zakenreizen macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers

Transcriptie

1 zakenreizen macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers Economisch Bureau

2 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers

3 1 3 Voorwoord 4 Inleiding 6 1 Bergen en dalen 12 2 Landenreis 24 3 Oost west, thuis best

4

5 voorwoord 3 voorwoord U hoeft maar om u heen te kijken en u kunt het aanraken: het buitenland. Fameus is het ooit door Nobelprijswinnaar Milton Friedman gepresenteerde voorbeeld van het potlood. Een simpel ding en wel gemaakt van grondstoffen vanuit de hele wereld. Die afhankelijkheid van producten uit andere landen is erg vanzelfsprekend geworden en al lang gaande. Zolang er statistieken over economie bijgehouden worden (zo n twee eeuwen), groeit wereldwijd de internationale handel sneller dan de gemiddelde binnenlandse economie. De onderlinge verwevenheid wordt voortdurend groter. Dat producten op die plek worden gemaakt waar dat het goedkoopst kan, is een enorme bron van welvaart, van economische groei. En Nederland is een grote speler op dit gebied. Onze ligging, aan zee en met een groot achterland in een gematigde klimaatzone, is een lot uit de loterij. We hebben een eeuwenoude traditie als handelsnatie. En traditie betekent ervaring. We exporteren ruim 80% van ons nationaal product. Nederlandse bedrijven vind je overal. Eind 2011 waren de Nederlandse directe investeringen in het buitenland ruim EUR 3 biljoen waard. ABN AMRO is er zelf een voorbeeld van, met vestigingen in twintig landen buiten Nederland. En gelukkig is het tweerichtings verkeer. Talloze buitenlandse bedrijven hebben vestigingen in Nederland, waaronder verreweg de meeste grote multinationals. Het zakenleven is grenzeloos. Dat geldt des te meer omdat afstanden kleiner zijn geworden. Transport gaat sneller en sneller en informatie is veelal a la minute gratis in eindeloze hoeveelheden beschikbaar. De Nederlandse ondernemer die zaken over de grens doet, heeft dan ook ruime toegang tot data. Die eindeloze hoeveelheden informatie kunnen ook een obstakel zijn. Want wat is belangrijk en wat niet, en minstens zo interessant, wat klopt er en wat niet? De kracht van de Wereldweken zit in de dosering, zodat u alleen datgene voorgezet waar u echt behoefte aan hebt. Dat doen we op basis van de jarenlange ervaring met het ondersteunen van exporterende ondernemers. Deze zaken-reisgids neemt u mee naar steile hellingen en diepe dalen van de mondiale conjunctuurcyclus. Daarbij werpt de reisgids ook een blik op landen die bovenmodaal presteren. En ten slotte, omdat het mooiste van reizen het thuiskomen is, kijkt het rapport naar ons eigen land. Onder het motto Oost west, thuis best kunt u zien dat Nederland een gezonde thuisbasis is. Namens alle collega s van ABN AMRO wens ik u en uw bedrijf alle succes toe. Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO Zakelijke Relaties Oktober 2012

6 4 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers inleiding Dit rapport is een vervolg op, of beter gezegd een update van de publicatie 'Altijd op zoek naar de ja' die we afgelopen winter hebben gepresenteerd tijdens het WTT-toernooi in Rotterdam. We willen opnieuw een beeld schetsen van de wereld waarin Nederlandse ondernemers zaken doen.

7 inleiding 5 Je kunt natuurlijk zeggen dat een goede ondernemer onder alle omstandigheden goed zal presteren. Maar dat zou een nogal aanmatigende uitspraak zijn van auteurs die zelf geen ondernemer zijn. Bovendien is het onzin. Elke ondernemer heeft zijn grenzen. Niemand kan tegen elke tegenwind in roeien. Bovendien kan het geen kwaad steeds opnieuw vast te stellen uit welke hoek de wind waait. Daarom vinden wij een regelmatig vernieuwde omgevingsschets waardevol. We beginnen met het minst vrolijke onderwerp: de mondiale conjunctuurcyclus. Graag zouden we schrijven over groei, voorspoed en hoogconjunctuur. Maar helaas, de werkelijkheid gebiedt om met een ander verhaal te komen, waarin de term crisis nogal eens voorkomt. Dat geldt met name als we nader ingaan op de situatie in de eurozone. Die is inmiddels wat verbeterd, maar nog steeds zorgwekkend. Gelukkig is er meer in het leven dan conjunctuur. Want of je nou met hoogconjunctuur of met een recessie te maken hebt, er zijn altijd landen die het beter doen dan andere. En er is geen ondernemer die niet op de een of andere manier met die landen te maken krijgt. Het zijn in potentie nieuwe afzetmarkten, of nieuwe productielocaties of nieuwe concurrenten en wellicht alledrie tegelijk. Een aantal van die landen willen we in het zonnetje zetten in hoofdstuk 2. De meeste van deze landen zijn bezig met een snelle transformatie van opkomende economie in volwassen economie. We hebben het dan over Brazilië, China, India, Turkije en Polen. Ook Duitsland verdient een plaats in de rij van opvallend presterende landen, omdat het in de in zwaar weer geraakte eurozone-economie een rots in de branding is. Aan één land willen we zelfs een apart hoofdstuk (3) wijden, namelijk aan ons eigen land. Dat is voor de meeste Nederlandse ondernemers toch de voornaamste afzetmarkt. Bovendien geloven we in het belang van een gezonde economische thuissituatie en een atmosfeer waarin ondernemerschap tot ontplooiing kan komen. Als daarvan in het thuisland sprake is, zal dat volgens ons de prestaties op andere markten positief beïnvloeden. Daarom willen we ten slotte in kaart brengen hoe concurrerend de BV Nederland is. Economisch Bureau, oktober 2012 Hein Schotsman, hein.schotsman@nl.abnamro.com, tel.: Met medewerking van: Maritza Cabezas, maritza.cabezas@nl.abnamro.com, tel.: Arjen van Dijkhuizen, arjen.van.dijkhuizen@nl.abnamro.com, tel.: Nico Klene, nico.klene@nl.abnamro.com, tel.: Aline Schuiling, aline.schuiling@nl.abnamro.com, tel: Marijke Zewuster, marijke.zewuster@nl.abnamro.com, tel.: Hein Schotsman ABN AMRO

8 6 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers bergen en dalen De wereldeconomie is de afgelopen jaren de kredietcrisis te boven gekomen, maar niet zonder kleerscheuren. Je kunt in elk geval niet zeggen dat de topvorm is hervonden. Dat geldt al helemaal niet voor de eurozone die in feite zo vanuit de kredietcrisis de eurocrisis is binnengerold. Ook de Nederlandse economie krijgt daar een zware tik van mee.

