Jacobsstaf 77. februari Handreikingen voor een ziel die te voet gaat Pelgrimeren in Portugal en Litouwen Wandelen met de wheelie

Transcriptie

1 de Jacobsstaf 77 februari 2008 Handreikingen voor een ziel die te voet gaat Pelgrimeren in Portugal en Litouwen Wandelen met de wheelie

2 Voorwoord Inhoud Neem tijd voor de voorbereiding, schrijft Marijn van Zon in het hoofdartikel van deze Jacobsstaf. Zoals uit zijn artikel blijkt, hoeft de voorbereiding op een pelgrimstocht niet alleen te bestaan uit het inlopen van nieuwe wandelschoenen of de noodzakelijke training vooraf. Die kan ook bestaan uit een innerlijke voorbereiding. In zijn artikel geeft Van Zon daarom praktische handreikingen voor een ziel die te voet gaat. Twee pelgrims liepen over twee minder voor de hand liggende jacobswegen. Zo beschrijft Harriet Jenner haar tocht over de Portugese Jacobsweg (Caminho Português). Een tocht door een land waar het hele begrip wandelen nog vrij onbekend is. Onze voorzitter Tijs Dorenbosch ging oostwaarts naar Litouwen. Hij zoekt langs een zelf uitgestippelde jacobsroute, met wisselend succes, naar de aanwezigheid van Jacobus. Bereidt u een pelgrimstocht voor? Of wilt u even het pelgrimsgevoel ervaren? Op 15 maart kunt u terecht op het Camino Festival in Utrecht. De werkgroep heeft opnieuw gezorgd voor een gevarieerd programma. Verderop in deze Jacobsstaf leest u meer over het programma en hoe u zich voor deze dag kunt aanmelden. Het Genootschap 35 Van de voorzitter Tijs Dorenbosch 36 Berichten uit de regio s 38 Uitnodiging voor het Camino Festival op 15 maart 2008 in Utrecht 40 Uitnodiging voor de Algemene Ledenvergadering op 15 maart 2008 in Utrecht 41 Verslag Najaarsbijeenkomst op 17 november 2007 in Breda 43 Voorbereidingsweekend voor pelgrims 44 Agenda 45 Het Compostelaregister Harry Wasser 47 Zoekertjes Frank den Hond, voorzitter en eindredacteur van de Jacobsstaf, is aftredend. De Jacobsstaf zoekt daarom naar een hoofdredacteur en een eindredacteur. De vacature is te vinden op Kopij inleveren tot 24 maart 2008.

3 Spiritualiteit 3 Handreikingen voor een ziel die te voet gaat Marijn van Zon Wandelen & fietsen 11 De Portugese Jacobsweg Harriet Jenner 19 Van Tallinn naar Santiago Tijs Dorenbosch En verder 27 Wandelen met de wheelie Thijs Hanrath 23 Register van de Jacobsstaf: jaargang 19 Vaste rubrieken 17 Juffie gelukkig onderweg Gitta van t Land 29 Liefde onderweg Thijs Hanrath 31 Jacobusboeken Jeroen Gooskens, Tieleke Huijbers Op het omslag: Deurklopper in Saint-Jean-Pied-de-Port. Foto: Tieleke Huijbers. 1

4 Jouw eigen, unieke weg. Foto: Marijn van Zon. 2

5 Handreikingen voor een ziel die te voet gaat Met broeder ezel op weg Marijn van Zon Inleiding Als je op weg gaat als pelgrim, geef je je over aan de weg en aan wat en wie die jou brengen zal. Je gaat over uitgesleten wegen waar al vele voetstappen van pelgrims liggen, maar toch zelfs al ga je met meerdere mensen ga je jouw eigen, unieke weg. Jouw weg met jouw bagage. Met in je rugzak je hele leven tot nu toe: de bergen en de dalen, iedereen die je dierbaar is, jouw kwetsuren en je relatie met mensen en God. Toch ga je alleen op weg. Stap na stap. Dag na dag. Gericht op een heilig doel, maar toch vooral onderweg. Onderweg als pelgrim en vreemdeling met als grootste uitdaging om zo veel mogelijk in het hier en nu aanwezig te zijn. Verbonden met wat op dit moment is en niet te zeer bezig met wat was of straks komt. Niet te zeer met thuis bezig. Met beide benen op de heilige grond waar je over loopt. In de cadans van het lopen. Je voeten zachtjes neerzettend op moeder aarde. Met oog, oor en hart voor wat zich in het hier en nu aandient. Verbonden met wat en wie nu is. Je bent hier en nu pelgrim! Deze kans is jou gegeven. Maak er wat van. En wees gerust: de wereld draait gewoon door, terwijl jij pelgrimeert. Loop op je innerlijk kompas en wees trouw aan broeder ezel (de uitdrukking van Franciscus van Assisi voor zijn lichaam). Koester je lichaam als het belangrijkste werktuig tijdens deze tocht. Neem op tijd rust. De signalen van broeder ezel negeren leidt onherroepelijk tot fysieke narigheid. En dat is vaak niet nodig! Handreikingen In dit artikel vind je handreikingen voor mensen die op pelgrimstocht willen gaan. De handreikingen zijn ontstaan vanuit de ervaringen van een onderzoek onder zesentwintig pelgrims en vanuit eigen ervaringen. Ze zijn nadrukkelijk als handreikingen bedoeld. Neem er gewoon van mee wat op jouw weg bij jou past! Ik heb de handreikingen gerubriceerd op basis van de twaalf sleutels tot de pelgrimsziel die ik heb ontwikkeld. Voor een uitgebreid artikel over deze sleutels verwijs ik naar de Jacobsstraf van december 2006 (blz ). In dit artikel beperk ik me tot het herhalen van de door mij ontwikkelde sleutels (cursief), de praktische vertaling ervan en een citaat van een pelgrim of van iemand die de kracht van pelgrimage heeft bestudeerd. Sleutel 1 Vertragen Vertragen is je tempo van leven dusdanig verminderen dat het dichter bij een natuurlijke, menselijke maat komt te liggen. Je kunt ervaren dat onderweg zijn totaal anders is dan het gewone leven. Er ontstaat ruimte, leegte, tijd en rust voor wat zich dan bij jou aandient. Vertragen is juist niet doorhollen in een onnatuurlijk tempo en je laten bepalen door de waan van de dag en van jouw omgeving. Vertaling naar concrete handreikingen: - Neem tijd voor de voorbereiding van je tocht: zorg dat je ingelopen bent. Zorg dat er enige tijd zit tussen het afronden van je gewone werkzaamheden en het begin van je tocht. - Neem de tijd voor je pelgrimstocht en laat je niet opjagen: als je in de tijd beperkt bent, ga dan niet racen, maar begin dichter bij de eindbestemming. Knip de 3

