To drone, or not to drone?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "To drone, or not to drone?"

Transcriptie

1 To drone, or not to drone? Kennisvergaring door mogelijke eindgebruikers rond de inzet van onbemand vliegen binnen het project 3i.

2 Colofon Titel: To drone, or not to drone? Kennisvergaring door mogelijke eindgebruikers rond de inzet van onbemand vliegen binnen het project 3i In opdracht van: Havenbedrijf Rotterdam, Politie, Eenheid Rotterdam In het kader van het project: Integrated Coastal Zone Management via Increased Situational Awareness through Innovations on Unmanned Aircraft Systems. Interviews en teksten: Pieter Pulleman (Tekstpartners, Breda) Eindredactie: Leonore Pulleman (Tekstpartners, Breda) Vormgeving en druk: Erik Lankhorst (Drukkerij Lankhorst, Breda) Fotografie/beeldmateriaal: REWIN West-Brabant/3i To drone, or not to drone? Op afstand bestuurbare vliegtuigen worden in de pers vaak aangehaald als drones. Vaak is er een associatie met toepassingen door defensie. Bedrijven die zich bezighouden met op afstand bestuurbare vliegtuigen hebben het vaak over een UAV of UAS: een Unmanned Aerial Vehicle of System. Een vehicle is dan het toestel zelf, het system omvat het grondstation én het vliegtuig. De sector kiest echter in toenemende mate voor de afkorting RPAS: remotely piloted aircraft system. Een omschrijving die ook door de overheden wordt gebruikt in de nieuwe regelgeving. 2 Ondanks alle aan de samenstelling van deze uitgave bestede zorg, zullen noch de samensteller, noch de uitgever, aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen. 2014, Alle rechten voorbehouden.

3 Inhoudsopgave 4 3i project: Aanleiding en doel 5-6 Scenario s als basis voor technische specificaties 7 2seas20 infographic 8 Ontwerp en fabricage met 3D-printtechniek 9 Stabiele en kwalitatieve camerabeelden 10 Dataverbindingen voor besturing, camerabediening en safety pilot Bediening mobiel grondstation net zo eenvoudig als Angry Birds 13 Regelgeving verhindert testvluchten van scenario s Wetgeving: Mag ik vliegen met mijn RPAS? 17 International collaboration benefit and difference in RPAS legislation between UK-NL-BE-FR Simulatiemodel helpt om de kosten van RPAS in kaart te brengen Mogelijk gebruik van RPAS in de haven RPAS inzetten? Eerst doel en gebruik definiëren en alle vragen beantwoorden 24 Ecologische verkenning 25 Voortschrijdende techniek zal meer mogelijk maken 26 Gebruikte afkortingen en terminologie 27 Partners in 3i 3