9 bergen en dalen 7 Conjunctuur wil (nog) niet deugen Het jaar leek goed te beginnen. De mondiale economische groei trok rond de jaarwisseling aan. Centrale banken steunden hun economieën volop. Dat gold voor de Amerikaanse Fed en de ECB, maar ook voor de centrale banken in een aantal opkomende economieën. Japan was de schade van de aardbeving te boven gekomen. Mondiale ontwikkeling Bron: Thomson Reuters Datastream, CPB Lang duurde dit niet. De Amerikaanse economie verloor al snel aan schwung. Onzekerheid zorgde voor verlamming. Veroorzakers waren de escalerende eurocrisis en de dreigende Amerikaanse fiscal cliff (als er voor het eind van 2012 geen overeenstemming is over de aanpak van het begrotingstekort, treden automatisch uitgavenverlagingen en belastingverhogingen in werking; dit probleem blijft liggen tot na de presidentsverkiezingen). Dat maakt consumenten terughoudend, terwijl bedrijven hun investeringsplannen in de ijskast zetten. Vertrouwensindicatoren zijn dan ook fors gedaald. Wel verbetert de arbeidsmarkt, zij het in een matig tempo, en gaat de huizenmarkt steeds meer als gangmaker van de Amerikaanse economie fungeren. Maar alles bij elkaar voorzien we dat we het voorlopig moeten doen met een magere economische groei in de VS. Wereldhandel % j-o-j, driemaands voortschrijdend gemiddelde Industriële productie De recessie in Europa zorgt voor een sterke daling van de vraag naar producten uit Azië en Oost-Europa. Lagere groei in Azië leidt tot minder vraag naar grondstoffen en dit treft vooral Latijns-Amerika. Dit betekent al met al een afvlakking van de groei in veel opkomende economieën, o.a. in China, India en Brazilië. Toch blijven de groeicijfers in die landen ver boven de niveaus van de industrielanden liggen: in opkomend Azië rond 7% en in opkomend Latijns- Amerika zo n 4%. Er zijn factoren die het tij snel kunnen keren. Zakkende grondstoffenprijzen vormen zo n factor. In het tweede kwartaal daalde de olieprijs. Helaas is die daling inmiddels deels ongedaan gemaakt, vooral door de onrust in het Midden-Oosten. Bovendien zijn de prijzen van graan, maïs en sojabonen fors opgelopen door de droge zomer in het Middenwesten van de VS. Van een gunstig inkomenseffect door lagere grondstoffenprijzen komt dus niets terecht. Groei BBP VS en eurozone % j-o-j VS Eurozone Bron: Bloomberg Ook renteverlagingen kunnen een groeivertraging tegengaan. Teruglopende inflatie biedt ruimte voor een soepeler beleid. In de eerste negen maanden was per saldo sprake van een licht afnemende stijging van de consumentenprijzen in de eurozone: van rond 3% naar 2,7%. Europa is een verhaal apart. We komen nog terug op de eurocrisis. De economie van de eurozone was in het eerste kwartaal onverwacht veerkrachtig. Vooral de Duitse economie zorgde ervoor dat krimp werd voorkomen. In het kwartaal daarna volgde een afname van het BBP met 0,2% vergeleken met het eerste kwartaal. De binnenlandse vraag in de eurozone lijdt onder bezuinigingsmaatregelen, stijgende werkloosheid, aangescherpte kredietvoorwaarden en onzekerheid over de eurocrisis. We vermoeden daarom dat ook in het derde kwartaal de economie is gekrompen. De economie zou zich daarna moeten stabiliseren. De ECB heeft haar leentarief dit jaar verlaagd naar 0,75% en haar depositorente zelfs naar 0%. In Japan en de VS houden de centrale banken hun rentetarief al sinds eind 2008 in de buurt van 0%. In China is de rente dit jaar verder verlaagd. Meer ruimte lijkt er in de ontwikkelde economieën niet te zijn voor de centrale banken, tenminste niet wat betreft verlagingen van hun eigen rentetarieven. In China en andere belangrijke opkomende landen hebben ze die ruimte wel, maar het is twijfelachtig of ze daar gebruik van zullen maken.

10 8 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers Centrale banken die hun eigen rente niet verder kunnen verlagen, zijn daarmee niet uitgepraat. Zij kunnen door aankoop van waardepapieren toch nog de marktrentes beïnvloeden. Het begin september door de ECB aangekondigde plan om onder voorwaarden onbeperkte hoeveelheden staatsobligaties op te kopen is daar een voorbeeld van. Zo kan de ECB de rente op die staatsobligaties naar beneden drukken en daarmee de pijn van de eurocrisis verlichten. De Amerikaanse Fed kwam kort na de ECB met de toezegging voor onbepaalde tijd hypotheekobligaties op te kopen. Doel is de economie in beweging te krijgen en de werkloosheid terug te dringen door de hypotheekrente omlaag te drukken. Ook in Japan besloot de centrale bank tot verdere monetaire verruiming, zij het op een meer bescheiden schaal dan in de VS en de eurozone. Rentetarieven centrale banken % Fed funds rate ECB Refi rate Bron: Bloomberg Economen die vooruitblikken op de conjunctuur kijken naar voorlopende indicatoren. Meestal zijn die indicatoren gebaseerd op peilingen van de stemming onder ondernemers of consumenten. Als we kijken naar twee belangrijke, dan zien we dat de Duitse Ifoindicator nog niks weerspiegelt wat op toenemend optimisme lijkt. De Amerikaanse ISM-index verraste daarentegen met een stijging in september. Toch denken we dat deze voorlopende indicatoren de komende tijd wat zullen stijgen. We voorzien namelijk enig herstel. Wij gaan ervan uit dat de mondiale groeivertraging door de monetaire stimulansen binnenkort ophoudt. Vooral de ECB-beslissing over de aankoop van staatsobligaties zorgt er volgens ons voor dat de bordjes worden verhangen. Toch is een sterk herstel onwaarschijnlijk. In de meeste industrielanden wordt hard bezuinigd. China heeft ruimte voor versoepeling, maar zal vermoedelijk niet voluit gaan stimuleren. Beleidsmakers in de eurozone boeken langzaam vooruitgang en treden op wanneer financiële chaos dreigt, maar maken nog geen definitief einde aan de eurocrisis. Dit alles drukt de groei. De begrotingsproblematiek in de VS wordt acuter. Zolang er geen helderheid is over de fiscal cliff waarover wij eerder spraken, hebben bedrijven en consumenten een extra reden om terughoudend te zijn. Voorlopende indicatoren Bron: Thomson Reuters Datastream Eurocrisis Voorlopende indicatoren geven indrukken op een bepaald moment weer. En stemmingen kunnen vlug veranderen. Als de eurocrisis uit de hand loopt, zal de somberheid over de conjunctuur snel toenemen. Die term eurocrisis is ingeburgerd maar zet ons wel op het verkeerde been. De eurozone als geheel heeft geen slechte papieren. Natuurlijk, de groeidynamiek lijkt soms ver te zoeken. Maar het gebied heeft ook een klein overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans, het gezamenlijke begrotingstekort is de helft van dat in de VS en de gezamenlijke staatsschuld van de eurolanden is lager dan die van de VS. De eurocrisis is vooral een schuldencrisis in een aantal landen binnen de eurozone en een gebrek aan goede instrumenten en/of wil om daarmee om te gaan. De crisishaard is Griekenland, waar de overheid de controle over haar budget compleet is kwijtgeraakt. Nou kan de EU de Griekse problemen op zich wel aan. Griekenland produceert maar 2,5% van het BBP van de hele eurozone. Het gevaar is echter dat de brand overslaat naar grotere economieën. Als beleggers zorgen over land x hebben, gaan zij zich ook zorgen maken over land y. De gevaarlijke besmettingsroute is die van Griekenland naar de veel grotere economieën Italië en Spanje. Dat besmettingsgevaar manifesteert zich sinds medio De Europese leiders besloten toen dat financiële instellingen deels voor de Griekse schade moesten opdraaien. Dat leidde tot grootschalige verkoop uit voorzorg van Spaanse en Italiaanse staatsobligaties door financiële instellingen. Het gevolg was dat de rentes op die staatsobligaties omhoog schoten. Je zag, in lichtere mate, ook oplopende rentes in Frankrijk en België. Zelfs de Nederlandse rente liep iets op ten opzichte van het tarief in veilige haven Duitsland. Hoge rentes verergeren natuurlijk de problemen van landen met schulden. ISM (l.a.) Ifo (r.a.) Amerikaanse ISM en Duitse Ifo, indices