6 tocht op in meerdere delen of overbrug een stuk met andere vervoersmiddelen. - Beperk het aantal kilometers per dag, zodat je ook tijd hebt om gewoon in het landschap te zitten, mensen onderweg te ontmoeten en stadjes, dorpjes en gebouwen te bekijken. Neem af en toe ook eens een rustdag en verwijl waar je bent. - Pas ook het tempo van communicatie aan op je pelgrimstocht: probeer het gebruik van de moderne communicatiemiddelen te beperken (die halen je immers weg uit het hier en nu). Zoek de oude communicatievormen weer op: schrijf weer eens een brief en laat je schrijven via poste restante. Beperk je bereikbaarheid in de tijd tot bijvoorbeeld een halfuur per dag en zorg dat je tijdens het lopen niet bereikbaar bent, zodat je kunt opgaan in wat zich in het hier en nu aandient. Het onmiddellijk delen van jouw pelgrimservaring met anderen is niet nodig: laat ze eerst maar eens een tijdje resoneren in jezelf. Zorg dat je voor de thuisblijvers vindbaar bent, maar dat hoeft niet te betekenen dat je constant bereikbaar bent. - Luister naar de signalen van je lichaam en zorg er goed voor. Forceer je lichaam niet en respecteer zijn grenzen. Blijf trouw aan je eigen tempo. Veel pelgrims lopen alsof ze in een race zitten om de eindstreep te halen. Ze hebben de weg opgeknipt in dagmarsen, en weten precies hoeveel kilometers ze vandaag gaan lopen, hoeveel bergen ze gaan beklimmen en waar ze gaan slapen. De andere pelgrims hebben als een spiegel voor me gewerkt. Door hen besefte ik: afzien is je eigen keuze. Ik ben 300 kilometer voor Santiago begonnen en heb er vier weken over gedaan. Heel relaxed. Ik wist nooit hoeveel bergen ik moest gaan beklimmen. Ik zag het wel, nam het zoals het kwam en keek mijn reisgids expres niet in. Dus ik besloot niet te gaan voortjakkeren, maar naar mijn ongetrainde lichaam te luisteren en mijn neus achterna te lopen, in te spelen op wat er op mijn pad kwam. En ik besloot dat ik me daar niet voor hoefde te schamen. (Ariena dos Reis Chantre in Trouw, 26 juli 2007, De Verdieping, blz. 6) Sleutel 2 Vereenvoudigen Door het verminderen van het aantal stimuli en de monotone cadans van het lopen ga je gaandeweg terug naar de elementaire zaken en kom je toe aan de wezenlijke dingen. Je leven neemt (tijdelijk) in complexiteit af, je krijgt oog voor de omgeving, je gaat aandachtiger waarnemen, je gaat open voor wat zich aandient. Je groeit in ontvankelijkheid en in het besef van jouw afhankelijkheid. Vertaling naar concrete handreikingen: - Beperk je hoeveelheid bagage tot een minimum. Alles wat je thuislaat is meegenomen. (Je hoeft het immers niet mee te sjouwen.) - Probeer aandachtig waar te nemen wat er om je heen gebeurt. - Probeer aandachtig waar te nemen wat er in jezelf gebeurt. - Luister naar broeder ezel en de signalen die hij afgeeft; respecteer zijn grenzen. - Stel je primaire levensbehoeften centraal (zorg voor voldoende water en eten). - Mijd onderweg alle stimuli die je uit het hier en nu halen (denk bijvoorbeeld aan ipod, discman, mobiele telefoon, et cetera). - Vereenvoudig je communicatie. Voordat ik op reis ging was ik best een beetje zweverig. Misschien zocht ik wel Verlichting, Openbaring van het Geheim van het Leven. Ik ging te rade bij boeken over 4

7 boeddhisme, hindoeïsme, islam en katholicisme. Ik verdiepte me in nieuwe spiritualiteit aura s, chakra s, reïncarnatie en positief denken. Ik was voortdurend aan het vragen, maar in plaats van antwoorden te krijgen, vermenigvuldigden de vragen zich alleen maar. Ik was daar volkomen door gefrustreerd geraakt. Dankzij het relaxte wandelen ben ik broodnuchter uit Santiago teruggekomen. Niet dat ik helemaal ben opgehouden met het stellen van levensvragen. Ik heb er nu alleen het volste vertrouwen in dat ik er op een gegeven moment antwoorden op vind die bij mij passen. En dat ik ondertussen van het leven mag genieten. (Areina dos Reis Chantre in Trouw, 26 juli 2007, De Verdieping, blz. 6) Sleutel 3 Verdichten Gaandeweg ontstaat meer en meer ruimte voor jezelf en voor reflectie op jezelf. Je komt toe aan vragen en komt op lagen waar je anders aan voorbijgaat. Je staat stil bij jouw levensweg tot nu toe. Gebeurtenissen uit het verleden worden herkauwd en krijgen een plek. Je komt daardoor (mogelijk) tot inzichten die je anders waarschijnlijk (nog) niet bereikt zou hebben. Een vertaling naar concrete handreikingen is niet mogelijk. Het valt niet te organiseren. Zelfs als je je zou voornemen om elke dag een levensjaar de revue te laten passeren werkt dat niet. Je kunt je alleen maar overgeven aan wat zich aandient. Gewoon een kwestie van vertragen en vereenvoudigen en geduld hebben. Gaandeweg dient het zich als vanzelf aan. Waarschijnlijk op een moment dat je het niet verwacht. Onderweg kwam ik eigenlijk steeds één ding tegen: mezelf. Alles wat er in mijn leven gebeurd is, kwam bovendrijven, en op een of andere manier voegden alle dingen zich onderweg ook weer samen. De hele tocht is voor mij een weerspiegeling van mijn leven geworden. Een miniatuur. Met een moeilijk begin; gevolgd door een mengeling van positieve ervaringen en dwalingen en verwarring. En in de tweede helft de ervaring van de wonderlijke blijmoedigheid. Alsof je een blik wordt gegund op de loop van je leven die je later weer op kunt roepen, en waardoor je weet: Zo moet ik me gedragen, dan voel ik me goed. En dit en dat is fout. En ja, zo ben ik echt. (Hape Kerkeling in VA-Magazine, , blz. 10 en 11) Sleutel 4 Loslaten Door niet langer vast te houden aan je controlebehoefte en je planning kom je open te staan voor wat zich aandient in het hier en het nu. Je komt tot het besef dat je niet alles in de hand kunt hebben en houden, en dat het ook niet nodig is. Loslaten is niet alles onder controle willen hebben en willen plannen. Vertaling naar concrete handreikingen: - Probeer datgene wat je vooraf regelt en plant tot een voor jou aanvaardbaar minimum te beperken: geef je beschermengel ook een kans. - Probeer onderweg te zijn vanuit de gedachte dat iedere dag genoeg heeft aan zichzelf: probeer het gepieker over gisteren en de zorgen over morgen los te laten. - Besef dat je ondanks bankpas en creditcard in grote mate afhankelijk bent van het weer (broeder zon, zuster water en broeder wind) en van geboden gastvrijheid. - Laat je niet te zeer bepalen en beperken door wat volgens jou hoort of zou moeten. - Waardeer wie en wat er op je pad komt. 5

