Institutionele beleggers en vastgoedfondsen. Generations in Real Estate
|
|
- Fedde de Ridder
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate
2 2 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate
3 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate 3 Voorwoord Met trots presenteren wij u deze twintigste editie van ons jaarlijkse onderzoek naar het vastgoedbeleggingsbeleid van de grote Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen. Trots omdat we, anders dan in andere jaren, niet alleen de resultaten van het afgelopen jaar presenteren maar ook terugkijken op de belangrijkste trends van de afgelopen twintig jaar. Met deze jubileumeditie plaatsen we het heden in perspectief. Zo geven we u meer inzicht in de keuzes en het beleid van de huidige vastgoedgeneratie. Om van daaruit ook de toekomstige generaties in vastgoed succesvol van dienst te kunnen zijn. Net als in voorgaande jaren is ook dit jaar het onderzoek uitgevoerd in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam. Historisch perspectief De prestaties van de Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen over de afgelopen twintig jaar zijn stabiel en solide te noemen. Institutionele beleggers hebben hun portefeuilles en hun kapitaal goed beheerd. Met stabielere rendementen en lagere leegstandspercentages zijn de resultaten beter dan de markt. Juist ook tegen het licht van de aanhoudende discussie over de rol van pensioenfondsen en hun rendement, is dit een belangrijke constatering. De vastgoedsector is geïnstitutionaliseerd en geprofessionaliseerd. Het heden Het beleggingsbeleid en de verwachtingen van Nederlandse beleggers staan meer dan ooit in het teken van de huidige onzekerheden op de financiële markten, het gebrek aan vertrouwen en de stagnerende economische groei. Hoewel de huidige vastgoedbeleggingsmarkt sneller dan verwacht is hersteld, is dit herstel zeer verdeeld. Institutionele beleggers en vastgoedfondsen zijn op dit moment vooral bereid te investeren in prime vastgoed met een laag risicoprofiel. De markt voor secundair vastgoed is nog altijd in onbalans en brengt de nodige risico s met zich mee. Er is daarmee duidelijk sprake van een verdere polarisatie op de Nederlandse vastgoedbeleggingsmarkt. De volgende generatie De volgende vastgoedgeneratie staat voor nieuwe uitdagingen in de verschillende vastgoedsectoren. Denk hierbij aan de toenemende leegstandsproblematiek op de kantorenmarkt en de invoering van nieuwe werkplekstrategieën zoals Het Nieuwe Werken. Ook de winkelvastgoedsector heeft te kampen met leegstand, onder invloed van internetwinkelen en een steeds verder afnemend consumentenvertrouwen. In de woningmarkt zijn ingrijpende hervormingen nodig, duurt de onzekerheid over de hypotheekrenteaftrek voort en houden de risico s in het hogere huursegment aan. In de afgelopen twintig jaar is het aantal institutionele beleggers en vastgoedfondsen wel fors teruggelopen als gevolg van grootschalige portefeuilleverkopen, fusies en het geheel op afstand plaatsen van direct gehouden vastgoed. Deze belangrijke verschuiving van direct naar indirect beleggen is nog altijd gaande. Ook hebben zij hun beleggingsportefeuille geografisch gediversifieerd: een kwart van hun direct-vastgoedportefeuille is belegd in Nederlands vastgoed, driekwart in het buitenland. Wij constateren dat het speelveld van de vastgoedsector is veranderd, maar ook de spelers en de spelregels. Wij verwachten dat de geconstateerde veranderingen ook in de toekomst verder zullen doorzetten. Samen met de demografische ontwikkelingen en de blijvend veranderde financiële markten in dit nieuwe tijdperk, biedt dit nieuwe uitdagingen voor de volgende generaties in vastgoed. Generaties die wij ook de komende jaren weer graag van dienst zijn. Eric de Clercq Zubli Marijn Snijders Ruben Langbroek Chief Executive Officer Chief Commercial Officer Director Research
4 4 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Twintig jaar vastgoedbeleggingsbeleid Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Twintig jaar vastgoedbeleggingsbeleid Twintig jaar geleden was er nauwelijks wetenschappelijk cijfer- en onderzoeksmateriaal voorhanden over institutioneel en privaat commercieel vastgoed in Nederland. Met de komst van het jaarlijks terugkerende onderzoek naar het vastgoedbeleggingsbeleid van Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen kwam hier in 1991 een einde aan. De voornaamste reden voor de start van het onderzoek was verdere professionalisering en transparantie van de vastgoedmarkt. De hoge response van nagenoeg alle betrokken instituten en fondsen op dit onderzoek heeft jaar op jaar bevestigd dat hier ook in de sector grote behoefte aan was. Voor de twintigste keer op rij heeft Jones Lang LaSalle samen met de Universiteit van Amsterdam onderzoek gedaan naar het vastgoedbeleggingsbeleid van de Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen. Door middel van een gestructureerde vragenlijst aangevuld met een aantal interviews, is het huidige beleggingsbeleid van de respondenten en hun verwachtingen voor de toekomst in kaart gebracht. In 2011 hebben zeventien Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen aan het onderzoek meegewerkt. Het onderzoek is dit jaar aangevuld met een analyse van het vastgoedbeleggingsbeleid over de afgelopen twintig jaar. Historisch perspectief: twintig jaar vastgoedbeleggingsbeleid Terugkijkend op twintig jaar onderzoek is er een aantal belangrijke verschuivingen te zien. Allereerst is het aantal institutionele beleggers en vastgoedfondsen fors teruggelopen. Dit komt onder meer door grootschalige portefeuilleverkopen, fusies en het geheel op afstand plaatsen van direct vastgoed. Deze belangrijke verschuiving van direct naar indirect beleggen is nog altijd gaande. De vraag dringt zich dan ook op in hoeverre institutionele beleggers over tien jaar nog leidend zullen zijn op de markt van direct vastgoed. Opvallende ontwikkelingen in de afgelopen jaren zijn verder: Meer investeringen over de grens dan in Nederlands vastgoed. Verdere professionalisering en meer transparantie van de sector; vastgoed draait inmiddels volwaardig mee in de effectenportefeuille. Drastische opvoering van de frequentie van taxaties. Een forse toename van het belang van duurzaamheid. Flinke aanscherping van de aanvangsrendementen. Leegstandspercentages die blijven oplopen. Deze publicatie biedt de onderzoeksresultaten van dit jaar. Daar waar het interessant en/of relevant is, wordt een koppeling gemaakt met vastgoedbeleid in de afgelopen twintig jaar. Twintigste onderzoek weerspiegelt huidige onzekerheid De onderzoeksresultaten van 2011 weerspiegelen de huidige onzekerheden op de financiële markten. Institutionele beleggers en vastgoedfondsen voeren nog meer een risicomijdend beleid. De verschuiving van de beleggingsportefeuille van de kantoren- en bedrijfsruimtesector naar de veiliger geachte winkel- en woningsector is hier een voorbeeld van. Deze trend zal ook de komende jaren krachtig doorzetten. De economische groei komt beperkt terug, de huidige situatie zal geen 10 jaar meer duren. De aanhoudende economische onzekerheid en de strenge voorwaarden die zijn gesteld aan kredietverstrekking voor nieuwe beleggingen zorgden in de eerste helft van 2011 nog altijd voor een relatief geringe activiteit op de beleggingsmarkt. Bovendien hadden beursgenoteerde vastgoedfondsen in het afgelopen jaar weinig belegbaar vermogen beschikbaar door het voornemen om de huidige portefeuille te deleveragen. Een belangrijk deel van de liquide middelen is gebruikt om leningen af te lossen.