11 bergen en dalen 9 Rente Duitsland, Italië en Spanje 8 7 %, tienjaars staatsobligaties Bovendien heeft ze in september aangekondigd om zonodig op grote schaal staatsobligaties te gaan kopen van de probleemlanden. Zo kan ze de obligatieprijzen omhoog duwen, wat impliceert dat de effectieve rente op die obligaties daalt jul-10 jan-11 jul-11 jan-12 jul-12 Italië Duitsland Spanje Bron: Bloomberg Dit had (en heeft) wel heel wat voeten in aarde. Het ondersteunen van lidstaten valt buiten het mandaat van de ECB; zij is er om inflatie (en deflatie) tegen te gaan. Het opkopen van staatsobligaties waar een luchtje aan zit, kan bovendien haar imago en daarmee het vertrouwen in de euro aantasten. Bovendien was er angst dat als zij obligaties opkoopt, overheden minder geneigd zijn om knopen door te hakken. De ECB was daarom tot nu toe wel als koper van staatsobligaties op de secundaire markt aanwezig, maar op kleine schaal en niet van harte. In de eerste negen maanden van 2012 bleef het spannend. Politieke verschuivingen in Griekenland en problemen in Spaanse regio s en bij Spaanse banken zorgden voor nieuwe onrust. Er zijn inmiddels diverse beleidsmaatregelen genomen. Het patroon was vaak dat de in eerste instantie effect leken te hebben, maar dat de vreugde van korte duur was. Zo maakten de regeringsleiders eind vorig en begin dit jaar afspraken over de maximale omvang van hun begrotingstekorten en over sancties bij het niet nakomen van die afspraken. In het geval van Griekenland is vooruitgang geboekt met de schuldsanering, al kun je vraagtekens zetten bij de manier waarop de private schuldeisers hierbij betrokken zijn. Een belangrijke datum was verder 12 september, toen het Duitse constitutionele hof uitsprak dat de activiteiten van het ESM verenigbaar zijn met de Duitse grondwet. Dit permanente steunfonds (ESM, opvolger van het tijdelijke noodfonds, het EFSF) is in oktober formeel opgericht. Zodra er effectief Europees toezicht op de banken is, kan het ESM straks rechtstreeks steun aan banken verlenen. De EC heeft in september voorstellen voor dat bankentoezicht gedaan, waardoor banken in de eurozone straks te maken krijgen met één centrale toezichthouder, de ECB (althans qua beleid; de uitvoering vindt vermoedelijk decentraal plaats). Over een jaar moet dit in elk geval voor de grote banken geëffectueerd zijn. Zo wordt tegengegaan dat banken en nationale overheden elkaar in een houdgreep houden. We verwachten trouwens dat de uitwerking van deze principes nog tot flink wat botsingen zal leiden, maar de fundamenten zijn gelegd. Ondanks de geboekte vooruitgang blijkt steeds weer dat de Europese instituties niet zijn ingesteld op het tijdig en snel aanpakken van zulke problemen. Politici zijn geneigd te wachten tot beslissingen onomkoombaar zijn en dan is er vaak al veel vermijdbare schade opgetreden. Eén instituut kan wel vlug en slagvaardig opereren, de ECB. Zij leende rond de jaarwisseling al voor ruim EUR 1 biljoen aan banken tegen een lage rente en voor drie jaar. Maar nood breekt wet. ECB-president Draghi beloofde in juli dat de ECB binnen de grenzen van haar mandaat afdoende maatregelen zou nemen om de euro te redden. Begin september voldeed de ECB aan de hooggespannen verwachtingen en kwam met een plan waarbij ze onbeperkt staatsobligaties kan opkopen (OMT, oftewel Outright Monetary Transactions). De ECB begint pas met steunaankopen nadat de regeringen forse hervormingen doorvoeren waarbij het EFSF/ESM betrokken is. De financiële markten reageerden tot nu toe positief op het plan. Dat bleek uit lagere rentes op Spaanse en Italiaanse staatsobligaties en een opgelopen EURO STOXX index. De rente op Spaanse tienjarige staatsobligaties daalde van 7,5% naar 6,8% na de belofte van Draghi in juli. De presentatie van het plan in september veroorzaakte een verdere daling, naar rond 5,5% half oktober. Wij denken dat uiteindelijk de crisis bezworen wordt omdat de beleidsmakers als de nood hoog is sense of urgency laten zien. Zij kunnen zich geen falen veroorloven. Als de crisis uit de hand loopt, gaan overheden failliet, met rampzalige gevolgen. Griekenland zal het eerste slachtoffer zijn, maar ook Ierland, Portugal, Spanje en Italië lopen dan gevaar. Waarom zouden zij niet failliet kunnen gaan en Griekenland wel? Het zou leiden tot forse verliezen bij financiële instellingen. De pensioenvoorziening, de kredietverlening en de financiële stabiliteit zouden in het gedrang komen. Uit de euro stappen is geen oplossing. Het zal chaos veroorzaken. Juridisch is er niets geregeld. Operationeel is het een lastig traject, dat veel voorbereiding vergt terwijl dat in stilte zou moeten gebeuren. Dat gaat niet samen. De inwoners van het vertrekkende land zullen massaal hun spaargelden het land uit willen brengen. Dat is rampzalig voor de liquiditeitspositie van de lokale banken. En de nieuwe munt van het land in kwestie zal in waarde kelderen ten opzichte van de euro, met alle gevolgen van dien voor de uitvoer van andere eurolanden, waaronder die van Nederland.