8 Je gooit onderweg veel ballast overboord. In het begin ben je nog gehaast en heb je nog een privédomein. Maar al slapend in slaapzalen met soms wel 150 man, die snurken en scheten laten, valt dat privé weg en komt er saamhorigheid voor in de plaats. (Sedat Çakir in Trouw, 31 mei 2007, De Verdieping, blz. 7) Sleutel 5 Verstillen De stilte bewust toelaten en aandachtig zijn voor wat zich daarin bij jou aandient. Verstillen is niet de drukte, de herrie en de verstrooiing opzoeken om jezelf te ontlopen. Vertaling naar concrete handreikingen: - Zie tijdens het lopen af van alle kunstmatige stimuli en heb aandacht voor wat zich aandient in je hoofd. Misschien ontstaat er ruimte voor rust, maar misschien ook wel onrust of angst voor de leegte. Kijk het aan en loop er niet voor weg. - Verblijf regelmatig een tijdje op stille plekken. - Maak onderweg ruimte voor meditatie. Koester de stilte en de afzondering voor langere tijd, hoe pijnlijk dit soms kan zijn. Niets is zo mooi als de stilte. Geen radio, tv, gsm of krant die de omgevingsstilte, maar ook de innerlijke stilte verstoren. Weinig prikkels van buitenaf. En dat acht weken lang. In het begin de felle gesprekken met mijn ex in mijn hoofd. Er moet nog heel wat uitgewerkt worden Na zes weken wordt het pas echt stil van binnen. Ik adem dieper, neem intenser waar en voel me meer ontvankelijk en kwetsbaar. (Gijs Spiekermann, 2006) Sleutel 6 Verwondering Een gemoedstoestand van ontvankelijkheid voor datgene wat zich aandient en dat je niet of anders had verwacht. Je krijgt oog voor het wonder van de schepping, voor de goedheid en de gastvrijheid van mensen en je ontdekt hoe weinig je nodig hebt om gelukkig te zijn. Je beseft dat het op jou toekomt, jou toevalt. Verwondering is niet alles wat zich aandient als vanzelfsprekend ervaren. Verblijf regelmatig een tijdje op stille plekken. Foto: Marijn van Zon 6

9 Vertaling naar concrete handreikingen: - Loop met open ogen, open oren en een open hart: sta open voor wie en wat zich aandient. - Sta eens letterlijk en figuurlijk stil bij een mens, een dier of een plant en bekijk ze eens aandachtig en krijg zo meer of weer oog voor het wonder van de schepping. - Wees dankbaar voor wat er wel is en wees niet te veel bezig met wat er (nog) niet is: ook een aangereikt glas water is een mooi gebaar. - Waardeer geboden gastvrijheid en beschouw die niet als iets vanzelfsprekends (ook niet in kloosters!). Soms zie ik de weg nog voor me; de moeilijkheden, de fijne momenten, de ontmoetingen. De foto s kijk ik amper. Maar vooral de verwondering komt bovendrijven, de verwondering dat ik dat allemaal heb gelopen, dat een mens als ik zo in staat is geweest zijn grenzen te verleggen. Mijn lichaam is nu verzwakt, maar de weg is in mijn ziel gesneden. (Lisette Zurlohe in Samen Kerk, juli/augustus 2003, blz. 11) Sleutel 7 Verbondenheid De ervaring of het gevoel op een diepere laag betrokken te zijn bij de natuur, bij mensen, jezelf en/of God, de Schepper. Je beseft onderdeel van een groter geheel te zijn. Verbondenheid is je niet los voelen van datgene en degenen om je heen. Vertaling naar concrete handreikingen: - Groet iedereen die op je pad komt (in de volkstaal). - Neem tijd voor ontmoetingen met mensen onderweg, zowel met mensen langs de weg als met lotgenoten (medepelgrims). - Ga regelmatig eens in de natuur, in een kapel of een kerkje zitten en ervaar wat er met je gebeurt. - Wat je ook overkomt, blijf zo vriendelijk mogelijk, want je staat en gaat immers in een traditie. Dat geeft rechten, maar schept ook verplichtingen. Besef dat er ook in jouw voetsporen nog veel andere pelgrims zullen volgen. Tijdens het lopen heb ik herhaaldelijk het gevoel gehad met alles om mij heen in verbinding te staan. (Richard Lichtendahl, 17 juni 2007) Sleutel 8 Vertrouwen Het geloof in de medemens, de Schepper en jezelf dat gaandeweg groeit. Er ontstaat geleidelijk een basisvertrouwen, een diep besef dat het wel goed komt. Ik zou het als volgt willen vertalen. Probeer te accepteren dat jij uiteindelijk niet de regie over jouw pelgrimstocht voert, maar dat je afhankelijk bent van allerlei factoren. Probeer erop te vertrouwen dat het goed zal komen en dat alle tegenslagen op je weg er zijn om wat van te leren of om je te beproeven. Ik ben gaan lopen, 2222 kilometer naar Santiago de Compostela. Die tocht heeft me veel gebracht. Een enorm vertrouwen, vooral. De overtuiging dat de dingen goed komen of al goed zijn. Het belangrijkste wat daardoor is veranderd is dat ik me niet meer druk maak. Dat gevoel van vertrouwen is een soort basis geworden, waarbij onderhoud wel nodig is. Als ik nu niet regelmatig eventjes uit de maalstroom stap, een week of een weekend, val ik in mijn oude patroon terug. Ik voel me dan ongemakkelijk, gejaagd. Dan doe ik een zijpasje, ga ik wandelen of me terugtrekken. Mediteren. Schilderen. (Jurgen Steeman in Trouw, 18 maart 2006, De Verdieping, blz. 8) 7

10 Verbondenheid. De ervaring of het gevoel op een diepere laag betrokken te zijn bij de natuur, bij mensen, jezelf en/of God, de Schepper. Foto: Marijn van Zon Sleutel 9 Verbeelding Gevoelens en ervaringen worden omschreven in beeldende taal. Datgene wat zintuiglijk wordt ervaren wordt omgezet in beelden of roept beelden op. Er is sprake van identificatie met een bepaald beeld. Het gaat met name om Bijbelse of religieuze beelden, natuurbeelden of beelden van ontmoetingen. Vertaling naar concrete handreikingen: - Denk onderweg eens na over je leven tot nu toe en zie het als als een pelgrimstocht. - Koester je dromen en schrijf ze op. - Wees opmerkzaam voor de associaties die datgene wat je onderweg ervaart bij je oproepen. Wandelen is een metafoor van het leven. Ik heb tijdens zo n tocht voortdurend de neiging om parallellen te trekken: ik wandel in de zon, ik wandel in de regen, ik wandel in de schaduw dat wisselende weer, dat ervaar ik in mijn eigen leven ook. Zo n tocht is het leven in het klein, vol symboliek: zorg dat je genoeg water bij je hebt voor onderweg, zorg dat je je krachten goed verdeelt over de dag. De beelden worden vanzelf aangereikt door het landschap, de tochtgenoten, de inspanning van het wandelen, de beweging, de tred. Die beelden helpen me om mijn eigen ervaring te begrijpen en te ordenen. Zo kan ik me soms gedragen voelen, zo kan ik me realiseren hoe klein ik ben in de schepping, zo weet ik dat ik aangewezen ben op anderen. Onderweg zie je leven en dood, je ervaart herrie en rust alles komt langs. (Luc Blommers in Vier! Pinksteren 2006, juni 2006, blz. 66) 8