5 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate 5 Aan de andere kant hebben verschillende vastgoedfondsen de waardestijging op de beurzen in 2009 en 2010 aangegrepen om nieuwe aandelen uit te geven. Hiermee is de eigenvermogenspositie op de balans versterkt en zijn acquisities weer mogelijk. Er is dan ook in de afgelopen anderhalf jaar een voorzichtige toename van de beleggingsactiviteiten te zien. Dit betrof vooral transacties in winkel- en woningvastgoed en in de meeste gevallen ging het om prime vastgoed op de betere locaties. Het louterende van deze crisis is dat er weer een duidelijk onderscheid is tussen prime vastgoed en het overige vastgoed. J. Reijnders - NS Poort In 2010 investeerden de Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen circa 1,3 miljard in Nederlands vastgoed. Die beleggingen vormden ruim 20% van het totale Nederlandse beleggingsvolume ( 6,2 miljard). In de eerste helft van 2011 bedroeg het totale beleggingsvolume bijna 2,2 miljard, waarvan ruim 370 miljoen vertegenwoordigd werd door de Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen. Groei aandeel Nederlands direct vastgoed In 1991 hadden de vastgoedportefeuilles van de institutionele beleggers en vastgoedfondsen een totale waarde van circa 20,4 miljard euro (bron: Troostwijk-onderzoek). Dit betrof bijna uitsluitend direct vastgoed, waarvan 75% was belegd in Nederland. De overige 25% was vooral geïnvesteerd in de Verenigde Staten. Anno 2011 is de totale direct-vastgoedportefeuille van de beleggers die hebben meegedaan aan het onderzoek gegroeid naar een waarde van ruim 100 miljard. De afgelopen twintig jaar is het geïnvesteerde vermogen in direct vastgoed daarmee vervijfvoudigd. Dat is vooral te danken aan een forse toename van de beleggingen in het buitenland. Er zijn wereldwijd grote verschillen in vastgoedmarkten waar te nemen, waardoor regionale selectie en timing van nóg groter belang zijn. P. Kanters - APG De afgelopen twintig jaar is een aanzienlijk deel van het direct vastgoed op afstand gezet. Uit het onderzoek van dit jaar blijkt dat bijna de helft van de respondenten alleen in direct vastgoed belegt, circa 13% richt zich enkel op indirect vastgoed en 40% houdt zowel direct als indirect vastgoed aan. Het gemiddelde aandeel van direct vastgoed in de totale portefeuille van de beleggers is nauwelijks veranderd ten opzichte van vorig jaar. Individuele beleggers rapporteren daarentegen wel degelijk een verandering. Circa 38% van de beleggers noteert een toename van het aandeel direct vastgoed in de totale portefeuille. Gemiddeld bedroeg deze toename 9,4%, voornamelijk veroorzaakt door acquisities. Daarnaast rapporteert een derde van de beleggers een afname van het aandeel direct vastgoed in de totale portefeuillemix. Hierbij was sprake van een gemiddelde afname van 7,0%. Het teruggelopen aandeel werd hoofdzakelijk veroorzaakt door herwaarderingen en disposities. Het restant van de beleggers geeft aan dat het aandeel direct vastgoed ongewijzigd is. Tabel 1: Allocatie binnen de vastgoedbeleggingsportefeuille Direct vastgoed 50% 48% 45% 45% 47% Indirect vastgoed 21% 19% 22% 23% 13% Beide 29% 33% 33% 32% 40% Nederlandse pensioenfondsen zouden meer in vastgoed moeten investeren, gezien de bescherming tegen inflatie, het gunstige risicoprofiel en het stabiele rendement. Ongeveer een kwart van de direct-vastgoedportefeuilles van de afgelopen jaren heeft betrekking op Nederlands vastgoed. Driekwart is belegd in het buitenland. Hierbij moet wel worden aangetekend dat dit overwicht in belangrijke mate wordt veroorzaakt door een beperkt aantal grote partijen die zwaar overwogen zijn in buitenlands direct vastgoed.
6 6 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Figuur 1: Ontwikkeling leegstand direct-vastgoedportefeuille Figuur 2: Oplossingen voor terugdringen leegstand 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Kantoren Winkels Woningen Bedrijfsruimten Meer incentives geven Vraaghuurprijs verlagen Leegstaande objecten verkopen Verduurzamen Herontwikkelen Transformeren 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Leegstand Er bestaan grote verschillen in de leegstandspercentages van de portefeuilles van de Nederlandse institutionele beleggers en vastgoedfondsen. Gemiddeld genomen nam de leegstand toe in de kantoren- en bedrijfsruimteportefeuille van de beleggers. Hierbij was het gemiddelde leegstandspercentage binnen de kantorenportefeuille met 9,0% het hoogst. Binnen de bedrijfsruimteportefeuille bedroeg het leegstandspercentage 7,5%. De gemiddelde leegstand in de kantorenportefeuilles ligt hiermee opvallend lager dan het landelijke gemiddelde van circa 15%. Dit wekt de suggestie dat het institutionele kantoorvastgoed op de betere locaties staat, het van bovengemiddelde kwaliteit is of beter wordt gemanaged. Overigens bedroeg het leegstandspercentage in de kantorenportefeuilles van de institutionele beleggers in 1991 nog gemiddeld 4,2%. De afnemende ruimtebehoefte op de kantorenmarkt leidt uiteindelijk tot een generiek waardedrukkend effect. J. Reijnders - NS Poort De leegstand binnen de retail- en woningportefeuille bedraagt gemiddeld respectievelijk 3,5% en 2,5%. Deze sectorportefeuilles zijn relatief stabiel gebleven ten opzichte van vorig jaar. De lichte stijging van de gemiddelde leegstand in de woningportefeuilles is vooral een gevolg van een aantal aankopen van nieuwbouwwoningcomplexen. De initieel hogere leegstand bij nieuwbouw beïnvloedt het gemiddelde negatief. Het merendeel van de respondenten gaat voor het komende jaar uit van een verdere stijging van het leegstandspercentage binnen de kantoren- en bedrijfsruimteportefeuille. De leegstand in de winkelmarkt blijft volgens de meeste beleggers gelijk of zal licht stijgen. Binnen de woningmarkt wordt voornamelijk een daling verwacht. Institutionele beleggers en vastgoedfondsen willen de leegstand binnen de eigen portefeuille vooral terugdringen door het bieden van incentives aan huurders in de vorm van huurvrije periodes en huurkortingen. Andere vaak genoemde opties zijn het neerwaarts bijstellen van de vraaghuur en de verkoop van structureel leegstaande gebouwen. Ook verduurzaming wordt genoemd als middel om leegstand tegen te gaan. Gezien de huidige leegstandsdiscussie is het opvallend dat herontwikkeling of transformatie van leegstaande gebouwen het minst wordt genoemd als oplossing voor het terugdringen van de leegstand. We zitten in een transitietijdperk van een institutionele vastgoedsector naar een handelssector. Dit betekent een nieuwe marktbenadering. J. Buijs - NSI Op de woningmarkt wordt er momenteel niet voor de juiste doelgroep gebouwd. Bovendien wordt er nog te duur, niet efficiënt en te ambachtelijk gebouwd.
7 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate 7 Figuur 3: Allocatie portefeuille binnenlands direct vastgoed Figuur 4: Verdeling portefeuille buitenlands direct vastgoed 20% 2% 5% 38% 7% 4% 6% 35% 33% 50% Winkels Woningen Kantoren Bedrijfsruimten Overig Winkels Kantoren Woningen Bedrijfsruimten Overig Binnenlandse en buitenlandse beleggingen Uit de eerste editie van het onderzoek bleek dat de beleggingsportefeuille van de institutionele beleggers in 1991 voor gemiddeld 45% bestond uit kantoorvastgoed. Slechts een vijfde van het in direct vastgoed geïnvesteerde vermogen werd destijds in winkelvastgoed belegd. Het aandeel woningvastgoed kwam uit op 31% van de portefeuille en 4% werd in bedrijfsgebouwen belegd. De kantorensector is te cyclisch om alleen een kantorenportefeuille aan te houden; een gemixt fonds met andere vastgoedsectoren is essentieel. J. Buijs - NSI Sinds een aantal jaren is de winkelsector de belangrijkste beleggingscategorie binnen de Nederlandse vastgoedportefeuille van de belegger. Dit jaar is het aandeel winkelvastgoed verder toegenomen naar gemiddeld 38% van de totale portefeuille. Daarnaast is het aandeel woningen in de portefeuille fors gestegen vergeleken met vorig jaar. Gemiddeld is 35% van de portefeuille met binnenlands direct vastgoed belegd in woningvastgoed. Daarmee verdringt de woningvastgoed als beleggingsstrategie de kantoorvastgoed van de tweede naar de derde plaats. Beleggingen in woningen blijven aantrekkelijk vanwege een laag risicoprofiel en de inflatiehedge die ze bieden. P. Kanters - APG Blabla De zorgsector biedt absoluut groeimogelijkheden voor beleggers, maar we moeten wel elkaars taal gaan spreken. Het terugbrengen van de omvang van de kantorenportefeuille ten gunste van woningen en winkels komt overeen met de verwachtingen van de ondervraagde beleggers in de afgelopen twintig jaar. In bijna alle edities van het jaarlijkse onderzoek waren de sectoren winkels en woningen favoriet. Maar vanwege onvoldoende aanbod van geschikt product konden de beleggers niet altijd hun beoogde beleggingsbeleid uitvoeren. De portefeuilles met buitenlands direct vastgoed laten een heel andere sectorverdeling zien dan de portefeuilles met binnenlands direct vastgoed. Ook in het buitenland is de grootste beleggingscategorie de winkelsector, maar het aandeel is met 50% van de totale buitenlandse portefeuille fors groter. Binnen de buitenlandse direct-vastgoedportefeuille staat het kantoorvastgoed met een aandeel van 33% nog altijd op een stevige tweede plaats. De woningsector is met ongeveer 7% aanzienlijk minder vertegenwoordigd. De bedrijfsruimtesector omvat 4% van de portefeuille en is hiermee net als in de binnenlandse portefeuille het minst vertegenwoordigd. Alternatieve beleggingen vormen 6% van de totale buitenlandse direct-vastgoedportefeuille. De kantorenportefeuille is verder afgenomen naar 20% van het totaal. Bedrijfsruimte maakt slechts beperkt deel uit van de binnenlandse portefeuille, namelijk 2%. Daarnaast is er inmiddels een vijfde categorie gevormd, die bestaat uit ander vastgoed zoals parkeergarages, zorgvastgoed en kinderdagverblijven. Deze vijfde categorie komt uit op een aandeel van 5%.