12 10 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers Omdat het opknippen van de eurozone ongewenst is en pappen en nathouden van kwaad tot erger leidt, zijn uiteindelijk rigoureuze maatregelen nodig. Begrotingsdiscipline, vangnet en structurele hervormingen zijn de sleutelwoorden. We hebben de tot nu toe genomen besluiten besproken. Conclusie: we zijn op de goede weg, we rijden langzaam en we zijn er nog lang niet. Zo is meer aandacht nodig voor concurrentieposities. In Griekenland en Italië ligt de stroperigheid van de economie aan de basis van de problemen. De Global Competitiveness Index van het World Economic Forum zet Griekenland qua concurrentiekracht op een zesennegentigste plaats, net vóór Jamaica. Maar ook de tweeënveertigste plaats van Italië houdt niet over. Bezuinigen sec is niet afdoende om staatsschulden te reduceren. Bezuinigen tast in eerste instantie de groei zelfs aan. Het moet gepaard gaan met maatregelen om economieën weerbaarder en concurrerender te maken. De eurocrisis kan nog steeds uit de hand lopen. De combinatie van een recessie en agressieve bezuinigingen in de perifere landen kan voor extra ellende zorgen. Vooral Griekenland blijft een onzekere factor. De reddingsfondsen hebben te weinig geld om Spanje en Italië zonodig overeind te houden. Toch zijn we optimistischer dan vóór september. Vooral de actievere rol van de ECB stemt hoopvol. Nu zal moeten blijken of de landen in nood ook zelf bereid zijn de hand aan de ploeg te slaan. De economische groei in de eurozone staat dus onder druk. Mits het niet uit de hand loopt, rekenen wij erop dat de economie tegen het einde van 2012 geleidelijk aantrekt. Het herstel, dat vooral zal leunen op een opleving van de wereldhandel, zal echter zwak zijn. Over heel 2012 zal de economie waarschijnlijk krimpen en in 2013 stabiliseren. zijn minder somber dan consumenten maar hun zorgen leken de afgelopen maanden juist toe te nemen. Vanwege de vermoedelijk tegenvallende tweede helft verwachten we krimp van de economie over heel 2012 en een minieme groei in In hoofdstuk 3 komen we kort terug op de conjuncturele vooruitzichten voor Nederland. Dan slaan we ook een brug tussen conjunctuur en concurrentiepositie. Vertrouwensindicatoren Nederland Producenten Bron: Bloomberg Afsluiting Het conjuncturele verhaal is nogal grijs. Daar willen we het niet bij laten. Wij gaan in hoofdstuk 2 op zoek naar kleurrijker tinten. Aan de orde komt een rijtje landen dat het ondanks het grauwe totaalbeeld heel goed doet. En in hoofdstuk 3 kijken we naar Nederland vanuit een andere invalshoek. Daar vergelijken we de Nederlandse economische structuur met die van andere landen. Dat leidt tot verrassende inzichten. Consumenten Indices Nederland Begin dit jaar liet de Nederlandse economie weer groei zien. Daarmee was aan een korte recessie een eind gekomen. In het tweede kwartaal steeg het BBP opnieuw. Deze groei kwam vooral door de voorraadvorming en de uitvoer. De consumptie en de investeringen daalden. Vooral de investeringen in woningen en die van de overheid liepen terug; de bedrijfsinvesteringen stegen licht. Het was een opluchting dat onze economie weer wat sneller groeide dan die van de eurozone als geheel. In 2011 was het andersom geweest. Voorlopende indicatoren die iets zeggen over het vertrouwen van producenten en consumenten, hebben nog altijd waardes onder nul. Dat betekent dat het pessimisme overheerst. Het consumentenvertrouwen is zeer laag maar wel wat verbeterd. Ondernemers 1 Zie abnamro.nl/economischbureau voor uitgebreide prognoses van het Economisch Bureau van ABN AMRO

13 bergen en dalen 11

14 12 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers landenreis Het sombere economische klimaat raakt de opkomende markten. Toch zijn hun groeivooruitzichten vergeleken met die van de geïndustrialiseerde landen veel gunstiger. Opkomende markten die een redelijke tot sterke groei en een stijgende welvaart combineren met een aanzienlijke omvang van de economie, zijn volgens ons bij uitstek landen waar het in moeilijke tijden goed zakendoen is.