4 3i project: Aanleiding en doel Illegale lozingen van afval op zee, een opstootje op een druk strand, een melding van een drenkeling of een brand aan boord van een schip. Het zijn voorbeelden van situaties waarbij de snelle inzetbaarheid van op afstand bestuurbare vliegtuigen (remoted piloted aircraft systems: RPAS) kan helpen om snel goede informatie te verzamelen. Informatie die helpt om de inzet van mensen en middelen te verbeteren. Effectievere en efficiëntere inzet leidt vervolgens (onder meer) tot een hogere veiligheid, het redden van meer mensenlevens en het (sneller) oppakken van verdachten. 4 Is het bovenstaande in de praktijk inderdaad het geval? En zijn onbemande toestellen wellicht goedkoper en/of sneller dan traditionele middelen, zoals helikopter of boot? Deze vragen zijn de aanleiding geweest voor Police Kent, Politie Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam om in 2012 met ontwikkelingsmaatschappij REWIN en TU Delft deel te nemen aan het 3i-projectconsortium. Algemene projectdoelstellingen Het algemene doel van het 3i-project is om ontwikkelcapaciteit te creëren door partijen bij elkaar te brengen voor het inzetten van RPAS in een maritieme omgeving (havens en kustgebieden). Daarbij gaat het vooral om de mogelijke toepassingen van RPAS voor het creëren van een veiligere omgeving. Universiteiten uit Frankrijk, Engeland en Nederland werken vanuit hun expertise aan de onderzoeksvragen die het project met zich meebrengt. MKB-bedrijven ontwikkelen nieuwe producten en diensten die aansluiten op de wensen van de eindgebruikers. Hoe dat precies zit, leest u verderop in deze uitgave. Specifieke projectdoelstellingen Het 3i project is gericht op inzet van RPAS boven kustgebieden en havens met als doel het verhogen van de maritieme veiligheid. De belangrijkste specifieke doelstellingen van het project zijn het: onderzoeken en ontwikkelen van mogelijke toepassingen en scenario s voor op afstand bestuurbare vliegtuigen (onder meer zoek- en reddingsacties, grenscontrole, milieucontrole); onderzoeken en (door)ontwikkelen van belangrijke technologie voor gebruik bij onbemande vliegtuigen (bijv. vluchtcontrole, datacommunicatie, mens-machine interface); tonen van de operationele mogelijkheden van RPAS door middel van computersimulaties; uitwisselen van kennis en het ontwikkelen van innovaties en nieuwe technologie; ontwikkelen en bouwen van een gezamenlijk prototype; testen van de (nieuwe) technologieën op het prototype; demonstreren van de operationele eigenschappen van de RPAS in vooraf geselecteerde scenario s voor RPAS via real life vluchten met het projecttoestel; evalueren van de demonstraties en het doen van aanbevelingen voor vervolgonderzoek; delen van de resultaten met de 2 Seaslanden en de EG-werkgroepen over RPAS. Kennis en ervaring De kennis en ervaring die de eindgebruikers wilden opdoen tijdens het project, bestaan uit operationele vereisten en mogelijkheden, kosten, beperkingen en de kwaliteit van het eindresultaat (de camerabeelden). Tevens is er getracht kennis op te doen over de bruikbaarheid van het eindresultaat ter vervanging of ondersteuning van de huidige informatievergaring en de mogelijkheden om dit soort dienstverlening in te kopen of als een shared service op te zetten. Er is inzicht verkregen in de rollen, verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden bij de inzet van RPAS. Maar ook over de huidige onmogelijkheden en bottlenecks. Zoals het gebrek aan afstemming in Europese regelgeving en wat dit betekent voor de tijd waarop onbemand vliegen realistisch wordt als aanvulling op toezicht. Er is getracht kennis over de inzetbaarheid van RPAS specifiek onder haven- en aanloopgebiedomstandigheden te verkrijgen en over allerlei praktische aspecten zoals opstijgen, landen, aftanken, wettelijke en andere beperkingen en risico s. Met deze publicatie willen de projectpartners als mogelijk toekomstige gebruikers de opgedane kennis delen. Wij bedanken alle projectpartners voor hun bijdrage, inzet en enthousiasme. Politie Rotterdam Havenbedrijf Rotterdam N.V. Paul de Kruijf Ingrid Römers 3i 2seas project De naam 3i staat voor Integrated Coastal Zone Management via Increased Situational Awareness through Innovations on Unmanned Aircraft Systems. Het project is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage uit het programma INTERREG IV A 2 Seas van de Europese Unie. INTERREG IVA 2 Seas Het INTERREG IV A 2 Seas Programma valt onder de doelstelling Europese Territoriale Samenwerking van het Cohesiebeleid voor de periode Het is een grensoverschrijdend samenwerkingsprogramma dat wordt medegefinancierd door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). Het Programma ondersteunt grensoverschrijdende samenwerkingsprojecten tussen organisaties in Engeland, Frankrijk, Vlaanderen en Nederland rond diverse thema s, waaronder economische ontwikkeling, milieu en leefkwaliteit. Participanten in het project: Nederland: Technische Universiteit Delft, ROC West-Brabant / Aircraft Maintenance & Training School, Digital & Media Solutions BV, Politie Rotterdam Rijnmond, Havenbedrijf Rotterdam, REWIN Projecten BV. Frankrijk: ENSTA Bretagne, Technopôle Brest- Iroise, Deev Interaction S.A.S., Institut Télécom / Télécom Bretagne. United Kingdom: Kent Police, University of Southampton. Ondersteund door: World Class Aviation Academy, Gemeente Woensdrecht, Business Park Aviolanda, ministerie van Economische Zaken, NV REWIN West-Brabant en ROC West-Brabant. This document reflects the author s views. The INTERREG IV A 2 Seas Programme Authorities are not liable for any use that may be made of the information contained therein.