8 8 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Figuur 5: Allocatie portefeuille buitenlands direct vastgoed Figuur 6: Manier van aantrekken vreemd vermogen Frankrijk VS UK Spanje Scandinavië België Duitsland Italië T urkije Portugal overig miljard Secured (hypotheeklening) Unsecured (bancaire lening) Uitgifte obligatie Securisatie Revolving credit facility Onderhandse lening Mezzanine-lening % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% In 1991 werd circa een kwart van de direct-vastgoedportefeuille belegd in het buitenland, waarbij het vooral ging om beleggingen in de Verenigde Staten. Met uitzondering van enkele beleggers waarvan een groot deel van hun portefeuille zich in de Verenigde Staten bevindt, is de allocatie naar Amerikaans direct vastgoed inmiddels afgebouwd. Rond 2006 is er een duidelijk einde gekomen aan de dominante positie van de Verenigde Staten. Directe beleggingen in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk maakten in 2010 een groot deel uit van de buitenlandse directvastgoedportefeuille. Daarnaast zijn landen als Spanje, België en Duitsland traditioneel sterk vertegenwoordigd. Beleggingen in Scandinavische landen maakten recent opnieuw een opmars. Financiering De gemiddelde loan-to-value is in het afgelopen jaar verder teruggelopen van 38% naar circa 35% ultimo Er heeft dus wederom een verdere vermindering van de schuldpositie plaatsgevonden. De beleggers geven aan de loan-to-value -ratio in de periode op het huidige niveau te willen houden. Overigens lag de loan-to-value -ratio van de beleggers in twintig jaar onderzoek gemiddeld nooit hoger dan 60%. Er is meer dan voldoende geld op zoek naar rendement, maar het spel is veranderd als gevolg van lagere loan-to-value -ratio s. J. Buijs - NSI Het zijn vooral de vastgoedfondsen die vreemd vermogen aanhouden. Hierbij wordt in veel gevallen op verschillende manieren vreemd vermogen aangetrokken. Vaak is daarbij sprake van een hypothecaire lening ( secured ) of een bancaire lening ( unsecured ). Bovendien heeft een aantal beleggers via de uitgifte van obligaties kapitaal aangetrokken. Institutionele beleggers zijn doorgaans nauwelijks gefinancierd met vreemd vermogen. Volgend jaar komt er een klap op de financieringsmarkt, omdat dan een groot aantal financieringen afloopt. De gemiddelde looptijd van de langlopende leningen van de beleggers bedraagt circa 43 maanden. De deelnemers aan het onderzoek geven aan dat ze tot 2012 tenminste voor 370 miljoen aan leningen moeten herfinancieren. Crises zijn onderdeel van cycli, maar dit keer hebben we ook te maken met structurele veranderingen op de financiële markt en de vastgoedmarkt. J. Reijnders - NS Poort Wederom blijkt uit de antwoorden van een aantal respondenten dat verschillende banken de leningenportefeuille aan het afbouwen zijn. Beleggers geven aan dat het aantrekken van leningen beduidend arbeidsintensiever is geworden. Algemeen wordt aangenomen dat banken terughoudend blijven in de kredietverstrekking. Dit wordt mede veroorzaakt door verscherpte regelgeving ten aanzien van kapitaaleisen die aan banken worden gesteld. Als gevolg van de invoering van Solvency II worden er naar verwachting meer vehikels met lagere leverage opgericht en worden er meer vastgoedleningen verstrekt door verzekeraars of door speciaal daartoe opgerichte fondsen. P. Kanters - APG
9 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate 9 Figuur 7: Ontwikkeling totaal rendement Nederlandse directvastgoedportefeuille 20% 15% 10% Tabel 2: Rendement Nederlandse direct-vastgoedportefeuille Direct rendement 4,7% 5,0% 5,7% 4,9% 4,9% Indirect rendement 5,3% 5,6% -1,3% -6,6% -0,8% Totaal rendement 10,0% 10,6% 4,4% -1,7% 3,8% 5% 0% % Gerealiseerde rendementen Het totaal rendement van de Nederlandse direct-vastgoedportefeuille bedroeg, gewogen naar portefeuilleomvang van de beleggers, in 2009 gemiddeld -1,7%. Sinds 1993 was het totaal rendement niet eerder negatief geweest. De sterke terugloop in het totaal rendement werd voornamelijk veroorzaakt door afwaarderingen als gevolg van verslechterde marktomstandigheden en dalende transactieprijzen. De economische groei blijft zeer waarschijnlijk onder grote druk staan als gevolg van de schuldencrisis, die beperktere consumentenuitgaven en teruglopende investeringen meebrengt. P. Kanters - APG In 2010 was het totaal rendement weer positief en bedroeg 3,8%. Het totaal rendement blijft echter nog ver achter op de perioden en , toen er nog dubbele cijfers werden geschreven. Door de aanhoudende economische en monetaire risico s zijn institutionele beleggers en vastgoedfondsen momenteel terughoudend. De focus ligt op bescherming tegen downside risico s, een lager maar stabiel rendement heeft daarbij de voorkeur. Net als vorig jaar bedroeg het direct rendement 4,9% en is daarmee opvallend stabiel. Door de leegstand en het neerwaartse effect op de huurprijzen blijft het direct rendement echter onder druk staan. Het indirect rendement is - hoewel negatief (-0,8%) - sterk verbeterd ten opzichte van vorig jaar (-6,6%). Toch blijft de angst voor een nieuwe golf aan afwaarderingen bestaan. De huidige onevenwichtigheden in de internationale economie raken de opkrabbelende vastgoedmarkten. Dit kan mogelijk een tweede dip tot gevolg hebben. J. Reijnders - NS Poort De hoogte van het indirect rendement wordt in belangrijke mate bepaald door de waardering van het vastgoed. Taxatieprocedures zijn door de jaren heen flink geprofessionaliseerd. Door steeds strengere accountantsvoorschriften en het opnemen van vastgoed als volwaardige beleggingscategorie binnen de totale effectenportefeuille van verzekeraars en pensioenfondsen, is de frequentie van taxaties toegenomen. Waar institutionele beleggers twintig jaar geleden de portefeuille gemiddeld eens in de vijf jaar lieten waarderen, gebeurt dit vandaag de dag minimaal één keer per jaar. Een aantal fondsen is overgegaan op het per kwartaal op marktwaarde (laten) taxeren van de gehele portefeuille. De huidige manier van taxeren is te veel een risico-inschatting en te weinig een inschatting van inkomstenpotentieel. J. Buijs - NSI De prestaties van de direct-vastgoedportefeuilles van de deelnemende beleggers is nagenoeg in lijn met de performance volgens de IPD/ROZ Vastgoedindex. De index toont een licht hoger direct rendement, waardoor ook het totaal rendement hoger uitkomt. Het indirect rendement van de IPD/ROZ Vastgoedindex is in overeenstemming met de onderzoeksresultaten.