15 landenreis 13 In dit hoofdstuk bespreken we vijf landen die min of meer aan deze profielschets voldoen: Brazilië, India, China, Polen en Turkije. We besteden ook aandacht aan Duitsland. Dat land is, zoals in de inleiding is gezegd, een rots in de branding van de eurozone. Bovendien is het met afstand onze belangrijkste handelspartner. Maar eerst gaan we naar de opkomende markten. Van importmarkt naar afzetmarkt Een grove maatstaf voor de indeling in opkomende markten en ontwikkelde landen is de indeling in OESO- en niet-oeso-landen. 2 De groei in de OESO-landen bedroeg in de afgelopen tien jaar gemiddeld 1,5% per jaar, tegen ruim 5% in de niet-oeso-landen. Binnen de grote opkomende landen, de BRIC (Brazilië, Rusland, India en China) lieten China en India met ruim 10% en bijna 7% verreweg de sterkste groei zien. Dat opkomende economieën sneller groeien dan industrielanden heeft een aantal oorzaken. Ze kennen een sterkere bevolkings- en productiviteitsgroei. Dit gaat gepaard met de opkomst van een koopkrachtige middenklasse. En ze groeien niet alleen sneller dan industrielanden, hun kredietwaardigheid is ook zichtbaar verbeterd, dankzij een aanzienlijke versterking van hun economische structuur. Opkomende economieën ontwikkelen zich hierdoor van spelers in de marge, die vooral reageren op ontwikkelingen in de industrielanden, naar krachtige, zelfstandig acterende landen. Daarbij verbreedt hun rol van leveranciers van goedkope grondstoffen, producten en diensten naar leveranciers van kapitaal, talent en innovatie. Bovendien worden de landen zelf een steeds belangrijkere afzetmarkt. Zo zullen volgens schattingen van The Economist (The World in 2012) de opkomende markten in 2012 al bijna de helft van de mondiale detailhandelsverkopen voor hun rekening nemen. Nemen we als grove maatstaf voor de welvaart het BBP per hoofd van de bevolking dan zien we voor de BRIC-landen dat de BBP s per hoofd van Rusland en van Brazilië vergelijkbaar zijn en dat die van China en India duidelijk lager liggen. Tegelijkertijd is onder de BRIC-landen de stijging van het BBP per hoofd sinds 1995 het sterkst voor China (factor 8,5), gevolgd door Rusland (6), India (4) en Brazilië (2,5). Dat de gestegen welvaart ook perspectief biedt voor het Nederlandse bedrijfsleven, blijkt uit het jaarlijkse onderzoek onder exporterende bedrijven in Nederland van krediet-verzekeraar Atradius en exportorganisatie Fenedex. 3 Van de 4000 bedrijven die aan het onderzoek hebben deelgenomen, zei 50% dat ze nieuwe exportmarkten hadden betreden. Daarbij werd Rusland met 8% het meest genoemd, gevolgd door Brazilië (7%), China (6%), Turkije (6%) en India (5%). Overigens is het aandeel van de Nederlandse export naar BRIC-landen in de totale goederenuitvoer slechts 4%. Tellen we Polen en Turkije hierbij op dan wordt dit 7%. De export naar de VS beslaat 5% en een kleine 60% van de export gaat nog altijd naar de eurozone. Maar waar het aandeel van de uitvoer naar de VS en de eurozone stagneert, is het aandeel van de export naar de BRIC snel groeiende. Het CPB verwacht 4 dat deze trend de komende jaren niet verandert. Bij de directe investeringen zien we een soortgelijk beeld: slechts 4% van de directe investeringen van Nederland gaat naar de BRIClanden. Dit laat onverlet dat Nederland voor veel van deze landen een uiterst belangrijke bron van directe investeringen is. Zo is Nederland de grootste investeerder in Brazilië met een aandeel van circa 20%. Binnen de EU behoort Nederland verder tot de topvijf als het gaat om directe investeringen in de BRIC s. BBP per hoofd BRIC s Opkomende markten, je kunt er niet meer omheen In 2011 behoorden in volgorde van grootte de volgende negen Bron: EIU opkomende markten tot de toptwintig van grootste economieën: China, Brazilië, India, Rusland, Mexico, Zuid- Korea, Indonesië, Turkije en Saoedi-Arabië. Daarbij is het aandeel in het mondiale BBP van de opkomende markten die deel uitmaken van deze toptwintig toegenomen van bijna 10% in 1990 tot ruim 25% in De verwachting is dat dit in 2020 ruim 40% zal zijn. Deze toptwintig is overigens goed voor ongeveer 80% van het mondiale BBP. Rusland Brazilië India China Het meest aansprekend is de opmars van China. Van een zesde plaats in 1980 en een aandeel in het mondiale BBP van nog geen 3%, is het land opgeklommen tot de tweede economie van de wereld, na de VS, met een aandeel in het mondiale BBP van bijna 10%. Het aandeel van Brazilië is in diezelfde periode slechts toegenomen van 2% tot net iets meer dan 3%. Daarmee was het land overigens wel goed voor een zevende plek op de wereldranglijst, voor India op negen en Rusland op elf. Tellen we de BRIC-landen bij elkaar op dan bedroeg hun gezamenlijke aandeel in het mondiale BBP in 2011 circa 20%, en de verwachting van de EIU is dat dit aandeel in 2020 gegroeid is naar ruim 30%, waarvan China ruim 20%-punt voor zijn rekening neemt. Volgens deze in USD Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling; dertig welvarende industrielanden 3 Trends in Export 2011, een gezamenlijk initiatief van kredietverzekeraar Atradius en exportorganisatie Fenedex, The rise of the BRIC countries and its impact on the Dutch economy'; Stefan P.T. Groot e.a., CPB Background document, 2011

16 14 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers schattingen van de EIU zal China daarmee al in 2020 de VS voorbij gestreefd zijn als grootste economie. 70 Aandeel in mondiaal BBP % landen die in de komende decennia een groot groeipotentieel hebben. Verrassend is dat deze 3G-lijst geen enkel Oost-Europees of Latijns-Amerikaans land bevat. Verder zijn er de EAGLEs (China, India, Brazilië, Indonesië, Zuid-Korea, Rusland, Mexico, Egypte, Taiwan and Turkije), wat staat voor Emerging And Growth-Leading Economies Niet-OESO OESO Bron: EIU Sterke groeiers, meer dan BRIC alleen Naast de BRIC hebben ook kleinere opkomende markten de afgelopen jaren een sterke groei laten zien. Hiervoor zijn ook allerlei namen bedacht die de hoog gespannen toekomstverwachtingen weerspiegelen. Zo heb je de CIVETS (Colombia, Indonesië, Vietnam, Egypte, Turkije, Zuid-Afrika). De term Next-11 (Bangladesh, Egypte, Indonesië, Iran, Mexico, Nigeria, Pakistan, Filippijnen, Zuid-Korea, Turkije en Vietnam) is geïntroduceerd door Goldman Sachs. Willem Buiter, hoofdeconoom van Citibank, kwam met de term 3G- landen (Bangladesh, China, Egypte, India, Indonesië, Irak, Mongolië, Nigeria, Filippijnen, Sri Lanka, Vietnam); 3G staat in het Nederlands vertaald voor Globale Groei Generatoren, oftewel Kerngegevens 2012 Brazilië China India Polen Turkije Duitsland BBP ($ mld) Bevolking (mln) BBP per capita ($) Economische groei (%) 1,5 7,5 6,5 2,5 3,0 0,9 Inflatie (%) 5,5 3,2 8,2 3,8 9,3 2,0 Begrotingssaldo# -3,0-2,0-5,5-3,5-2,0-0,6 Staatsschuld# Lopende rekening# -2,5 3,0-5,0-4,0-7,5 5,5 Competitiveness* Doing Business** Corruption*** Rating S&P BBB AA- BBB- A- BB AAA Bronnen: ABN AMRO Economisch Bureau, EIU e.a. # % BBP * World Economic Forum, Global Competitiveness Index (rankings 1-144) ** Wereldbank, Ease of doing business survey (rankings 1-185) *** Transparency International, Corruption Perceptions Index (rankings 1-183)