5 Scenario s als basis voor technische specificaties De actieradius en de luchtwaardigheid (veiligheid) van RPAS zijn belangrijke factoren voor het gebruik ervan. Ook de kwaliteit van de sensor (camera) en de dataverbinding zijn bepalend. Om te onderzoeken aan welke eisen het toestel, de sensor en de dataverbinding moeten voldoen, hebben de potentiële eindgebruikers Havenbedrijf Rotterdam en politie Rotterdam samen met Police Kent enkele mogelijke gebruikersscenario s ontwikkeld. Deze scenario s dienen als uitgangspunt voor de technici. Het gaat niet om het vliegen, maar om de dingen die je al vliegende wilt doen. In een brainstormsessie met havenbedrijf en politie zijn een groot aantal toepassingsmogelijkheden op een rij gezet. Hieruit is een viertal operationele scenario s gekozen als vertrekpunt voor het 3i-project. Beleidsmedewerker Reinout Gunst van Havenbedrijf Rotterdam: Kunnen we onbemande vliegtuigen inzetten voor toezicht en incidentenbestrijding? En kunnen RPAS toezicht en incidentbestrijding verbeteren en efficiënter maken? Innovatiemakelaar Paul de Kruijf van Politie Rotterdam: Bij de politie geldt hetzelfde voor toezicht en handhaving en opsporing. Aanvullend Het gebruik van RPAS wordt vooralsnog gezien als aanvullend op bestaande middelen. De politie en het havenbedrijf zien twee hoofdstromen voor het gebruik. Als een sensor die je snel naar een specifieke locatie kunt sturen voor een doelgerichte observatie, of voor het aansturen van hulpdiensten vanuit de lucht. En als patrouillemiddel, of liever gezegd: als een uitbreiding van het zichtbereik van de patrouillevaartuigen. Dit heeft ook gevolgen voor het gebruik van de camerabeelden. Zo zijn voor het schouwen van infrastructuur geen real time beelden nodig, maar is de exacte locatie van de opname wel belangrijk. De Kruijf: De politie is gebaat bij real time beelden. Daarom hebben wij veel input geleverd met betrekking tot de technische eisen van de camera. Gelaatsherkenning vanuit de lucht zou fijn zijn, maar is op dit moment met de huidige camera s nog niet mogelijk. Het kunnen herkennen van kleur, vorm en type van een vaartuig, of de kleding van mensen kan wel. De beeldresolutie is hiervoor belangrijk. De Kruijf: En goede real time beeldresolutie heeft voldoende bandbreedte in de verbinding nodig. Waarmee neem je genoegen, wat heb je minimaal nodig? Gunst voegt toe: Ook het aansturen en positioneren van de camera is belangrijk, bijvoorbeeld snel in- of uitzoomen. Maar we kunnen ook een andere sensor gebruiken, zoals een infraroodsensor of een geursniffer. 1 Businesscase Het is mogelijk dat het inzetten van RPAS leidt tot kostenbesparingen. Bijvoorbeeld als uit de beelden blijkt dat het sturen van een dure boot niet noodzakelijk is. Of doordat mensen en middelen efficiënter ingezet kunnen worden, of risico s kunnen worden vermeden. Gunst: De essentie is dat duidelijk moet worden voor de eindgebruiker of het gebruik hem meer opbrengsten oplevert zonder meer kosten te maken of misschien zelfs goedkoper is. De Kruijf: In de zomer is er extra politie op de stranden. Door toezicht te houden met RPAS kun je dat misschien beperken. Maar het kan ook leiden tot een toename van de operationele kosten, vanwege het feit dat je meer ziet. 2 Testvluchten Om te onderzoeken of de inzet van RPAS voldoet aan de verwachtingen was een aantal testvluchten voorzien op basis van vier geselecteerde scenario s. Daarnaast waren de testvluchten belangrijk voor het aantonen van de veiligheid en bedrijfszekerheid van het 2SEAS20-systeem. Door de strenge Nederlandse regelgeving bleek het niet mogelijk om binnen de projectduur de benodigde toestemming te verkrijgen. Een kip-ei verhaal, zegt De Kruijf, terugkijkend: Om de meerwaarde en de veiligheid aan te tonen, wil je testen. 5 1 Meer informatie over de sensoren en de bediening ervan in de betreffende artikelen. 2 Meer informatie over de businesscase in het betreffende artikel.