10 10 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Gehanteerde aanvangsrendementen Het herstel op de vastgoedbeleggingsmarkt is sneller gegaan dan verwacht. Vooral voor prime vastgoed zijn de aanvangsrendementen aangescherpt en daarmee zijn de vastgoedprijzen gestegen. De markt voor secundair vastgoed is nog altijd sterk in onbalans. Hierdoor is een verdere tweedeling ontstaan tussen prime en secundair vastgoed. Dit blijkt ook uit de bruto aanvangsrendementen die institutionele beleggers en vastgoedfondsen momenteel hanteren bij nieuwe aankopen. De grote knooppunten zijn de winnende locaties, de perifere locaties zijn de verliezers. J. Reijnders - NS Poort Vooral binnen de Randstad zijn aanvangsrendementen voor de beste kantoor- en winkelbeleggingen aangescherpt. Op de kantorenmarkt is het vereiste aanvangsrendement met 50 basispunten gedaald tot 6,25%. Het vereiste aanvangsrendement voor winkels op A-locaties binnen de Randstad is met 100 basispunten eveneens fors aangescherpt tot 4,80%. Bruto aanvangsrendementen op secundaire locaties zijn relatief stabiel gebleven ten opzichte van vorig jaar. Wel is er sprake van een verruiming van de bandbreedte, wat kan duiden op meer onzekerheid en een gebrek aan marktbewijs. De bandbreedte voor aanvangsrendementen van woningbeleggingen is eveneens aangescherpt. Dit geldt zowel voor woningen binnen als buiten de Randstad. Binnen de Randstad start het gehanteerde aanvangsrendement bij 4,50%, daarbuiten bij 5,00%. Overigens lagen de aanvangsrendementen voor alle sectoren twintig jaar geleden gemiddeld circa 270 basispunten hoger. Door onder meer een toegenomen interesse in direct-vastgoedbeleggingen en door het ontstaan van een breed palet aan financieringsmogelijkheden, zijn de verkoopprijzen van vastgoed sindsdien flink gestegen. In de afgelopen twintig jaar stegen de verkoopprijzen voor winkelvastgoed het sterkst. Aanvangsrendementen liggen momenteel 380 basispunten lager dan destijds. Voor kantoorruimte werd indertijd een aanvangsrendement gehanteerd dat 225 basispunten hoger lag. In de kantorensector moet nog aanzienlijk worden afgewaardeerd; er heerst nog te veel niet-realistisch optimisme. Nederlandse institutionele beleggers zijn over het algemeen relatief voorzichtig geweest. In de periode zijn zij bijvoorbeeld niet meegegaan in de gold rush van vooral Duitse beleggers. Die beleggers durfden het aan om beduidend lagere aanvangsrendementen te bieden die gekoppeld waren aan een veronderstelde aanzienlijke waardevermeerdering. Banken financierden te gemakkelijk op basis van niet-marktconforme, theoretische huurinkomsten en zij hebben daardoor mede de crisis veroorzaakt. J. Buijs - NSI De bedrijfsruimtemarkt heeft het afgelopen jaar weinig beweging laten zien. Het vereiste aanvangsrendement is in deze markt nauwelijks veranderd en bedraagt 7,50%. In de markt wordt momenteel gezinspeeld op een verdere aanscherping. Tabel 3: Gehanteerd bruto aanvangsrendement bij aankopen (BAR k.k.) Binnen de Randstad Buiten de Randstad Kantoren A-locaties 6,75% - 8,00% 6,25% - 7,50% 7,50% - 9,50% 7,50% - 10,00% Secundaire locaties 7,50% - 9,00% 7,50% - 9,00% 7,50% - 10,50% - Winkels A-locaties 5,80% - 7,00% 4,80% - 6,50% 6,30% - 8,00% 5,50% - 7,00% Secundaire locaties 7,00% - 8,50% 6,75% - 9,00% 7,00% - 10,00% 7,00% - 10,00% Woningen A-locaties 4,50% - 6,20% 4,50% - 5,50% 5,40% - 7,20% 5,00% - 6,50% Bedrijfsruimten A-locaties 7,50% - 8,50% 7,50% - 8,50% 7,50% - 9,50% 8,00% - 9,50%
11 Advance Dutch Capital Markets Outlook Generations in Real Estate 11 Figuur 8: Redenen om te investeren in duurzame ontwikkeling Betere waardeontwikkeling Waardebehoud van het vastgoed Eigen imago Concrete vraag vanuit gebruikers Milieuaspecten Hogere huurprijs Tevredenheid aandeelhouders Voldoen MVO-doelstellingen Lagere servicekosten Tevredenheid medewerkers 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Figuur 9: Toegevoegde waarde duurzaamheid naar sector Kantoorruimte Woningen Bedrijfsruimte Winkelruimte Anders 0% 20% 40% 60% 80% 100% Beleggingsbeleid ten aanzien van duurzaamheid Het belang dat beleggers hechten aan duurzaamheid lijkt opnieuw toegenomen. Alle aan het onderzoek deelnemende institutionele beleggers en vastgoedfondsen investeren in duurzaamheid. In 2010 was dit nog 85%. Duurzaamheid is dus duidelijk een must voor de Nederlandse vastgoedsector. Gebruikers hebben onvoldoende inzicht in de impact van duurzaamheidsmaatregelen op hun totale huisvestingslasten. J. Reijnders - NS Poort De voornaamste reden om te investeren in duurzaamheid is een positieve waardeontwikkeling, dan wel waardebehoud van het vastgoed. Daarnaast blijkt imago een belangrijke reden, net als een concrete vraag vanuit de eindgebruiker. Besparing op energielasten - afgelopen jaar nog een belangrijke reden - is volgens de beleggers van beperkter belang voor het investeren in duurzame toepassingen. Woonconsumenten moeten gaan denken in woonlasten in plaats van huurlasten. De energiekosten zijn daarbij van essentieel belang. Bovendien verwachten beleggers dat het stimuleren van duurzaamheid niet alleen een zaak is van de overheid. Het komt ook voort uit verder aangescherpte MVO-doelstellingen van eindgebruikers en een toenemende vraag naar duurzame beleggingsproducten vanuit eindbeleggers, zoals pensioenfondsen. Net als afgelopen jaar vinden de respondenten een gemiddelde terugverdientijd van 8 tot 10 jaar voor extra investeringen in duurzaamheid acceptabel. Dit hangt ook sterk samen met het soort investering en de omvang ervan. Opvallend is dat er op dit moment vooral wordt gekeken naar de quick wins op het gebied van energiebesparing en minder naar investeringen op het gebied van afvalreductie, materiaalgebruik en het opwekken van duurzame energie. Certificering Ruim tweederde van de respondenten geeft aan gebruik te maken van certificeringsmethoden op het gebied van duurzaamheid. Certificering maakt het mogelijk om zowel individuele gebouwen als gehele portefeuilles beter met elkaar te vergelijken, bijvoorbeeld op het gebied van energieverbruik. Hierdoor kan worden bepaald waar de mogelijkheden liggen voor verdere verduurzaming van het vastgoed. De mate van certificering verschilt per belegger. Een aantal beleggers gebruikt standaard bij alle objecten een vorm van duurzaamheidscertificaten. Daarnaast zijn er beleggers die op dit moment alleen strategisch gekozen objecten binnen de portefeuille certificeren. Een enkeling geeft aan incidenteel of op pilotbasis over te gaan tot certificering. Het overgrote deel van de beleggers maakt gebruik van het EPC/Energielabel. Daarnaast worden de BREEAM-certificaten een aantal keer genoemd. Dit zijn eveneens de certificeringsmethoden die in de ogen van de beleggers in Nederland de toekomstige standaard bepalen.
12 12 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Toegevoegde waarde Volgens de helft van de respondenten heeft bestaande bouw de meeste duurzaamheidspotentie. Ruim 20% geeft aan dat duurzaamheid bij nieuwbouw de meeste toegevoegde waarde oplevert. Een krappe 30% is van mening dat zowel bestaande bouw als nieuwbouw genoeg potentie bieden voor de toepassing van duurzame oplossingen. Ten opzichte van afgelopen jaar zijn de institutionele beleggers en vastgoedfondsen nauwelijks van mening veranderd. Duurzaamheid is van essentieel belang voor de woningmarkt, anders wordt wonen in de toekomst onbetaalbaar. Per sector bekeken heeft duurzaamheid binnen de kantorenmarkt volgens de respondenten de grootste toegevoegde waarde. Bijna alle beleggers zien hier een belangrijke rol voor duurzaamheid weggelegd. Daarnaast kan duurzaamheid een substantiële toegevoegde waarde opleveren binnen de woningmarkt. Winkel- en bedrijfsruimte worden minder geschikt geacht voor het doen van duurzame investeringen. Duurzaam beleggen is feitelijk net zo logisch als goede governance of financial reporting. Je moet als eindbelegger op zoek naar fondsen en ondernemingen die het op álle vlakken goed doen. P. Kanters - APG
13 Advance Dutch Capital Markets Outlook Generations in Real Estate 13 Figuur 10: Beleggingsvolume naar sector H1 Figuur 11: Verwachte aan- en verkopen % 12% 56% 21% Kantoren Winkels Woningen Bedrijfsruimten Miljard 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Kantoren Winkels Woningen Bedrijfsruimten Aankopen Verkopen Toekomstige ontwikkelingen beleggingsmarkt Na het herstel van de beleggingsmarkt in 2010 lijkt de dynamiek momenteel enigszins te zijn teruggevallen. In het eerste halfjaar van 2011 werd er voor 2,2 miljard in Nederlands direct vastgoed belegd. Dit is een daling van 17% vergeleken met dezelfde periode in het jaar ervoor. Voor heel 2011 wordt uitgegaan van een beleggingsvolume dat vergelijkbaar is met 2010, namelijk ruim 6,0 miljard. Institutionele beleggers waren in de afgelopen tien jaar gemiddeld voor circa 20% van het jaarlijkse beleggingsvolume verantwoordelijk. De bestedingsruimte van de institutionele beleggers en vastgoedfondsen voor acquisities van direct vastgoed is voor 2011 op een enkele uitzondering na gelijk gebleven. De weinige veranderingen die er zijn, worden veroorzaakt door dispositie of acquisitie van vastgoed of door een strategische heroverweging van de vastgoedallocatie. De fundamentals wijzen op een krimpende vastgoedmarkt. Dat vereist ook een ander businessmodel voor beleggers. J. Buijs - NSI Beleggers hechten bij nieuwe investeringen veel waarde aan een laag risicoprofiel, ondanks het vaak lagere rendement dat dergelijke beleggingen opleveren. Hierbij concentreren de beleggers zich vooral op de beste locaties. De geplande investeringen van de beleggers zijn zonder uitzondering gericht op core beleggingen. Een enkeling heeft het voornemen om niet alleen in core maar ook in value added beleggingen te investeren. Prime vastgoed blijft prime, voor het overige vastgoed geldt dat dit van een beleggingsproduct een meer operationeel product wordt. J. Buijs - NSI Indirect-vastgoedportefeuille Het door de beleggers behaalde rendement op de indirectvastgoedportefeuille vertoont onderling grote verschillen. Het gemiddelde totaal rendement op Nederlands indirect vastgoed bedroeg circa 8% in Op buitenlands indirect vastgoed werd een rendement van circa 6% behaald. Ter vergelijking: de EPRA index liet over het jaar 2010 een gemiddeld rendement van 8,3% zien, terwijl de AEX-index een gemiddeld rendement van 5,8% behaalde. Institutionele beleggers en vastgoedfondsen hebben hun zinnen ook in de komende periode vooral gezet op het aankopen van winkel- en woningvastgoed. In de kantoren- en bedrijfsruimteportefeuille vindt relatief weinig beleggingsactiviteit plaats. In de periode verwachten de beleggers voor ruim 750 miljoen aan winkelvastgoed te acquireren en voor circa 1,5 miljard aan woningvastgoed. Voor de periode verwacht een meerderheid van de institutionele beleggers en vastgoedfondsen het aandeel indirect vastgoed binnen de totale beleggingsportefeuille gelijk te houden. Een aantal beleggers denkt dat indirect vastgoed de komende jaren een betere performance biedt en gaat uit van een toename van het indirecte aandeel.