11 Sleutel 10 Symbolen en rituelen Symbolen zijn uiterlijke kenmerken die het zinnebeeld vormen van het als pelgrim onderweg zijn. Rituelen zijn de vaste handelingen en patronen tijdens het onderweg zijn als pelgrim. Het gaat zowel om seculiere als om religieuze en spirituele rituelen. Deels zijn het algemene rituelen en deels gaat het om specifieke pelgrimsrituelen. Sommige pelgrims leggen de nadruk op eigen rituelen en bereiden die thuis al voor, terwijl anderen zich meer voegen in wat zich aandient. Religieuze of spirituele rituelen duiden op verbondenheid met datgene wat niet te benoemen is. Het aansteken van een kaarsje blijkt een heel belangrijk ritueel te zijn. Vertaling naar concrete handreikingen: - Denk na over je vertrek: wil je met stille trom vertrekken of wil je met een ritueel (viering, pelgrimszegen, et cetera) vertrekken? - Wil je onderweg je eigen rituelen organiseren en neem je daarvoor materiaal mee (niet te veel!) en/of voeg je je in de rituelen die zich onderweg aandienen? - Denk eens na over rituelen voor het verzorgen van je lichaam in het algemeen en je voeten in het bijzonder. - Neem schrijfmateriaal mee, zodat je dagelijks je gedachten en gevoelens kunt opschrijven. - Neem enkele voor jou belangrijke teksten mee en (her)lees, overweeg en herkauw ze tijdens je tocht. - Neem een symbool mee dat voor jou staat voor datgene wat je tijdens jouw tocht los wil laten en laat dat tijdens of aan het einde van de tocht bewust ergens achter. Ik had geen boeken mee. Ik ben geen oorspronkelijk iemand met rituelen, maar voeg mij in. Bij alle kerkjes op of dicht bij mijn pad bad ik het gebed van Franciscus Wij aanbidden u Dat gaf mij een gevoel van verbondenheid met rondtrekkende franciscanen. Ik voegde mij in wat er was. Ik was met psalm 91 op weg gezet. In kerkjes zocht ik in de daar voorhanden gebedenboekjes psalm 91 op en bad die. Tot mijn rituelen behoorden ook de verzorging van de voeten, het onderweg koffie zetten, samen eten en het dagboek bijwerken. Rond grote mooie religieuze monumenten had ik mijn eigen ritueel. Die likte ik van binnen en van buiten af. Met aandacht en op verschillende momenten. Ik ging zitten en me erin verdiepen. Ik heb ze ingedronken. (Pelgrim Otho in: Marijn van Zon, De ziel gaat te voet. Twaalf sleutels tot de pelgrimsziel, afstudeerscriptie Geestelijke begeleiding, Utrecht, november 2004, blz. 55 en 56) Sleutel 11 Ontmoeting met Hem Iets van het goddelijke of van God ervaren op een bepaalde plaats, op een bepaald moment, onderweg of in jezelf. Het ervaren kan op heel verschillende manieren. Ik noem er een aantal: op heilige plaatsen (of daar juist niet!), in een heel diep thuisgevoel, in de stilte, in religieuze afbeeldingen, in rituele handelingen, in muziek, in het besef dat Hij meegaat tijdens de tocht, in ontmoetingen met mensen, in ervaren gastvrijheid of in jezelf. Het ervaren kan ook bestaan uit het besef dat God een ongrijpbaar mysterie is dat niet met menselijke woorden te vatten is. Een vertaling naar concrete handreikingen is niet mogelijk. Het gaat veel meer om een houding van ontvankelijkheid en aandachtig zijn in het hier en nu tijdens het onderweg zijn. Iets van de ontmoeting met Hem ervaren heeft immers alles met genade en toeval te maken: het wordt je gegeven, het valt je toe. 9

12 God is in het lopen. (Ineke Albers in de Jacobsstaf, september 2007/75, blz. 82) Sleutel 12 Geestelijke begeleiding In pelgrimservaringen zitten veel aanknopingspunten voor geestelijke begeleiding. De symboliek van de weg, de levensweg, is daarbij belangrijk. Op zeer veel verschillende manieren kan onderweg iets van het goddelijke worden ervaren. Deels is het een kwestie van duiden, maar natuurlijk ook van taal vinden. Het blijkt voor sommige pelgrims belangrijk te zijn om spiritualiteit aan te reiken. Zij hebben er zelf geen woorden voor. Het is belangrijk nieuwe taal voor pelgrims te vinden. Taal waarmee zij hun ervaringen op een diepere laag kunnen verwoorden. De pelgrimstocht verdiept ervaringen. Gaandeweg komt de pelgrim op diepere lagen terecht. Er komen wezenlijke vragen naar boven. Geestelijke begeleiding rondom de pelgrimstocht kan tot extra vruchten leiden. Vertaling naar concrete handreikingen: - Overweeg of je iemand als begeleider van je tocht op afstand zou willen om zo mogelijk je pelgrimservaring nog vruchtbaarder te maken. Een denkbare vorm zou kunnen zijn om vóór je pelgrimstocht een gesprek te hebben, tijdens de tocht met elkaar te schrijven en na afloop van de tocht een in overleg te bepalen vorm van debriefing te houden. - Maak onderweg dagboekaantekeningen (deze dagboekaantekeningen kunnen later de basis vormen voor reflectie en wellicht ook voor geestelijke begeleiding). Ruim 13 jaar geleden deed zich de gelegenheid voor een fietstocht naar Santiago te maken. Het begon gewoon als een overmoedige poging lekker vijf weken op de fiets te zitten, naarmate de reis vorderde kwamen steeds meer sleutels aan een lege sleutelbos. Ik schreef in die tijd wel artikelen over die reis in een lokaal sufferdje, maar die bleven erg aan de oppervlakte. De aankomst in Santiago was een deceptie, zonder enige mogelijkheid tot reflectie op het moment of daarna in Nederland. Terug in Nederland kon ik mijn spirituele ervaringen niet delen (ik spreek met grote terughoudendheid over religieuze ervaringen). De reis was onaf en de lessen beklijfden niet. (Gijs Spiekermann, januari 2007) Een zegen als afronding Het Latijnse woord voor zegen is benedicere. Dit woord kan gesplitst worden in bene en dicere. Bene betekent het goede. Dicere betekent spreken. Letterlijk goed spreken dus. Als iemand jou de pelgrimszegen geeft, wenst hij/zij jou een goede, gezegende tocht. Als je binnenkort op tocht gaat, wens ik jou van harte een inspirerende tocht die jou nieuwe en/of verdiepende levensinzichten brengt: Vrede met wat was, vreugde met alles wat onderweg is en alle goeds voor je verdere pelgrimsreis door het Marijn van Zon (44) is franciscaans geïnspireerd en is onder andere actief als wandelend geestelijk begeleider van pelgrims en andere zielzoekers en organiseert bezinnende wandelingen in binnen- en buitenland (zijn website is Voor reacties en aanvullingen: pelgrimsreacties@dezielgaattevoet.nl. 10