17 landenreis 15 Afrika speelt in de meeste rijtjes nauwelijks een rol en is ook voor veel investeerders nog vrij onontgonnen gebied. Toch lijkt het verloren continent aan een niet te stuiten opmars te zijn begonnen. De EIU voorspelt voor de periode van 2012 tot 2015 voor landen als Angola, Ghana, Mozambique, Nigeria en Tanzania een BBP-groei van gemiddeld meer dan 7% per jaar. De sterke groei in met name Sub-Sahara Afrika heeft natuurlijk alles van doen met de sterke vraag naar grondstoffen vanuit met name China. Maar volgens de Afrikaanse Ontwikkelings-bank (AfDB) 5 is een belangrijke oorzaak ook hier de forse toename van de middenklasse. Zij schatten dat de middenklasse in Sub-Sahara Afrika is toegenomen van 196 miljoen in 2000 tot inmiddels 355 miljoen nu, dit is circa 34% van de bevolking. Ruim 70% van deze groep is jonger dan veertig jaar en dit geeft in potentie een belangrijke impuls aan de bestedingen. Volgens een recent artikel in Finance and Development van het IMF zullen de consumptieve uitgaven in Afrika in de komende tien jaar bijna verdubbelen van USD 860 miljard in 2008 naar USD 1400 miljard in De gunstige ontwikkeling in met name Sub-Sahara Afrika lijkt ook goed uit te pakken voor Zuid- Afrika. Het land valt qua omvang bij de BRIC s in het niet, maar het is en blijft wel de grootste en meest welvarende economie van Afrika. Dit biedt investeringsmogelijkheden in het land zelf, maar maakt het land van de Bafana Bafana en de Springbokken ook een uitstekende springplank voor activiteiten in de rest van het continent. Naast de landen in de toptwintig zijn er dus nog veel landen die qua omvang van het BBP weliswaar minder groot zijn maar die qua groei met kop en schouders uitsteken boven de gemiddelde groei van het mondiale BBP. Het is op dit moment, gezien de kleinere afzetmarkt en een vaak lager welvaartsniveau, wellicht lastiger om zaken te doen met deze landen. Toch zijn ze zeker de moeite waard om in de gaten te houden. China: de terugkeer Tot enkele eeuwen geleden was China een van de welvarendste landen, maar de snelle bevolkingsgroei vanaf 1800 in combinatie met een isolationistisch bewind leidde ertoe dat het land achterbleef bij de rest van de wereld. De Chinezen zien zichzelf daarom niet als opkomende markt maar spreken liever van de terugkeer van China. China is nog geen belangrijke exportmarkt voor Nederland, maar de verwachte ontwikkeling richting een meer op consumptie gerichte groei zal de komende jaren volop nieuwe mogelijkheden bieden aan het Nederlandse bedrijfsleven. Stormachtige economische ontwikkelingen De economische ontwikkelingen sinds begin jaren tachtig van de vorige eeuw waren stormachtig. De groei accelereerde naar een gemiddelde van 10%. In de volgende tien jaar werd dit succes vastgehouden. Ondanks dat het nationaal inkomen in deze twee decennia bijna verviervoudigde, bleef China op het wereldtoneel een relatief kleine speler. Pas toen China in 2001 lid werd van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) kwam hier verandering in. Vanaf dat moment gingen letterlijk alle deuren in de wereld open voor made in China en kreeg het veelbesproken investment-export-led groeimodel een flinke duw in de rug. Het land is inmiddels wereldkampioen uitvoer en heeft zijn aandeel in de mondiale economie vergroot van 3% begin jaren tachtig naar ongeveer 10% eind De niet aflatende honger van het land naar grondstoffen (energie, metalen, soja) heeft daarbij een flinke bodem gelegd onder grondstofprijzen. Aan de andere kant heeft de grote stroom van goederen uit China op de wereldmarkt een drukkend effect gehad op de prijs van een breed scala aan goederen. Dat had een positieve invloed op de koopkracht van de Westerse consument. Meer nadruk op particuliere consumptie Het groeiwonder heeft een keerzijde. De groei heeft de afgelopen decennia onevenredig geleund op investeringen en uitvoer. De consumptie is ondergesneeuwd geraakt. Zo is het aandeel van de particuliere consumptie in de economie gedaald van meer dan 50% begin jaren tachtig naar 33% in Dit maakt de economie overgevoelig voor de mondiale economische ontwikkelingen. De overheid heeft in haar laatste vijfjarenplan, dat loopt van 2011 tot en met 2015 dit euvel onderkend en zet voor deze periode in op het stimuleren van de consumptie. De beleidsmakers willen deze transitie onder meer bewerkstelligen door het sociale vangnet en pensioenvoorzieningen te vergroten en de medische zorg toegankelijker te maken. Dit zijn zaken waar de gemiddelde Chinees veel geld voor opzij zet. De economische groei zal hierdoor uiteindelijk afvlakken, maar wel een bredere basis kennen. Componenten van de economie 50 % van het BBP Particuliere consumptie Investeringen Uitvoer Bron: EIU Gezonde economische basis beperkt besmetting China kent al jaren een overschot op de handelsbalans, met als gevolg een immens grote deviezenvoorraad. Het land heeft dus meer dan voldoende middelen om mogelijke financiële brandhaarden te lijf te gaan. Voorts bedroeg de schuld van de centrale overheid eind 2011 maar 15% van het BBP. Zelfs als we hier de schuld 5 African Development Bank, Africa in 50 Years Time - The Road Towards Inclusive Growth, 2011