14 14 Advance Institutionele beleggers en vastgoedfondsen Generations in Real Estate Figuur 12: Verwacht herstel op de kantorenmarkt Figuur 13: Verwacht herstel op de woningmarkt 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% > 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% > Gebruikersmarkt Beleggingsmarkt Gebruikersmarkt Beleggingsmarkt De belangrijkste constatering uit twintig jaar onderzoek is de al eerder gesignaleerde overgang van direct vastgoedbezit naar indirect beleggen in al dan niet beursgenoteerde vastgoedfondsen. Gedurende de afgelopen twintig jaar is er een duidelijke tweedeling ontstaan. Een aantal partijen heeft het aandeel direct vastgoed fors uitgebouwd. Andere beleggers hebben de portefeuille geheel verkocht, zijn gefuseerd of hebben uitsluitend nog indirect bezit. De voor- en nadelen van indirect beleggen worden breed gedragen. Voordelen van indirect beleggen in vastgoed zijn liquiditeit, risicospreiding en relatief eenvoudige internationale exposure. Nadelen zijn het verlies aan zeggenschap of de beperking daarvan en de afstand tot het vastgoed. Daaraan kan nog worden toegevoegd dat het hebben van direct vastgoed eigen kennis van zaken en een breed apparaat (ontwikkelings-, aan- en verkoopmanagement) vereist. Verwacht herstel per vastgoedsector Het merendeel van de beleggers verwacht dat de gebruikersmarkt voor kantoorruimte in de komende twee jaar langzamerhand herstelt. Beleggers zien de structurele leegstaand en de aanhoudend lagere vraag door onder meer Het Nieuwe Werken uiteraard als een bedreiging. Op dit moment is de beleggingsfocus daardoor verschoven naar de winkel- en woningmarkt. De overheid zou aan voorraadbeheersing moeten doen om de leegstand terug te dringen. Dit betekent het sturen op voorraad en het oprichten van een opkoopfonds. J. Buijs - NSI Duurzaamheid betreft in de eerste plaats een verantwoord gebruik van het gebouw op de juiste locatie. Duurzame gebouwen op slechte locaties zijn per definitie niet duurzaam. J. Reijnders - NS Poort Toch zijn beleggers en vastgoedfondsen positief over de huidige terugval van de nieuwbouw, gekoppeld aan transformatie en verduurzaming van de bestaande kantorenvoorraad. Bovendien ontstaan er koopkansen voor noodlijdend kantoorvastgoed. Ruim 40% van de beleggers verwacht een herstel van de beleggingsmarkt voor kantoorruimte in Maar de focus ligt vooral op prime kantoorvastgoed op succesvolle, multimodale en multifunctionele locaties. De Nederlandse prime kantorenvoorraad is zéér beperkt en voornamelijk in de Randstad te vinden. P. Kanters - APG Institutionele beleggers en vastgoedfondsen zijn nauwelijks nog actief op de bedrijfsruimtemarkt. Over het algemeen laten de beleggers zich ook meer negatief dan positief uit over deze sector. De oorzaak ligt in de veroudering van het bestaande vastgoed en de huidige leegstand. Wel blijft het een sector die nauw verbonden is met de wereldwijde handel. Zodra de handel weer toeneemt, zal de bedrijfsruimtemarkt naar verwachting snel aantrekken. Een aantal beleggers is dan ook van mening dat vooral logistiek vastgoed nog altijd goede beleggingskansen biedt.
15 Advance Dutch Capital Markets Outlook Generations in Real Estate 15 Figuur 14: Aantrekkingskracht winkelbeleggingsmarkt 100% 80% 60% 40% 20% Figuur 15: Aantrekkingskracht woningbeleggingsmarkt 100% 80% 60% 40% 20% 0% A1 locatie StadsdeelcentraWijkwinkelcentra PDV/GDV 0% Eengezinswoningen Randstad Meergezinswoningen Randstad Goed Redelijk Matig Slecht Goed Redelijk Matig Slecht De winkelmarkt wordt net als in voorgaande onderzoeken als meest aantrekkelijke beleggingscategorie bestempeld. Als redenen worden onder meer genoemd de stabiele huurinkomsten, de schaarste van winkels op A-locaties, de aanhoudende (inter)nationale vraag naar deze winkels, de nog altijd relatief lage leegstand en de overheidsregulering van vraag en aanbod. Toch is er ook een aantal nadelen te noemen. Zo worden ontwikkelingen als het online winkelen, de vergrijzing van de bevolking en de daling van het besteedbare inkomen als bedreigingen gezien. Bovendien is er momenteel een hevige prijsconcurrentie ontstaan voor beleggingsproduct op de beste locaties, terwijl de leegstand in de aanloopstraten verder oploopt. Binnen de winkelsector ligt de focus vooral op winkels die centraal gelegen zijn, op winkelcentra die belevenis bieden en op winkels die voorzien in de dagelijkse behoefte. P. Kanters - APG Op de woningmarkt verschuift de voorkeur op dit moment van kopen naar huren. In deze tijd is het ondanks de tijdelijke verlaging van de overdrachtsbelasting voor de consument niet eenvoudig om een koopwoning te financieren. Hierdoor stijgt de vraag naar huurwoningen, wat beleggers als positief ervaren. Maar beleggers geven ook aan dat de huidige ontwikkelingen op de financieringsmarkt zorgen voor prijsdruk op de aan- en verkoopprijzen. Daarnaast dragen het woningtekort en de terugval van het aantal nieuwbouwontwikkelingen positief bij aan het investeringsklimaat in deze sector. De huidige mismatch op de woningmarkt is een maatschappelijk probleem. Alle betrokkenen - gemeenten, ontwikkelaars en beleggers - moeten bijdragen aan een oplossing. Een aantal ontwikkelingen staat echter een krachtig herstel van de woningmarkt in de weg. Zo geven beleggers aan dat het uitblijven van een integrale aanpak van de woningmarkt de sector momenteel schaadt. Het stimuleert scheefwonen en daardoor ontstaat er een gebrek aan dynamiek op de markt. Bovendien is het consumentenvertrouwen op dit moment gering en is er nog altijd sprake van een mismatch tussen vraag en aanbod. Hier ligt nog een belangrijke opgave voor de markt, zeker gezien de demografische ontwikkelingen als vergrijzing en de toename van eenpersoonshuishoudens. De analyse van twintig jaar onderzoek naar vastgoedbeleggingsbeleid laat zien dat de prestaties van institutionele beleggers en vastgoedfondsen stabiel en solide zijn. Zij hebben een degelijk beleggingsbeleid gevoerd met als resultaat stabielere rendementen en lagere leegstandspercentages dan de markt. Na twintig jaar mag geconcludeerd worden dat dit jaarlijks onderzoek direct bijdraagt aan verdere transparantie en professionalisering van de markt. Onderzoek blijkt voor alle generaties een belangrijke basis voor besluitvorming en beleidsbepaling. De huidige generatie én de generatie van morgen.
16 Business Contact Eric de Clercq Zubli Chief Executive Officer +31 (0) eric.de-clercq-zubli@eu.jll.com Marijn Snijders Chief Commercial Officer +31 (0) marijn.snijders@eu.jll.com Report Contact Ruben Langbroek Director Research +31 (0) ruben.langbroek@eu.jll.com Institutionele beleggers en vastgoedfondsen - Generations in Real Estate Advance publications are topic-driven white papers from Jones Lang LaSalle that focus on key real estate and business issues. COPYRIGHT JONES LANG LASALLE IP, INC All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means without prior written consent of Jones Lang LaSalle. It is based on material that we believe to be reliable. Whilst every effort has been made to ensure its accuracy, we cannot offer any warranty that it contains no factual errors. We would like to be told of any such errors in order to correct them.
Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed
Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie Macro-economische Statistieken en Publicaties 3 november 24 Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed Drs. J.L. Gebraad De Stichting Leerstoel
Nadere informatieVastgoedrapport Groningen Assen 2011
Vastgoedrapport Groningen Assen 2011 9 Beleggersmarkt 2011 9.1 Veranderend investeringsgedrag: vastgoed met weinig risico Klik hier direct door naar regionale ontwikkelingen > Veranderend investeringsgedrag:
Nadere informatieHalfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten
Halfjaarverslag 2017 Woningen Winkels Bedrijfsruimten Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat
Nadere informatieSpecial huurprijzen winkelmarkt
januari 2016 Special huurprijzen winkelmarkt Huurprijsdaling zet zich gestaag door in 2015 Voor de Nederlandse winkelmarkt geldt, zoals ook zichtbaar binnen de andere commerciële vastgoedsectoren, dat
Nadere informatieVastgoedrapport Groningen Assen 2011
Vastgoedrapport Groningen Assen 2011 Managementsamenvatting 2011 Het Vastgoedrapport Groningen-Assen 2011 stelt zich ten doel om een belangrijke informatiebron te zijn voor de hele regionale vastgoedsector.
Nadere informatieInstitutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed
Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 18 januari 25 Institutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed Drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,
Nadere informatiePresentatie. Nederlandse Vereniging Bouw Kostendeskundigen. Zeist. 26 mei 2011
Presentatie Nederlandse Vereniging Bouw Kostendeskundigen Zeist 26 mei 2011 1930 1970 Veilingen, taxaties & schaderegeling 1990 1997 Specialisatie & Focus 1970 1980 Expansie 1997-2007 Diversificatie 1980
Nadere informatieKANTOREN NOORD-NEDERLAND Drenthe, Friesland en Groningen
Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette
Nadere informatieHuishoudens bouwen hun effectenportefeuille af
Huishoudens bouwen hun effectenportefeuille af Inleiding Door de opkomst van moderne informatie- en communicatietechnologieën is het voor huishoudens eenvoudiger en goedkoper geworden om de vrije besparingen,
Nadere informatieRegio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2010. Amstelveen. 40% minder opname kantoorruimte. Grootste transacties. 40% minder opname kantoorruimte
Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2010 40% minder opname kantoorruimte De negatieve economische ontwikkelingen in Nederland in 2009 hebben bijgedragen aan een terugval in de opname van kantoorruimte
Nadere informatieOost-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Oost-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Oost-Nederland (*1. m²) 43.8 4.136 2.481 Overig Nederland In de oostelijke provincies is ruim 13% van
Nadere informatieKantorenmarkt Nederland 4e kwartaal 2018
Opname De opname in het vierde kwartaal van 218 bedroeg circa 44. m², dit is vrijwel gelijk aan het derde kwartaal (49. m²). Ten opzichte van het vierde kwartaal in 217 lag de opname zo n 19% lager. Gemeten
Nadere informatiekantorenmarkt zuid-nederland Noord-Brabant en Limburg
Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette
Nadere informatieDe opmars van zorgvastgoed
De opmars van zorgvastgoed september 2014 www.dtz.nl Duidelijk. DTZ Zadelhoff De opmars van zorgvastgoed Met een gemiddeld aandeel van 56% van het totale investeringsvolume, lag de nadruk op de beleggingsmarkt
Nadere informatieHalfjaarverslag 2016
Halfjaarverslag 2016 Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat opereert onder een AIFM vergunning.
Nadere informatieHalfjaarverslag Woningen Winkels Kantoren Bedrijfsruimten
Halfjaarverslag 2012 Woningen Winkels Kantoren Bedrijfsruimten Van en voor pensioenfondsen Altera Vastgoed is een gewild beleggingsproduct voor pensioenfondsen die een belang wensen in Nederlands niet-beursgenoteerd
Nadere informatieINVESTMENT SNAPSHOT. Nederland Januari 2012. Cushman & Wakefield Research Publicatie
INVESTMENT SNAPSHOT Nederland Januari 2012 DE BELEGGINGSMARKT IN 2011 ALGEMEEN Het jaar 2011 begon met een positieve stemming op zowel de gebruikers als de beleggingsmarkt. Ondanks dat de beleggingsniveaus
Nadere informatieRegio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp. Lichte stijging opnameniveau 2010
Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp Lichte stijging opnameniveau De totale opname van kantoorruimte in de regio Amsterdam in bedraagt 268.317 m², hetgeen een lichte
Nadere informatieWoningmarkt NL 2018 kwartaal 2
Woningmarkt NL 218 kwartaal 2 In het tweede kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 52.93 woningen verkocht. Dat is 9,3% minder dan in het tweede kwartaal van 217 en 1,6% meer dan in het eerste
Nadere informatieSterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier. Grafiek 1 - Nederlandse aankopen buitenlandse effecten
Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier Nederlandse beleggers hebben in 21 per saldo voor bijna EUR 12 miljard buitenlandse effecten verkocht. Voor EUR 1 miljard betrof dit buitenlands
Nadere informatiekantorenmarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland
Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette
Nadere informatieWoningmarkt landelijk 2018 (KW3)
In het derde kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 56.921 woningen verkocht. Dat is 7,3% minder dan in het derde kwartaal van 217 en 7,5% meer dan in het tweede kwartaal van 218. De verkoop
Nadere informatieMidden-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Midden-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Midden-Nederland (*1. m²) 42.674 95 6.46 Overig Nederland In de regio Midden-Nederland ligt circa 14%
Nadere informatieHalfjaarbericht Interim report 2003. Offices/Industrial
Halfjaarbericht Interim report 2003 Offices/Industrial Profiel VastNed Groep De VastNed Groep bestaat uit twee gespecialiseerde onroerendgoedbeleggingsmaatschappijen met veranderlijk kapitaal: VastNed
Nadere informatieZuidwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Zuidwest-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Zuidwest-Nederland (*1. m²) 35.536 13.629 459 Overig Nederland In Zuidwest-Nederland ligt circa 29%
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers in 2004 met 8,1 procent omhoog
Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 9 december 25 Beleggingen institutionele beleggers in 24 met 8,1 procent omhoog drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,
Nadere informatieHalfjaarbericht Interim report 2003. Retail
Halfjaarbericht Interim report 2003 Retail Profiel VastNed Groep De VastNed Groep bestaat uit twee gespecialiseerde onroerendgoedbeleggingsmaatschappijen met veranderlijk kapitaal: VastNed Retail N.V.
Nadere informatieDe woning(beleggings)markt in beeld 2016
Research A Capital Value production De woning(beleggings)markt in beeld 2016 Samenvatting Ondanks de grote vraag krimpt de voorraad huurwoningen als er geen verdere maatregelen worden genomen. Er wordt
Nadere informatieBIJLAGE. Samenvatting trends kantorenmarkt 2012
BIJLAGE Samenvatting trends kantorenmarkt 2012 Opname en aanbod redelijk stabiel De opname van kantoren in 2011 is redelijk vergelijkbaar met de twee jaren daarvoor. In totaal werd 1,25 miljoen m² opgenomen;
Nadere informatieSectorrapport Woningmarkt VOORJAARS UPDATE 2017
Sectorrapport Woningmarkt VOORJAARS UPDATE 2017 40 SPF Nederlandse Sectorrapport Slagersbedrijven Vastgoedmarkt Kantorenmarkt 2017 Voorjaarsupdate Stand van zaken GEBRUIKERSMARKT Stijging transacties en
Nadere informatieKANTORENVISIE REGIO AMSTERDAM JANUARI 2012
Amsterdam Zuidoost Daling opnameniveau 2011 Aanbod en leegstand Huurprijzen verder onder druk Beleggingsmarkt; Afname transactievolume Toekomstverwachting Deelgebieden Regio Amsterdam Onze jaarlijkse kantorenvisie
Nadere informatieNoord-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Noord-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Noord-Nederland (*1. m²) 46.787 643 973 1.222 Drenthe Friesland Groningen Overig Nederland De drie noordelijke
Nadere informatieVesteda Update Q1 2015
Vesteda Update Q1 2015 Wooncomplex De Ooievaar in Purmerend, geacquireerd door Vesteda van woningcorporatie Wooncompagnie in Q1 2015 Vesteda Update Q1 2015 Inhoud 2 Inhoud Introductie Managing Board 3
Nadere informatieZuid-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Zuid-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Zuid-Nederland (*1. m²) 42.2 2.15 5.518 Overig Nederland Het totale oppervlak aan kantoormeters in en
Nadere informatieWelkom Perspresentatie jaarcijfers ASR 2011
Welkom Perspresentatie jaarcijfers ASR 2011 Jos Baeten, voorzitter Raad van Bestuur Roel Wijmenga, CFO 29 februari 2012 ASR in 2011 Resultaat 212 miljoen Dividendvoorstel 71 miljoen Solvabiliteit naar
Nadere informatieNoordwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Noordwest- Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Noordwest- (*1. m²) 38.116 11.59 Overig In Noordwest- ligt circa 23% van de landelijke kantorenvoorraad.