13 De Portugese Jacobsweg De Caminho Português van Sagres naar Santiago Harriet Jenner Langs de kust van Portugal loopt een aantrekkelijke route naar Santiago de Compostela Harriet Jenner liep met haar man deze route, die in het Portugees bekendstaat als de Caminho Português en in het Spaans als de Camino Portugués. Een persoonlijk verslag van de wandeltocht met enkele bijzondere hoogtepunten. Wat ging eraan vooraf? In de maand mei van 2007 hebben mijn man Ed en ik de weinig bekende Caminho Português gelopen. Een tocht van ongeveer achthonderd kilometer van Sagres, in het uiterste zuidwesten van Europa, naar Santiago de Compostela. In het heilige jaar 2004 liepen wij met onze (toen tienjarige) jongste zoon Daan van Saint-Jean-Pied-de-Port naar Santiago en vervolgens via A Coruña en Ferrol nogmaals naar Santiago en Fisterra. We vonden het een onvergetelijke ervaring. Sindsdien hebben we iedere vakantie (een stuk van) een jacobsweg gelopen. Na de Camino Francés, Camino Inglés, Camino del Norte, de Vía de la Plata en de Camino Mozárabe (de aansluiting naar de Vía de la Plata vanaf Granada) leek de Portugese Jacobsweg ons een mooie uitdaging. We houden er bovendien van om langs de kust te lopen, tussen de zee en het land. De voorbereidingen Van alle eerdere camino s hadden we een Nederlandse, Duitse of Engelse gids om ons voor te bereiden. We konden echter geen enkele gids over deze camino vinden, alleen over het laatste stuk van Porto naar Santiago. Van het Portugees Verkeersbureau in Den Haag kreeg ik een kaartje van Portugal waarop de plaatsen en steden die een of meer hotels hebben met een H zijn gemarkeerd. Dit bleek onderweg heel handig te zijn, want lang niet iedere plaats in Portugal heeft een hotelletje en de in Spanje gebruikelijke albergues zijn hier helaas niet aanwezig. Ook kreeg ik via het verkeersbureau een digitaal gidsje over de Caminho Português met de verschillende varianten vanaf Porto. De bekende gele pijlen zouden we waarschijnlijk pas vanaf Porto aantreffen, dus dat betekende geen bewegwijzering vóór Porto. Ik besloot bij het Instituto Geográfico do Exército in Lissabon online de benodigde militaire topografische kaarten (een stuk of 29!) aan te schaffen in een schaal van 1: (serie M782 of M783) en daarvan alleen de smalle strook langs de kust te kopiëren. Het werden ongeveer vijftig kleurenkopietjes. Het startpunt: Cabo São Vicente Eind april 2007 vlogen we naar Faro, gingen we van het vliegveld per taxi naar het busstation van Faro (de vliegveldbus rijdt niet op zaterdag!) en vervolgens met de bus via een overstap in Lagos naar Sagres. De Cabo São Vicente vormt het puntige zuidwestelijke uiteinde van Europa, met de Atlantische Oceaan in het zuiden en het westen voor zover het oog reikt. Het lijkt een beetje op Fisterra in Galicië: een ruige kaap met een vuurtoren en in dit geval ook met een groot fort. Zo n plek waar het altijd waait. De volgende ochtend gingen we op weg. Het eerste traject heeft een rotsige kust, met hoge kliffen zonder lange stranden. Alleen kleine strandjes tussen de rotsen. Een ruig landschap. Bij sommige strandjes wordt gesurft, maar er is nauwelijks toerisme. 11

14 12

15 We zouden de eerste dag 25 kilometer afleggen tot Carrapateira (een surfdorpje/vissersplaatsje). Maar omdat de pinautomaat daar kapot was en die in onze vertrekplaats Sagres ook, werd de eerste bestemming uiteindelijk Aljézur. Een traject van veertig kilometer. We begonnen net uitgeput te wanhopen dat er hier geen hotel zou zijn, toen we opeens een prachtig houten jacobsbeeld langs de weg zagen staan en, geloof het of niet, meteen daarna zagen we een bordje dat naar het enige (op dat moment geopende) hotel wees! De Jacobsweg relatief onbekend Het jacobsbeeld in Aljézur was vooral bijzonder, omdat we merkten dat de Jacobsweg in Portugal lang niet zo bekend is als in Spanje. Ondanks de schelpen op onze rugzakken wist bijna niemand hier waarmee wij bezig waren. In de regio rond Lissabon dachten sommige mensen dat we naar Fátima liepen. We hebben ook regelmatig moeten uitleggen dat we op weg waren naar Santiago in Spanje, want in Portugal ligt een plaats die Santiago do Cacém heet. Een uitzondering hierop maakten we mee in São Jacinto. Dat is een piepklein plaatsje op het gelijknamige schiereiland. Hier kwamen we aan met de veerboot van Aveiro. Op een tuinmuur zagen we een tegel waarmee in Galicië de Jacobsweg wordt aangegeven. We bleven verbaasd staan en de bewoonster van het huis kwam naar buiten. Ze sprak alleen Portugees, maar we begrepen dat haar dochter van hier af aan naar Santiago had gelopen. Ze haalde haar dochter, die wel Engels sprak, erbij en samen liepen we naar Linkerpagina, boven: Duinen vlak voor Zambujeira do Mar (Alentejo). Linksonder: Het drogen van vis op het strand van Nazaré. Rechtsonder: Estrada Atlântico bij San Pedro de Muel. Foto s: Harriet Jenner. het mooie kerkje van São Jacinto, waarvan zij de sleutelbewaarders waren. We kregen een prachtige stempel voor onze credencial en sinaasappels voor onderweg. Ze bood ons aan om hier te overnachten, maar het was pas tien uur en we waren net begonnen te lopen na de veertocht, dus we hebben geen gebruik gemaakt van de gastvrijheid van deze aardige vrouw. De wegen en paden Het hele begrip wandelen is vrij onbekend in Portugal. Als je met je rugzak om de weg vraagt word je vaak naar de snelweg gestuurd. Mensen kunnen zich niet goed voorstellen dat je echt te voet bent. Als we aan de linkerkant langs een autoweg liepen, moesten we soms opzijspringen doordat achteropkomende auto s elkaar aan het inhalen waren en totaal niet bedacht waren op voetgangers. Vlak voor Vila Nova da Gaia (nu een stadsdeel van Porto, op de zuidoever van de Douro) loopt een houten plankier van vijftien kilometer over de duinen. Deze staat op palen, zodat de duinbegroeiing niet wordt beschadigd. Het is een van de weinige paden die speciaal bedoeld zijn voor wandelaars en joggers. Ten noorden van de plaats Nazaré loopt een mooi fietspad langs de Estrada Atlântico, waarvan we dankbaar gebruik hebben gemaakt. Door sommige duinen lopen paden die ontstaan zijn door het rijden met quads (vierwielige motorvoertuigen). Het lijken net ruiterpaden, maar dan breder. Door het mulle zand zijn ze helaas zeer moeilijk begaanbaar. Gelukkig zijn er nog veel onverharde wegen die weinig worden gebruikt door het verkeer. Het landschap Net als de andere jacobswegen is het landschap van de Caminho Português erg afwis- 13

16 selend en mooi. We liepen op kliffen, door zandduinen, vele kilometers over totaal verlaten stranden, achter de duinen, langs meren, rivieren, zoutwatermoerassen en ría s (zeearmen). Door eucalyptus-, loof- en dennenbossen, soms over heuvels, maar meestal over redelijk vlak land. En altijd was er de oceaan, op enkele meters of kilometers afstand. Het strand is natuurlijk de kortste weg tussen twee kustplaatsen, maar soms moeilijk begaanbaar. We zakten dieper weg in het harde zand dan we in Nederland gewend waren en het strand liep hier ook veel schuiner af. Gelukkig waren onze nordic-walkingstokken hier een goede steun. Het strand werd aan de linkerhand begrensd door de diepe, onstuimige oceaan, met een sterke branding en aan de rechterhand meestal door duinen. Op een bepaald traject echter ook door een steile, door de vloed afgeslagen bosrand. De bomen die door het zeewater waren ontworteld lagen kriskras over het strand. De vloed kwam op dat traject opeens zo snel opzetten dat we renden naar de vier meter hoge steile bosrand, waar het water alsnog in onze schoenen liep! Op het strand lagen soms hindernissen in de vorm van rotsen, of een metersdikke laag kiezelstenen van tuinpadkiezel tot keigroot. Of riviertjes van slechts enkele meters breed waar je desondanks niet overheen kon, zodat je kilometers bergopwaarts om moest lopen. Andere riviertjes die op de kaart breed leken, liepen juist weer dood op het strand en vormden geen enkel probleem. Er was ook een groot meer (Lagoa de Santo André) waar we we omheen moesten. Het strand loopt tussen de zee en het meer en soms breekt de zee over het strand door naar het meer. Je weet dus van tevoren niet of je door kunt lopen over het strand. We vroegen in kustplaatsen wel eens of we