18 16 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers van de lokale overheden ter grootte van 25% van het BBP bij optellen, zien de overheidsfinanciën er goed uit, zeker ook in vergelijking met de Europese landen. Tot slot is ook de financiële positie van de gezinnen gezond. Weliswaar zijn de hypothecaire schulden opgelopen tot 16% van het BBP, maar de spaarquote bedroeg eind 2011 meer dan 50% van het BBP. Ook de inflatie vormt momenteel geen probleem en laat ruimte voor een versoepeling van het monetair beleid. Vooruitzichten De vertragende wereldeconomie vormt een bedreiging voor China s transformatiestrategie om het gebrek aan evenwicht tussen investeringen en consumptie te verminderen. Hoewel de autoriteiten bereid zijn om binnen dit transformatieproces enige groei te offeren, lijkt de economie in een hoger tempo te vertragen dan verwacht. De autoriteiten hebben de afgelopen maanden een aantal doortastende maatregelen genomen en het signaal afgegeven dat ze tot alles bereid zijn om de BBP-groei op het juiste spoor te houden. Wij verwachten dat ook in de tweede helft van het jaar de groei nog zwak zal blijven en pas begin volgend jaar geleidelijk zal herstellen, gesteund door beleidsinspanningen om de binnenlandse vraag te stimuleren. De groei zal hierdoor in 2012 uitkomen op 7,5%, om volgend jaar aan te trekken naar 8%, nog altijd indrukwekkende cijfers. India: de motor hapert India is het een na grootste land qua inwonertal, en de negende economie in de wereld met een omvang van het BBP van USD 1,9 biljoen. Het is zelfs de vierde economie gemeten in termen van koopkrachtpariteit. Dit zijn indrukwekkende cijfers, maar ze vertellen niet het hele verhaal. Het land kent, net als de overige opkomende economieën, een aantal uitdagingen: de slechte staat van de infrastructuur, een grote informele sector, een sterke inkomensongelijkheid en corruptie. India, de grootste parlementaire democratie van de wereld, lijkt bovendien meer dan andere landen last te hebben van de stroperigheid in de politieke besluitvorming. Glorieus decennium Tot 1991 kende de economie weinig dynamiek en werd er zelfs gesproken over de Hindoe rate of growth, wat inhield dat de economie een vrij laag groeipotentieel had. Hier kwam echter met de start van de hervormingen begin jaren negentig een eind aan. De economie is geliberaliseerd en er zijn structurele veranderingen doorgevoerd. Als gevolg van deze hervormingen steeg het aandeel van de dienstensector van 45% in 1991 naar 50% in Tegelijk daalde het aandeel van de landbouwsector in dezelfde periode van bijna 30% naar 23%. Het aandeel van de industrie bleef in deze periode ongeveer gelijk en schommelde zo rond de 25%, terwijl het absorptievermogen van de industrie van (laagopgeleide) arbeidskrachten veel groter is dan dat van de dienstensector. Dankzij een actief beleid dat de overheid sinds het begin van het millennium voert om de investeringen structureel op een hoger niveau te brengen, verbeterden de vooruitzichten voor de industrie. Het aandeel van de industrie steeg tussen 2001 en 2008 tot boven de 30% van het BBP. De textielindustrie speelt een prominente rol in de industrie, maar de autosector is sterk in opkomst. Economische groei en investeringen % Investeringen (% BBP, l.a.) Economische groei (% j-o-j, r.a.) Bron: EIU De stijging van de investeringen heeft het land geen windeieren gelegd. De gemiddelde groei is hierdoor geaccelereerd van 5,5% in de periode naar bijna 8% in de periode De uitbundige groei is ook goed zichtbaar bij het inkomen per hoofd van de bevolking. Dat is sinds 2000 meer dan verdrievoudigd. Binnenlandse problemen belangrijker dan mondiale malaise Hoewel India last heeft van de wereldwijde vertraging en hogere olieprijzen, zijn de grootste problemen van binnen-landse aard. De BBP-groei in de eerste helft van 2012 was teleurstellend en bedroeg 5,5% j-o-j. Het kwartaal ervoor was de groei met 5,3% nog lager. Dit was het laagste niveau in zeven jaar. De zwakkere groei werd vooral veroorzaakt door een terugval in de verwerkende industrie. Stijgende begrotings- en handelstekorten drukken zwaar op investerings-beslissingen. Bovendien blijven de investeringen last houden van de weinig transparante besluitvorming van de regering en het langzame tempo van infrastructurele verbeteringen. Het feit dat India haar investment grade status bedreigd ziet door het hoge dubbeltekort op de begroting en de lopende rekening helpt ook niet mee. Verder spelen hoge, volatiele prijzen en een zwakkere munt een rol. De groeivertraging in India gaat niet gepaard met een lagere inflatie, wat de beleidsvorming bemoeilijkt. Nu de inflatietendens aanhoudt, is het monetaire beleid primair gericht op inflatiebestrijding en het verankeren van de inflatieverwachtingen. De Indiase munt is verder zeer gevoelig voor de mondiale risicoaversie vanwege het grote tekort op de lopende rekening. Dat maakt het land kwetsbaar voor een terugval van de kapitaalinvoer.

19 landenreis 17 De dreiging van verlies van de investment grade status heeft de Indiase regering er wel toe aangezet om in september een aantal ambitieuze hervormingen door te voeren, onder meer op het terrein van buitenlandse investeringen. Voor de groei-vooruitzichten op middellange termijn hangt veel af van de mate waarin deze hervormingen door de deelstaten en buitenlandse investeerders worden omarmd. Voorlopig gaan we ervan uit dat de regering voet bij stuk weet te houden en zien we na een groei van 6,5% in 2012, ruimte voor licht herstel naar 7% in Brazilië: de toekomst is nu Brazilië heeft een enorme verscheidenheid aan delfstoffen, een omvangrijk landbouwareaal, een ontwikkelde industriële sector en een omvangrijke bevolking. Kortom een schitterend land. Neem daarbij het WK voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016, dan kan het niet anders dan dat er legio mogelijkheden tot zakendoen zijn. Een onuitputbaar potentieel Met een bevolkingsomvang van circa 190 miljoen mensen heeft Brazilië verreweg de omvangrijkste bevolking van Latijns- Amerika en neemt het een vierde plaats in op de wereldranglijst. Vergrijzing speelt in Brazilië amper een rol, want liefst 40% van de bevolking is jonger dan 24 jaar. Daarnaast is het gemeten naar oppervlakte het vijfde land van de wereld. Brazilië heeft zoals gezegd een brede economische basis en een sterk gediversifieerde exportsector, zowel naar producten als naar afzetmarkten. Het land heeft een enorme verscheidenheid aan delfstoffen, waaronder ook olie, een omvangrijk landbouwareaal en een belangrijke industriële sector. Zo behoort Brazilië voor tin en ijzererts tot de topdrie producenten, maar het is ook een belangrijke producent van goud en bauxiet. Verder biedt de ontdekking van olie in de zogenaamde pre-salt lagen nieuwe investeringsperspectieven. Ook de moderne op de export gerichte landbouwsector heeft een razendsnelle ontwikkeling doorgemaakt en is goed voor circa 25% van de exportopbrengsten. Het gaat om een verscheidenheid aan exportproducten: soja is momenteel de belangrijkste, maar koffie, citrusvruchten, suikerriet, cacao, maïs en vlees dragen ook een belangrijk steentje bij. Verder heeft Brazilië een redelijk diverse industriële sector. Zo zorgt de automobielindustrie voor circa 10% van de exportopbrengsten. China staat inmiddels op de eerste plaats als belangrijkste exportbestemming, maar de VS en de EU zijn ook belangrijke importeurs. Nederland kwam in 2010 op de vierde plaats en is ook een belangrijke buitenlandse investeerder. Structurele problemen nog altijd aanzienlijk De laatste jaren is het economisch beleid verbeterd. Toch staan nog veel zaken de ontwikkeling van het enorme potentieel in de weg. Brazilië neemt in de Ease of doing business survey van de Wereldbank een 126e plaats in op een totaal van 183 landen. Daarbij spelen zaken als bureaucratie, corruptie, een hoge belasting-