Nadere informatieDe Nederlandse kantorenmarkt is in 2011. Maart 2012. Inhoud 1. Opname van kantoren. 2. Aanbod van kantoren. 3. Huurprijzen van kantoren
Maart 212 Inhoud 1. Opname van kantoren 2. Aanbod van kantoren Stand van zaken Nederlandse kantorenmarkt 3. Huurprijzen van kantoren 4. Beleggingen in kantoren Colofon Samenstelling Drs. R. L. Bak Bron
Nadere informatieNEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE
Maart 214 Inhoud 1. Opname van 2. Aanbod van STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE 3. Prijzen van 4. Beleggingen in Colofon Samenstelling Drs. G.A. Raven Bron gegevens NVM Data & Research,
Nadere informatieKoninklijke BAM Groep nv Halfjaarcijfers Pers- en analistenbijeenkomst Amsterdam, 25 augustus 2011
Koninklijke BAM Groep nv Halfjaarcijfers 2011 Pers- en analistenbijeenkomst Amsterdam, 25 augustus 2011 Nico de Vries, voorzitter raad van bestuur van Koninklijke BAM Groep Alle sectoren van Koninklijke
Nadere informatieWoningmarkt Nederland 4e kwartaal 2018
In het vierde kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 56.535 woningen verkocht. Dat is 14,6% minder dan in het vierde kwartaal van 217 en,7% minder dan in het derde kwartaal van 218. De verkoop
Nadere informatieKantorenmarkt Rotterdam
Kantorenmarkt Rotterdam 1 e halfjaar 2015 Kantorenmarkt Rotterdam De gemeente Rotterdam telt circa 625.000 inwoners en 314.120 banen, verdeeld over 25.220 vestigingen (bron: Lisa). De kantorenvoorraad
Nadere informatieBij deze opgave horen de informatiebronnen 1 tot en met 6. In deze opgave blijven de belastingen buiten beschouwing.
Opgave 2 Bij deze opgave horen de informatiebronnen 1 tot en met 6. In deze opgave blijven de belastingen buiten beschouwing. VastNed Retail nv is een Nederlands vastgoedbeleggingsfonds dat met gelden
Nadere informatieNEDERLANDSE KANTORENMARKT
Maart 212 Inhoud 1. Opname van kantoren 2. STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE KANTORENMARKT Aanbod van kantoren 3. Huurprijzen van kantoren 4. Beleggingen in kantoren D Colofon Samenstelling Drs. R. L. Bak Bron
Nadere informatieFlevoland, Noord-Holland en Utrecht. Landelijke marktontwikkelingen
Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette
Nadere informatieOutlook Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance 27 oktober 2015
Outlook 2015 2018 Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance Profiel > 15 miljard beheerd vermogen Grootste beheerder van vastgoed en hypotheken in Nederland op de markt van
Nadere informatieAmerikaanse huurwoningmarkt 1 e kwartaal 2014 en trends en vooruitzichten 2014
Amerikaanse huurwoningmarkt 1 e kwartaal 2014 en trends en vooruitzichten 2014 Amerikaanse huurwoningmarkt 1 e kwartaal 2014 en trends en vooruitzichten 2014 2 Amerikaanse huurwoningmarkt 1 e kwartaal
Nadere informatieKenmerken van een vastgoedfinanciering 13-6-2014 AGENDA. De herontwikkelingsopgave vanuit financieringsoptiek
AGENDA I. Kenmerken van een vastgoedfinanciering II. De vastgoedfinancieringsmarkt in Nederland III. Herontwikkelingsopgave De herontwikkelingsopgave vanuit financieringsoptiek IV. Financiering bij transformatie
Nadere informatieBedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieDe Duitse woningmarkt
De Duitse woningmarkt Outlook Duitse woningmarkt De urbanisatie zorgt voor een druk op de markt in de grote steden 15 16 17 18 Waardegroei Woningen top 5 steden + + + + Overige grote steden =/+ =/+ =/+
Nadere informatieKantorenmarkt Zuid-Nederland (9M 2018)
De regio Zuid-Nederland telt circa 4.3.5 inwoners en heeft 1.953.88 arbeidsplaatsen, verdeeld over 349.85 vestigingen (Bronnen: CBS en Lisa). De regio bestaat uit de provincies Limburg, Noord- Brabant
Nadere informatie2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG
2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het Jaarverslag 2013 legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen
Nadere informatieHalfjaar verslag.
Halfjaar verslag 2018 www.alteravastgoed.nl Inhoudsopgave Inhoudsopgave Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed 3 Resultaten eerste halfjaar 2018 4 Woningen 5 Portefeuille ontwikkelingen 6 Resultaten
Nadere informatieMarktontwikkeling koopwoningen
15 De Europese Schuldencrisis laat zijn sporen na In de vorige uitgave van WOON Amsterdam, najaar 2011, concludeerden we: Het is de onzekerheid over de toekomst die de markt afremt. Als het gaat om de
Nadere informatieNederlandse markt voor Bedrijfsruimte
Maart 213 Inhoud 1. Opname van 2. Aanbod van Stand van zaken Nederlandse markt voor Bedrijfsruimte 3. Prijzen van 4. Beleggingen in Colofon Samenstelling Drs. G. Raven Bron gegevens NVM Data & Research,
Nadere informatieDe Nederlandse kantorenmarkt werd in 2012. Maart 2013. Inhoud 1. Opname van kantoren. 2. Aanbod van kantoren. 3. Huurprijzen van kantoren
Maart 213 Inhoud 1. Opname van kantoren 2. Aanbod van kantoren Stand van zaken Nederlandse kantorenmarkt 3. Huurprijzen van kantoren 4. Beleggingen in kantoren Colofon Samenstelling Drs. R. L. Bak Bron
Nadere informatieDe Duitse winkelmarkt
De Duitse winkelmarkt Outlook Duitse winkelmarkt Uitstekende vooruitzichten winkelmarkt in de grootste steden 15 16 17 18 Waardegroei High street retail + + + + Dominante winkelcentra + + + + Boodschappencentra
Nadere informatieVesteda Review 2017: verdere optimalisatie van beleggingsportefeuille en uitbreiding acquisitiepijplijn
Vesteda Review 2017: verdere optimalisatie van beleggingsportefeuille en uitbreiding acquisitiepijplijn Amsterdam, 11 april 2018 In 2017 was de Nederlandse woningmarkt weer volop in beweging. Het aantal
Nadere informatiePresentatie door: Jeroen Lokerse CUSHMAN & WAKEFIELD KANSEN EN BEDREIGINGEN IN DE NEDERLANDSE WINKELMARKT
Presentatie door: Jeroen Lokerse CUSHMAN & WAKEFIELD KANSEN EN BEDREIGINGEN IN DE NEDERLANDSE WINKELMARKT Inhoud Introductie spreker: drs. Jeroen M. Lokerse MSRE MRICS Korte introductie Cushman & Wakefield
Nadere informatieDe internationale vastgoedmarkt
De internationale vastgoedmarkt Auteur(s): Eichholtz, P.M.A. (auteur) Graaf, N. de (auteur) De auteurs zijn werkzaam bij Global Property Research te Maastricht. Eichholtz is daarnaast verbonden aan de
Nadere informatieDe toekomstbestendigheid van de vastgoedallocatie in de portefeuille IVBN / VBA / IPD vastgoedcongres, 1 oktober 2013, Nyenrode
De toekomstbestendigheid van de vastgoedallocatie in de portefeuille IVBN / VBA / IPD vastgoedcongres, 1 oktober 2013, Nyenrode Drs. ing. Norbert Bol Drs. Tjeerd Tromp Agenda 2 Introductie onderzoek Norbert
Nadere informatiePerspectief voor vastgoed
Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie voor leden van Vastgoed Belang afdeling Zuid Geert Dirkse Rabo Real Estate Finance 30-10-2017 Rabobank Vastgoed kernsector in Bankieren
Nadere informatieNEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE 2015
Inhoud 1. Opname van 2. Aanbod van 3. Prijzen van STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE 4. Beleggingen in Colofon Samenstelling Klaartje Asselbergs Bron gegevens NVM Data & Research, Nieuwegein
Nadere informatieDrenthe, Friesland en Groningen. Landelijke marktontwikkelingen
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieCrisismonitor Drechtsteden augustus 2010 (cijfers tot en met juni 2010)
Crisismonitor Drechtsteden augustus 2010 (cijfers tot en met juni 2010) Uit de landelijke pers: Economie groet met 2,1% Voorzichtig herstel aantal banen Herstel uitzendmarkt Werkloosheid blijft afnemen
Nadere informatieGrontmij Capital Consultants B.V. Onze klanten in control bij hun beleggingen in vastgoed en infrastructuur.