17 over het strand naar de volgende plaats (op bijvoorbeeld twintig kilometer afstand) konden lopen zonder hindernissen en kregen dan soms het antwoord dat het niet kon. Als we vroegen waarom dat niet kon, zei men dat het gewoonweg te ver was om te lopen! De enige mensen die we zagen op de lange stranden tussen twee kustplaatsen in waren zeehengelaars, die op zeebaars vissen. Er liggen ook wel kleine visserboten op deze stranden, bij gebrek aan een echte haven. Slapen en eten Het belangrijkste verschil met de jacobswegen door Spanje is het gebrek aan pelgrimsherbergen. Je bent dus afhankelijk van de aanwezigheid van hotels of pensions. In de kustplaatsen zijn lang niet altijd overnachtingsmogelijkheden, omdat het meestal geen badplaatsen zijn (ondanks de prachtige stranden). Als je over het strand loopt, moet je soms een paar kilometer landinwaarts lopen voor een bed. Hierbij was de kaart van het toeristenbureau onmisbaar, omdat niet iedere plaats een hotel heeft. We kwamen tot de ontdekking dat het prijsverschil tussen een kleine kamer zonder eigen badkamer in een pensão en een goede kamer in een driesterrenhotel niet erg groot is. Indien mogelijk kozen we dus voor het laatste. We vroegen altijd om korting (voor pelgrims) en kregen die ook meestal, zelfs in luxehotels. In Portugal wordt veel vis gegeten, en dat deden wij dus ook. Maar een maaltijd in een restaurant is veel duurder dan in Spanje (terwijl de grondstoffen en het arbeidsloon in Portugal goedkoper zijn). Dit is vooral omdat het menu del día (de Spaanse goedkope lunch voor arbeiders) hier niet bestaat. Uit eten ga je in Portugal om uit te gaan, en dus niet tijdens het werk zoals in Spanje. De vis is meestal vers uitgestald voor het restaurant en soms helaas ook niet. Je krijgt altijd ongevraagd allerlei voorgerechten op tafel, maar het is geen probleem als je meteen zegt dat je het niet wilt. Ontbijten doe je in een pasteleria, en dat kost dan weer bijna niets. Net als een drankje onderweg, want koffie, croissant of frisdrank kost minder dan een euro. Hoogtepunten Op deze jacobsweg kom je achtereenvolgens langs: - De westkust van de Algarve met het leuke vissersplaatsje Odeceixe (in tegenstelling tot de zuidkust is hier nauwelijks toerisme). - De Costa Azul (azuurblauwe kust) en plaatsen als Porto Covo, Melides en Comporta aan het begin van het prachtige schiereiland van Tróia. Hiervandaan neem je de veerboot naar de eerste grote plaats Setúbal, een dag later gevolgd door de veerboot naar Lissabon (of over de brug natuurlijk). - De Região de Lisboa met natuurlijk Lissabon: een prachtige stad met een oud centrum op de heuvels en een modern gedeelte bij de Vasco da Gamabrug. - De Costa Prata (zilveren kust) met het schiereilandje Peniche (een soort zeeroversstadje), de kustplaatsen Figuiera da Foz en Nazaré (bestaande uit een laag gedeelte aan het strand en een hoog deel op het klif). Hier wordt op het strand nog vis gedroogd door vrouwen in klederdracht. - De Costa Verde (groene kust) met de schilderachtige plaats Aveiro en het eerder genoemde schiereiland São Jacinto. En natuurlijk Porto, ook weer op de heuvels gebouwd. Hier zagen we de eerste gele pijlen op de brug over de Douro. (Vanaf Vila Nova da Gaia, de plaats waar alle portkelders liggen. Je kunt hier om tien 15

18 Het weer? In de maand mei van 2007 hadden we goed wandelweer: droog, niet te warm, slechts een paar buien, aan het strand altijd een stevige bries, maar wel meer zon dan landinwaarts. Zoals altijd begon het zachtjes te regenen toen we bij de stadsgrens van Santiago aankwamen... Portkelders in de stad Porto, waar je soms om tien uur s ochtends al port kunt proeven. Foto: Tieleke Huijbers. uur s ochtends al port proeven.) Vanaf hier steek je een grote rivier over die vanuit het heuvelachtige binnenland naar zee stroomt. De laatste rivier, de Minho, vormt de grens met Spanje. Vanaf Porto lopen meerdere wegen naar Santiago. Wij namen de kustroute tot de Minho, daarna volgden we de rivieroever tot de brug bij Valença, de vestingstad aan de Portugese zijde, met aan de Spaanse overkant de middeleeuwse stad Tui. - Galicië, de Spaanse provincie waarin het einddoel Santiago de Compostela ligt, de prachtige stad Tui en achtereenvolgens Redondela, Pontevedra en Padrón. In Galicië zijn natuurlijk de bekende pelgrimsherbergen in de etappeplaatsen te vinden. Aanrader of niet? Wij vonden de Portugese Jacobsweg een prachtige weg om te lopen. Wel jammer dat je op het Portugese stuk geen andere pelgrims ontmoet en natuurlijk ook jammer dat hij niet helemaal bewegwijzerd is. Maar het is niet echt moeilijk om je weg te vinden. Gewoon naar het noorden lopen en de oceaan op links houden. En met een kaart erbij kom je niet voor verrassingen te staan. Het lijkt me geen aanrader voor mensen die alleen lopen. Het is er erg eenzaam en er is geen aanspraak met andere pelgrims s avonds in herbergen, want die zijn er allebei niet. Het is ook geen goedkope pelgrimstocht door de hogere kosten voor slapen en eten. De afstand is ongeveer gelijk aan de Camino Francés of de Camino del Norte. Je bent (ruim) een maand 16

