STIGMATISERING VAN PATIENTEN MET LONGKANKER 1 Stigmatisering van Patiënten met Longkanker: De Rol van Persoonlijke Relevantie voor de Waarnemer Stigmatization of Patients with Lung Cancer: The Role of
Nadere informatieIntercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit
1 Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 2 Structure of the presentation - What is intercultural mediation through the internet? - Why
Nadere informatieOuderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit
1 Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit Nicola G. de Vries Open Universiteit Nicola G. de Vries Studentnummer 838995001 S71332 Onderzoekspracticum scriptieplan
Nadere informatieConflict van belangen
Steroïden en luchtwegverwijders: aparte inhalers of één langwerkend combinatiepreparaat? - een studieprotocol - Baretta H.J. 1, Metting E.I. 1, van Boven J.F. 1, Flokstra-de Blok B.M.J. 1, van der Molen
Nadere informatieSneltesten voor respiratoire virussen: geschikt voor point-of-care? 13 juni 2017 Werkgroep Algemene Medische Microbiologie
Sneltesten voor respiratoire virussen: geschikt voor point-of-care? 13 juni 2017 Werkgroep Algemene Medische Microbiologie Andrea Bruning, MD PhD AIOS Medische Microbiologie Overzicht Introductie - Point-of-care
Nadere informatieCitation for published version (APA): Verbakel, N. J. (2007). Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma.
University of Groningen Het Chronische Vermoeidheidssyndroom, Fibromyalgie & Reuma. Verbakel, N. J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite
Nadere informatiemoeilijk ernstig! 28/02/2014 Nieuwe inzichten van ernstig astma moeilijk of ernstig astma? moeilijk astma Definitie Fenotypes Behandeling Spreken om
Spreken om Nieuwe inzichten van ernstig Professor Elisabeth Bel Universiteit van Amsterdam Nieuwe inzichten van ernstig Definitie Fenotypes Behandeling moeilijk moeilijk ernstig! moeilijk of ernstig? Inhaled
Nadere informatieCSRQ Center Rapport over onderwijsondersteunende organisaties: Samenvatting voor onderwijsgevenden
CSRQ Center Rapport over onderwijsondersteunende organisaties: Samenvatting voor onderwijsgevenden Laatst bijgewerkt op 25 november 2008 Nederlandse samenvatting door TIER op 5 juli 2011 Onderwijsondersteunende
Nadere informatieDrs. Nathan Hutting Dr. Sarah Detaille
Drs. Nathan Hutting Dr. Sarah Detaille Inhoud presentatie Aspecifieke KANS Project GRIP op KANS Ontwikkeling GRIP op KANS Inhoud programma Voorlopige resultaten A-specifieke KANS Aan werk of activiteiten
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieGeriatrische Revalidatie voor de oudere patiënt met een cardiovasculaire aandoening Leonoor van Dam van Isselt, specialist ouderengeneeskunde Dian
Geriatrische Revalidatie voor de oudere patiënt met een cardiovasculaire aandoening Leonoor van Dam van Isselt, specialist ouderengeneeskunde Dian Pruijsers-Lamers, Verpleegkundig Specialist Cardiologie
Nadere informatieVragenlijsten kwaliteit van leven
Click for the English version Vragenlijsten kwaliteit van leven TNO heeft een aantal vragenlijsten ontwikkeld om de gezondheidsrelateerde kwaliteit van leven te meten van kinderen, jongeren en jong-volwassenen.
Nadere informatieModererende Rol van Seksuele Gedachten. Moderating Role of Sexual Thoughts. C. Iftekaralikhan-Raghubardayal
Running head: momentaan affect en seksueel verlangen bij vrouwen 1 De Samenhang Tussen Momentaan Affect en Seksueel Verlangen van Vrouwen en de Modererende Rol van Seksuele Gedachten The Association Between
Nadere informatieZelfmanagement van astma via internet*
Onderzoek Zelfmanagement van astma via internet* een gerandomiseerde studie Victor van der Meer, Moira J. Bakker, Wilbert B. van den Hout, Klaus F. Rabe, Peter J. Sterk, Job Kievit, W.J.J. (Pim) Assendelft
Nadere informatieUniversity of Groningen
University of Groningen De ontwikkeling van prikkelverwerking bij mensen met een Autisme Spectrum Stoornis en de invloed van hulp en begeleiding gedurende het leven. Fortuin, Marret; Landsman-Dijkstra,
Nadere informatieFysieke Activiteit bij 50-plussers. The Relationship between Self-efficacy, Intrinsic Motivation and. Physical Activity among Adults Aged over 50
De relatie tussen eigen-effectiviteit 1 De Relatie tussen Eigen-effectiviteit, Intrinsieke Motivatie en Fysieke Activiteit bij 50-plussers The Relationship between Self-efficacy, Intrinsic Motivation and
Nadere informatiePalliatieve zorg en dementie zorg Stellingen
Palliatieve zorg en dementie zorg Stellingen prof.dr. Cees Hertogh en dr.ir. Jenny van der Steen EMGO Instituut voor onderzoek naar gezondheid en zorg afdeling huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde
Nadere informatie