Grontmij Capital Consultants B.V. Onze klanten in control bij hun beleggingen in vastgoed en infrastructuur. Grontmij N.V. 2 Opgericht in 1915 Missie: Leading Europa 350 kantoren 4 business lines Planning
Nadere informatieCrisismonitor Drechtsteden
Crisismonitor Oktober 2010 (cijfers t/m augustus 2010) Inhoud: 1. Werkloosheid (algemeen) 2. Werkloosheid naar leeftijd (jongeren en ouderen) 3. Vacatures, bedrijven en leegstand 4. Woningmarkt Hoe staan
Nadere informatieWoningportefeuille Altera bereikt 2 miljard in 2019
Woningportefeuille Altera bereikt 2 miljard in 2019 Beleggingen Premium Wessels en Jaap van der Bijl Erwin Ruim 2 jaar is Jaap van der Bijl (58) ceo van Altera, het niet beursgenoteerde vastgoedfonds voor
Nadere informatieDe Duitse winkel- en woningmarkt
De Duitse winkel- en woningmarkt De Duitse winkel- en woningmarkt bevinden zich voorlopig nog in de expansiefase. De bovengemiddelde inkomensgroei zorgt op de middellange termijn voor structureel hogere
Nadere informatieDe Nederlandse Kantorenmarkt medio 2013
De Nederlandse Kantorenmarkt medio 2013 Economische indicatoren (in %) 2010 2011 2012 2013* 2014* Economische groei 1,7 1,0-1,2-1,25 0,75 Werkloosheid 5,5 5,4 6,4 8,5 9,25 nflatie 1,3 2,3 2,5 2,8 2,0 *
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind september 2017 is 117,8% en is gestegen ten opzichte
Nadere informatieBeleggen met LG Partners
Beleggen met LG Partners Voordat u met ons gaat beleggen wilt u weten waar u aan toe bent. Bij LG Partners begrijpen we dat. Daarom zetten wij in deze brochure op een rijtje hoe wij tegen beleggen aankijken.
Nadere informatieEXPERTS OP DE TOEKOMST VAN VASTGOED RESIDENTIAL INVESTMENT ATTRACTIVENESS INDEX
EXPERTS OP DE TOEKOMST VAN VASTGOED RESIDENTIAL INVESTMENT ATTRACTIVENESS INDEX OKTOBER 2018 SCHIEDAM WONINGBELEGGERS MEESTE LEVERT RENDEMENT OP Nog nooit lag het beleggingsvolume in woningen langjarig
Nadere informatieDe Nederlandse kantorenmarkt
De Nederlandse kantorenmarkt Outlook Nederlandse kantorenmarkt Meer dynamiek op minder locaties 15 16 17 18 Waardegroei Topsegment + + + + Stationslocaties sterkste steden + + =/+ =/+ Overige stationslocaties
Nadere informatieVOGON. Rob Vester, Ontwikkelingsbedrijf
VOGON Rob Vester, Ontwikkelingsbedrijf Samenwerking: het perspectief van de belegger Syntrus Achmea Vastgoed Ca. 14,0 miljard belegd vermogen; Ca. 1,0 miljard in het buitenland Ca. 4,0 miljard financiering
Nadere informatieNederlandse markt voor Bedrijfsruimte 3. Prijzen van bedrijfsruimte
September 212 Inhoud 1. Opname van 2. Aanbod van Stand van zaken Nederlandse markt voor Bedrijfsruimte 3. Prijzen van 4. Beleggingen in Colofon Samenstelling Drs. G. Raven Bron gegevens NVM Data & Research,
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal april 2015 t/m 30 juni 2015
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal 2015-1 april 2015 t/m 30 juni 2015 De maand dekkingsgraad ultimo juni is sterk gestegen t.o.v eind maart De beleidsdekkingsgraad is gedaald van
Nadere informatieBedrijfsruimtemarkt oost-nederland Overijssel en Gelderland
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieInterpolis Obligaties 4e kwartaal 2013
Interpolis Obligaties 4e kwartaal 2013 Gedurende het slotkwartaal van 2013 heeft de ECB ervoor gekozen om het monetaire beleid verder te verruimen. De reden hiervoor was onder meer een verrassend lage
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in 2010
11 Beleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in John Gebraad Publicatiedatum CBS-website: 3-11-211 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer ** = nader
Nadere informatieKwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Vierde kwartaal 2014-1 oktober 2014 t/m 31 december 2014
Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Vierde kwartaal 2014-1 oktober 2014 t/m 31 december 2014 Samenvatting: dalende euro en dalende rente Nominale dekkingsgraad gedaald van 117,4% naar 115,1%
Nadere informatieCommerciële vastgoedmarkt in zwaar weer
Commerciële markt in zwaar weer Wereldwijd is dit jaar een omslag opgetreden op de markt voor commercieel. Het aantal transacties is sterk gekrompen en in veel landen zijn de prijzen gedaald, in de meeste
Nadere informatie-PERSBERICHT- Utrecht, 30 maart 2016 - ZORGINSTELLINGEN DURVEN WEER TE INVESTEREN -
-PERSBERICHT- Utrecht, 30 maart 2016 - ZORGINSTELLINGEN DURVEN WEER TE INVESTEREN - In de zorgsector zijn de afgelopen jaren fundamentele veranderingen doorgevoerd. Hierdoor lag bij zorginstellingen de
Nadere informatieMarktwaardedekkingsgraad per 31 maart 2014: 128,6%, een toename van 3,3%-punt ten opzichte van 31 december 2013.
Kwartaalbericht 2014 Samenvatting Marktwaardedekkingsgraad per 31 maart 2014: 128,6%, een toename van 3,3%-punt ten opzichte van 31 december 2013. Meer informatie vindt u op de website. Beleggingsrendement
Nadere informatieNEDERLANDSE KANTORENMARKT
Maart 216 Inhoud 1. Opname van kantoren 2. Aanbod van kantoren STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE KANTORENMARKT 3. Huurprijzen van kantoren 4. Beleggingen in kantoren Colofon Samenstelling Drs. R. L. Bak Bron
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers met 7 procent toegenomen
Publicatiedatum CBS-website: 1 oktober 27 Beleggingen institutionele beleggers met 7 procent toegenomen drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek Voorburg/Heerlen 27 Verklaring der tekens. =
Nadere informatieKantorenmarkt Amsterdam
Kantorenmarkt Amsterdam 2014 Kantorenmarkt Amsterdam De gemeente Amsterdam telt circa 810.000 inwoners en 554.730 banen, verdeeld over 112.800 vestigingen (bron: Lisa). De kantorenvoorraad heeft een omvang
Nadere informatieFlevoland, Noord-Holland en Utrecht. Landelijke marktontwikkelingen
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 211 viel de opname van bedrijfsruimte in 212 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieKwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Tweede kwartaal april 2012 t/m ultimo juni Samenvatting:
Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Tweede kwartaal 2012-1 april 2012 t/m ultimo juni 2012 Samenvatting: Nominale dekkingsgraad gedaald van 107,6% naar 101,9% Beleggingsrendement is 1,6%
Nadere informatieCrisismonitor Drechtsteden juni 2010 (cijfers tot en met april 2010)
Crisismonitor Drechtsteden juni 2010 (cijfers tot en met april 2010) Er zijn enkele voorzichtig positieve ontwikkelingen waar te nemen op de arbeidsmarkt en woningmarkt. Dat is kort gezegd de conclusie
Nadere informatieVan A-locatie. tot Zorgvastgoed
Van A-locatie tot Zorgvastgoed hjgrontmij Capital Consultants B.V. 4 Van A-locatie naar Zorgvastgoed Voor u! Net als de pensioensector kent de vastgoedwereld veel technisch - en vaak onnavolgbaar - vakjargon.
Nadere informatieNetto resultaat H1 163 miljoen Actieve benadering klanten beleggingsverzekeringen in volle gang
Netto resultaat H1 163 miljoen Actieve benadering klanten beleggingsverzekeringen in volle gang Toelichting op de halfjaarcijfers 2011 door: Jos Baeten, Voorzitter Raad van Bestuur Roel Wijmenga, CFO Ontwikkelingen
Nadere informatieVergadering van Aandeelhouders
Vergadering van Aandeelhouders DD Property Fund N.V. 9 mei 2017 Inhoud Kenmerken DD Property Fund N.V. & beleggingsproces Resultaten 2016 & overzicht portefeuille Update vastgoedmarkt Portefeuille cases:
Nadere informatieVastgoed en vastgoedfinancieringen
Vastgoed en vastgoedfinancieringen Dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen Syntrus Achmea Real Estate & Finance is dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen. Dankzij onze unieke
Nadere informatieNEDERLANDSE KANTORENMARKT
Maart 216 Inhoud 1. Opname van kantoren 2. Aanbod van kantoren STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE KANTORENMARKT 3. Huurprijzen van kantoren 4. Beleggingen in kantoren Colofon Samenstelling Drs. R. L. Bak Bron
Nadere informatie