19 Juffie gelukkig onderweg Gitta van t Land dragen. Ze stuurde er twee terug naar huis. Je hebt uiteindelijk maar één boek nodig. Of een kaart. Of iemand anders die zo n kaart heeft. Daarom is mijn kaarten-voorbereidingstip: zorg dat je mensen ontmoet die niet hebben bezuinigd op hun bagage en goede kaarten bij zich hebben. Complimenteer ze vooral met hun uitstekende keuze! Voorbereidingen Mijn caminovoorbereidingen waren niet indrukwekkend. Ik had wel wat op gelezen, maar eigenlijk wilde ik niet zo veel van tevoren regelen. Pelgrims gingen vroeger toch ook zo op stap? In Le Puy bedacht ik al dat de kopieën van de route die ik bij me had niet voldoende waren. Op de eerste etappe kwam ik Dani en Tim uit Engeland tegen die, een recent Frans boekje met kaarten bij zich hadden. Dat werkte toch beter. Tenminste voor mij. Zij konden het Frans toch niet zo goed volgen. Zo zei Dani dat ze fout waren gelopen, omdat hij dacht dat er stond dat ze naar links moesten. Bij nader inzien bleek hier te staan ne pas a gauche wat dus juist niet naar links betekent. De kaart die erbij zat, bood geen uitkomst. Onnozel vond hij het om op te schrijven wat je niet moest doen. Hier kon ik het wel mee eens zijn. Later die dag ontmoette ik Vanessa, die maar liefst drie boeken meegenomen had met plattegronden en omschrijvingen van de route. Ik beken dat ik het heerlijk vond om regelmatig in die drie boeken te kijken totdat ze ook voor Vanessa te zwaar werden om te Een lastige hond en een snelle auto Soms heb je van die dagen dat het een beetje tegenzit. Zo n dag had ik ook op de camino. Ik had een beetje last van mijn enkel en besloot rustiger aan te doen. Vanessa was al vooruitgegaan en we zouden elkaar ergens in een dorpje ontmoeten. Waar precies, daar zouden we elkaar een sms je over sturen. En dat verliep niet zonder problemen: 1. In het gebied waar we zaten hadden we niet overal bereik. Als het dan al lukte om een berichtje te sturen, dan kwam het veel later aan. 2. Vanessa dacht dat er maar één dorpje was dat Saint-Eulalie heette. Er bleken drie dorpjes met bijna dezelfde naam te zijn. Ik sta nu op het plein, waar ben jij? heb ik twee keer moeten verzenden. 3. Opeens zag ik in een dorpje een telefooncel: even bellen was handiger dan al die berichtjes! Ik zette mijn rugzak tegen de telefooncel en duwde de deur open. Terwijl ik haar nummer opzocht, kwam er opeens een hond aan, die tilde zijn poot op en plaste een hele lange plas tegen mijn rugzak. Een vrouw kwam meteen aanlopen en zei: Il n a jamais fait ça! (Dat heeft ie nog nooit gedaan.) Nee, dat kon wel zijn, maar vanaf nu kon ze dat niet meer zeggen. Vanessa hoorde 17

20 Voorbereidingen in de herberg. Foto: Gitta van t Land mijn kreet van afschuw waarschijnlijk wel, maar ik vergat het gesprek en hing op. Voor ik het wist ging ik met de bazin van de hond (én de hond) mee naar haar huis om de rugzak professioneel door haar te laten schoonmaken. Het huis lag wat verderop en ik moest vier trappen op en hield de rugzak ver van me af. Boven zaten nog meer honden, en die vonden mijn rugzak interessant materiaal. Ondertussen liep ik nu Vanessa mis. Dat zou ik zelfs met hardlopen niet inhalen. Toen de rugzak schoongemaakt was, verliet ik snel het huis. Na een tijdje lopen zag ik opeens dat het halve dorp achter me aan liep en er werd iets geroepen. Ik stopte. Het bleek dat ik mijn kaart was vergeten en de vrouw had wat mensen ingeschakeld die mij allemaal probeerden in te halen. Blijkbaar liep ik erg hard. Het bleek dat het niet de gehele kaart was, dus moest ik weer terug naar het huis... Wat een vertraging. Ik besloot te gaan liften toen ik eenmaal het dorp had verlaten met de redelijk schone rugzak (die wel erg naar afwasmiddel stonk) en de gehele kaart en wat koekjes van dorpsbewoners. Aan het mannetje dat me een lift geeft, vertel ik over mijn pech en dat ik probeer Vanessa weer te bereiken. Hij maakt er zijn persoonlijke missie van en scheurt weg, terwijl hij roept: On va la rattrapper, mais oui, on va la rattrapper! (We gaan haar inhalen!) Uiteindelijk bereiken we het Echte dorpje Saint-Eulalie. Vanessa is nergens te bekennen. Ik neem plaats op een centrale plek in het dorp. Nog geen tien minuten later komt Vanessa de hoek om lopen en we kijken elkaar lachend aan. Nou Juffie, leg jij me nou maar eens uit wat er allemaal gebeurde in die Deze column verscheen eerder op Gitta s caminoweblog Juffie gelukkig onderweg, dat te vinden is op juffiegelukkigonderweg.web-log.nl. 18

21 Van Tallinn naar Santiago Tijs Dorenbosch In de Jacobsstaf van februari 2006 (nummer 69) publiceerde ik het eerste deel van de voettocht die mijn vrouw Jory en ik vanuit Tallinn in Estland waren begonnen, op zoek naar sporen van Jacobus. Hieronder leest u het vervolg. Deel 3 Door Litouwen Van een eventuele jacobsweg over land door de Baltische staten is geen beschrijving te vinden. Door Litouwen moeten we onze eigen route uitstippelen, zoals eerder in Estland en Letland. In Polen wordt dat anders. We moeten Litouwen door in zuidelijke richting, omdat we proberen een weg te gaan die ons uiteindelijk op de Poolse weg zal brengen. Die loopt vanaf Olsztyn in Noordwest- Polen. De moeilijkheid hierbij is dat de logische weg zou voeren door Kaliningrad, het stukje Rusland ten noordwesten van Polen. We zien hiervan af vanwege alle gedoe met visa en het van tevoren op te geven traject met overnachtingsplaatsen. We kiezen een route die ons naar Augustów in het noordoosten van Polen zal brengen. Eind juli 2006 starten we in de grensplaats Žeimelis, nagenoeg op de grens tussen Letland en Litouwen. De route die we willen gaan van noord naar zuid is deels ingegeven door onze voorkeur voor landelijke wegen en paden, anderzijds door de mogelijkheid om ergens sporen van vroegere pelgrims te vinden. Dat die sporen schaars zijn, is in de twee voorafgaande zomers inmiddels wel gebleken. Eigenlijk hebben we vanaf Riga in Letland, waar we de middeleeuwse Jacobskerk bezochten, geen teken van Jacobus meer gezien. In Litouwen moeten we van noord naar zuid. Verder wordt de route mede bepaald door het feit dat ik, op zoek naar Jacobus, langs een trits jacobskerken wil, al dan niet toevallig op een dagmars van elkaar gelegen Bij de voorbereiding van deze tocht door Litouwen heb ik geprobeerd om zowel via katholieke instanties (Litouwen is overwegend katholiek) als via de universiteiten van Kaunas en Vilnius contact te leggen over het onderwerp. Zonder succes: men weet niets of is niet geïnteresseerd, maar waarschijnlijk beide. Wel ben ik via internet in aanraking gekomen met Viktoras, een leraar in Joniškėlis die weliswaar weinig tot niets weet van het onderwerp van onze tocht, maar ons graag wil helpen met het uitstippelen van de eerste dagetappes en het zoeken naar overnachtingsmogelijkheden. Voor het vinden van onze weg zijn we aangewezen op stafkaarten. In de Litouwse hoofdstad Vilnius is een gespecialiseerde winkel waar je stafkaarten van heel Litouwen kunt kopen. Slapen, eten en drinken Het vinden van een slaapplaats is niet altijd eenvoudig. Als een streek niet toeristisch is, ben je aangewezen op onderdak bij particulieren, of in parochie- en jeugdhuizen. Dikwijls tippen de mensen bij wie je onderdak vindt je over een mogelijk slaapadres bij vrienden of bekenden op een van de volgende dagen. Toevallige ontmoetingen leiden soms ook weer tot een adres. Zo kwamen we in het vliegtuig naar Vilnius in gesprek met een Nederlandse veearts. Toen we al zo n dag of tien aan het lopen waren, kreeg ik een sms je van hem met het telefoonnummer van een priester die ons wel kon helpen aan een slaapadres. Nog toevalliger waren we in de buurt van een jeugd- 19