20 18 zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers druk, gebrekkige infrastructuur en matig onderwijs een belangrijke rol. Brazilië scoort daarbij ook in vergelijking met de andere BRIClanden slecht. Dit geldt eveneens voor de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum, waar Brazilië uitkomt op een 48e plaats, van 142 landen. Brazilië kampt zoals de meeste ontwikkelingslanden met grote interne verschillen, vooral tussen de arme noordelijke regio s en het veel welvarender zuidoosten. Zo bedraagt het BBP per capita in de staat Sao Paulo, goed voor 40 miljoen inwoners, ruim USD , tegen slechts 3000 in een aantal van de noordelijke staten. En er zijn ten slotte grote verschillen tussen de formele en de omvangrijke informele sector. Bumpy road Ondanks de overvloed en verscheidenheid aan productie-factoren werd het land in de laatste decennia van de vorige eeuw keer op keer getroffen door zware economische tegenslag, niet in de laatste plaats door economisch wanbeleid. Vandaar de benaming land van de toekomst. Pas in de eerste tien jaren van deze eeuw kwam de economische motor dankzij vergaande economische hervormingen weer goed op gang en groeide het land gemiddeld met 3,6% per jaar. In vergelijking met China en India zijn dit geen spectaculaire cijfers, maar daar staat tegenover dat de welvaart in Brazilië al die jaren al veel hoger was. 10 Economische groei en consumptie % j-o-j de olie-industrie en een gunstiger macro-economisch plaatje wereldwijd, zullen de belangrijkste aanjagers zijn. Op basis daarvan verwachten we dat het BBP na een groei van 1,5% dit jaar in 2013 met 4% zal groeien. Op langere termijn lijkt een langdurige groei van meer dan 4% moeilijk voorstelbaar, zolang de structurele beperkingen op het gebied van opleiding en infrastructuur voortbestaan. Polen: sterke groeier niet immuun voor eurocrisis Kent u Mariusz Pudzianowski? Deze Pool was in de periode zes keer de sterkste man van Europa. Daarmee staat hij een beetje symbool voor de opmerkelijke groeiprestaties van Polen binnen Europa. Maar vooral dit jaar blijkt dat ook Polen wordt geraakt door de eurocrisis. Groeimotor Sinds de beginjaren 90 heeft Polen dankzij een shocktherapie en liberaal economisch beleid een snelle transitie naar een markteconomie doorgemaakt. In de afgelopen twintig jaar groeide Polen sneller dan gemiddeld in Centraal-Europa. Vanwege zijn omvang, sterke groei en nabijheid is Polen voor Nederland de belangrijkste exportmarkt van opkomend Europa. In 2011 exporteerde Nederland voor zo n EUR 13,2 miljard naar Polen, dat is bijna evenveel als de export naar China, Brazilië en India bij elkaar. Nederland exporteert vooral veel machines, elektronica en transportmaterieel naar Polen Economische groei 5 % j-o-j Particuliere consumptie BBP Bron: EIU Vooruitzichten Het kan raar gaan. Was de angst voor oververhitting kortgeleden nog wijdverbreid, nu stevent Brazilië van alle Latijns-Amerikaanse landen het duidelijkst af op een lagere groei. Dit is deels het gevolg van vroegtijdige monetaire verkrapping in 2010 om de sterk opgelopen inflatie te beteugelen. De terugval van de mondiale groei speelt ook een belangrijke rol. Zo daalde de BBP-groei van 7,6% in 2010 naar 2,7 in 2011 en was het ook in de eerste helft van 2012 kwakkelen. De meeste indicatoren duiden er echter op dat het dieptepunt nu bereikt is en de groei geleidelijk aan weer aantrekt. Een veel ruimer monetair beleid (de rente is inmiddels met 500 basispunten gedaald), forse investeringen in de infrastructuur en Polen Centraal-Europa* Bron: ABN AMRO Economisch Bureau, EIU, Global Insight * Gewogen gemiddelde Hongarije, Polen, Slovenië, Slowakije, Tsjechië Polen wist tijdens de mondiale kredietcrisis van 2008/09 een recessie te vermijden, dankzij een gunstige uitgangssituatie, een anticyclisch begrotingsbeleid en een flexibele wisselkoers. Ook in 2010 en 2011 groeide Polen met 4% sneller dan het regionale gemiddelde. Deze prestatie leunt sterk op de particuliere bestedingen, die ondanks de escalatie van de eurocrisis lange tijd robuust zijn gebleven. De gezins-bestedingen doen het beter dan elders in

21 landenreis 19 Europa. Door de toenemende welvaart (het BBP per hoofd is in verviervoudigd) is de middenklasse sterk in opkomst. Groei vertraagt onder invloed van eurocrisis Wel koelt ook in Polen de economische groei de laatste tijd duidelijk af, mede onder invloed van de crisis in de eurozone. Deze besmetting vindt allereerst natuurlijk plaats via een afzwakkende uitvoer. Polen is overigens minder afhankelijk van de uitvoer dan bijvoorbeeld Hongarije en Tsjechië. Ongeveer 55% van de uitvoer is bestemd voor de eurozone; naar Duitsland alleen gaat ruim 25%. De uitvoer bestaat voor ruim 40% uit machines en transportmaterieel, gevolgd door fabrikaten (ruim 30%). Uitvoerafhankelijkheid % van het BBP resp. % van de totale uitvoer, gem Polen Hongarije Tsjechië Maar ook de groei van de binnenlandse bestedingen zwakt af. Nu het door Polen samen met Oekraïne georganiseerde EK achter de rug is, zijn ook de daarmee samenhangende positieve effecten op de investeringen en de bouw weggeëbd. En de gezinsbestedingen ondervinden de gevolgen van de toegenomen werkloosheid en de afname van reëel beschikbare inkomens. Overheidsfinanciën langzaam terug in het gareel Verder heeft de overheid momenteel vrijwel geen ruimte om de groei aan te jagen. In de nasleep van de mondiale kredietcrisis liep het begrotingstekort sterk op, tot maar liefst 8% van het BBP in Maar inmiddels heeft de regering Tusk flinke stappen gezet om de overheidsfinanciën weer op orde te brengen. Het begrotingstekort werd vorig jaar teruggebracht tot 5% BBP. Door de groeivertraging zal het lastig worden om het begrotingstekort nog dit jaar terug te brengen tot 3% BBP, de EU-norm en de oorspronkelijke doelstelling van de overheid. Maar we verwachten wel dat de overheid er volgend jaar in slaagt het tekort tot deze norm te reduceren, mogelijk met wat extra inspanning. In elk geval is de stijging van de staatsschuld door de reductie van het begrotingstekort tot staan gebracht; deze bedroeg 56% van het BBP in De Precautionary Flexible Credit Line bij het IMF van ongeveer USD 30 miljard biedt de overheid een flinke liquiditeitsbuffer in geval van nood. Uitvoer/BBP Uitvoer naar Duitsland Uitvoer naar eurozone Bron: Thomson Reuters Datastream