22 na een dag flink lopen en sjouwen kenbaar maakt dat je zo rond tien uur wilt gaan slapen, dan staat je bed gereed. Meermalen werden we er ons bij het opstaan van bewust dat we in de echtelijke sponde van de gastheer en gastvrouw hadden geslapen, die voor zichzelf ergens een plaatsje in de huiskamer of keuken hadden gecreëerd. Vanwege het intensieve communiceren in zo n gastgezin, en omdat je toch niet steeds mensen tot last wilt zijn, vind je het ook wel weer prettig als je af en toe ook in een hotelletje kunt overnachten. Eten en drinken kopen is onderweg geen probleem. Alle kleine dorpjes hebben nog hun eigen kruidenier en in grotere plaatsen is er meestal wel een eetgelegenheid. Het oorlogsmonument in Jonava. Foto: Tijs Dorenbosch vakantieoord waar die pastor werkte. We konden er dezelfde avond terecht en, via een collega-pastor, weer in een volgende plaats. De gastvrije ontvangst door wildvreemde mensen is hartverwarmend en symptomatisch voor de vele malen dat we tijdens deze tocht ontvangen zullen worden door gezinnen die alleen maar gehoord hebben dat er twee wandelaars zijn die onderdak zoeken. Ze stellen hun huis open, zorgen voor slapen en eten en zijn verontwaardigd als je ervoor wilt betalen. Natuurlijk zullen we onderweg ook slapen in pensions of hotelletjes waar men beroepsmatig bezig is, maar als je zomaar komt binnenvallen blijft de natuurlijke vriendelijkheid van je gastvrouw of gastheer je verbazen. Je bent in zo n gastgezin wel heel intensief bezig. De mensen zijn heel belangstellend en blijven voortdurend vragen stellen. Als je Jacobus gezocht, de recente geschiedenis gevonden De pelgrimage naar Santiago de Compostela is de mensen geheel en al onbekend en ook de geestelijken hebben er geen of maar een vaag idee over, zelfs de pastoors van enkele aan Jacobus toegewijde kerken. Het eerste viertal adressen is geregeld door bovenvermelde Viktoras, die ons uiteraard, zeg je nu ook in zijn eigen huis ontvangt. Viktoras beheert in Joniškėlis de gemeentelijke website, is leraar geschiedenis en blijkt bij en met iedereen bekend. Voor we het weten hebben we een paspoort voor de Republiek Joniškėlis in de hand, een op initiatief van onze gastheer door de gemeente in het leven geroepen document dat herinnert aan de tijd rond 1917, toen men in Joniškėlis de buik vol hebbend van al het politieke geharrewar rondom een zelfstandige republiek uitriep met zelfs een eigen leger. Uiteraard was dit alles maar een kort leven beschoren. Viktoras loopt rond met het idee er nog eens een boek over te schrijven. Zo n stukje geschiedenis voegt wat couleur locale toe aan het wat vage beeld dat ik heb van de 20

23 woelige tijden rond de Russische revolutie. Daarna gaan we in etappes naar Kaunas, waar we twee dagen verblijven. Het is de tweede stad van Litouwen en was ooit de hoofdstad van het land. Vervolgens lopen we naar de plaats Jonava. Ik vind dat we daar zeker moeten komen, omdat er een jacobuskerk staat. De eerste, zo lijkt het mij, in een niet toevallige reeks. Bij het bestuderen van de kaart (stadsplattegronden) en via informatie van mensen die we onderweg hebben ontmoet, is mij gebleken dat zo n dertig kilometer zuidelijk van Jonava, in Žiežmariai, weer een jacobskerk staat. Dan, zuidelijker in de plaats Alytus staat er weer een. En er staat er nog een in Druskininkai, bijna op de grens met Wit- Rusland. Het aanpalende gebied over de grens was vroeger overigens Litouws. Dat zijn dus vier jacobskerken op een rij van noord naar zuid over zo n honderdvijftig kilometer in totaal. Wijst dit op een pelgrimsroute naar het zuiden? De pastor van Jonava, een energieke veertiger, kan ons niet helpen bij het beantwoorden van die vraag. Hij is een van die pastoors die weliswaar zeer belangstellend is in ons verhaal, maar weinig lijkt te weten van wat zich de laatste duizend jaar rond zijn patroonheilige heeft afgespeeld. Wel zorgt hij voor eten en laat hij ons via een excursie in zijn auto de omgeving zien. Via twee beminnelijke parochianen, een man en vrouw die samen het kerkkoor vormen, komen we aan onderdak. De excursie confronteert ons met een gruwelijk aspect van de Tweede Wereldoorlog. We komen even buiten Jonava bij een oorlogsmonument dat is opgericht ter herinnering aan de Joden die hier zijn omgebracht. In twee nachten in de zomer van 1941 is hier het hele Joodse bevolkingsdeel van de stad, bestaande uit meer dan mannen, vrouwen en kinderen en samen een derde deel van de bevolking, geliquideerd. In deze regio zijn al voordat de grootschalige Endlösung in de concentratiekampen plaatsvond door zogeheten Einsatzgruppen (een soort mobiele brigades met de opdracht staatsvijandelijke elementen te elimineren) in nog geen twee maanden tijd meer dan Joodse inwoners van deze streek met conventionele wapens als geweren en mitrailleurs vermoord. Een reden om naar andere dodelijke middelen als het beruchte gas Zyklon B te grijpen waren de berichten aan Himmler en Heydrich dat de Duitse soldaten het psychisch niet lang meer aan zouden kunnen. Duitsgezinde Litouwse partizanen zouden zich bij dit alles niet afzijdig hebben gehouden. Meer dan met het middeleeuwse verleden zijn we op onze tocht geconfronteerd met de geschiedenis zoals die zich in de laatste eeuw en grotendeels tijdens ons leven hier heeft voltrokken. Met volken die in die tijd eigenlijk voornamelijk onder bezetters hebben geleefd (Duitsers en Russen) en die duidelijk bezig zijn hun eigen positie te bepalen ten opzichte van dit nog lang niet verwerkte verleden. Het feit dat een aanzienlijk deel van de Baltische bevolking bestaat uit ooit hierheen geïmmigreerde etnische Russen maakt het er niet eenvoudiger op. Intussen blijft er naarmate we vorderen van mijn theorie over een oude pelgrimsweg hoe langer hoe minder over. Ook de pastoor van Žiežmariai weet over de jacobuspelgrimage van toeten noch blazen. Een schilderij waarop de heilige als martelaar bij zijn onthoofding staat afgebeeld, hangt eenzaam in een hoekje van de sacristie. De mensen hebben meer op met Maria, zegt de pastoor. Zij heeft dus een prominente plaats boven het altaar gekregen. Het landschap wordt fraaier naarmate we naar het zuiden gaan. Hier liggen her en der 21