6 Maar we krijgen de mogelijkheid daartoe niet. Dat is een gemiste kans. Om de veiligheid te garanderen zijn alle vliegsystemen overigens dubbel uitgevoerd. Als bijvoorbeeld een motor uitvalt, zorgt de andere motor voor het veilig afmaken van de vlucht. Internationale samenwerking Beide gesprekspartners zijn positief over de internationale samenwerking in het project. De Kruijf: Er komt wel veel bij kijken. Het is niet je hoofdtaak en je moet het erbij doen. Je hebt niet altijd voldoende tijd om te sturen of te reageren. Gunst: Het voordeel van de internationale samenwerking was dat iedere universiteit vanuit zijn eigen onderzoeksgebied een bijdrage leverde. En als eindgebruikers hebben wij bovendien een goede samenwerking gecreëerd. Hiermee is een mooie basis gelegd voor het bekijken van een eventuele toekomstige gezamenlijke inzet van RPAS. Gebruikersscenario s Bij de start van het 3i-project zijn drie scenario s ontwikkeld die als basis hebben gediend voor: de technische specificaties van de vliegtuigconstructie, controlesystemen, payload (sensoren) en aandrijving; het aanvragen van een ontheffing bij de autoriteiten voor het mogen vliegen boven een bepaalde locatie, op een bepaalde hoogte en gedurende een bepaalde tijd; het onderzoeken van mogelijke juridische implicaties van de demovluchten; het verkrijgen van inzicht in de benodigde capaciteit en de middelen voor het uitvoeren van de demonstratievluchten. Scenario 2: Places of interest Dit scenario kent twee subscenario s: Ankerplaatsen Het doel van deze demo is om illegale activiteiten op te sporen, zoals het illegaal dumpen van afvalstoffen. De RPAS maken ter plaatse beelden en sturen deze real time naar de controlepost aan land. Inspectievlucht Een inspectievlucht langs vijf vooraf vastgestelde interessante punten. Op een van de punten vinden illegale activiteiten plaats. De RPAS maken ter plaatse beelden en sturen deze real time naar de controlepost aan land. Om de betrokken schepen te kunnen identificeren zijn beelden van hoge kwaliteit vereist. Scenario 3: 6 De 2SEAS20 heeft een kruissnelheid van honderd kilometer per uur. De topsnelheid ligt op circa 150 km per uur. Op een volle tank kan het toestel circa 3 tot 3,5 uur in de lucht blijven. De 2SEAS20 vliegt namelijk op benzine en niet met een elektromotor, zoals veel RPAS. Elektromotoren worden gevoed door een batterij. De capaciteit van batterijen voor onbemande vliegtuigen is doorgaans beperkt. Scenario 1: Recreatie aan zee Het hele jaar door bezoeken recreanten de duinen en stranden. De dichtstbijzijnde politiepost houdt toezicht. Surveillance vindt plaats met motoren en met paarden. Onregelmatigheden en incidenten worden doorgegeven aan de politiepost. Hierna vergt het wat reactietijd voordat er iemand ter plaatse is. Ook komt het voor dat het onduidelijk is hoe urgent de situatie is, of dat het incident reeds is opgelost. Een snelle observatie vanuit de lucht kan in deze situaties een prima hulpmiddel zijn. Voor de demonstratie zijn drie opties uitgewerkt: een kitesurfer in problemen, onregelmatigheden in het duingebied en een uit de hand gelopen vechtpartij op het strand. Actievoerders bezetten een schip Actievoerders bezetten een schip op een ankerplaats. De autoriteiten willen informatie over het aantal en de locatie van de actievoerders aan boord. Vanaf het water is dit niet vast te stellen. Door het inzetten van RPAS komen beelden van bovenaf beschikbaar. Noot: vanwege de strenge regelgeving bleek het niet mogelijk om binnen de looptijd van het project de scenario s werkelijk live te testen. De eisen vanuit de beschreven scenario s staan wel aan de basis van de in het project vastgestelde technische eisen, zoals: een vliegduur van drie uur, het kunnen vliegen van een vooraf vastgestelde route en het kunnen leveren van kwalitatief hoogwaardig beeldmateriaal. Maar of de inzet van RPAS inderdaad meerwaarde oplevert, is dus binnen het project niet vastgesteld. Er vonden wel meerdere testvluchten plaats in Engeland om de kwaliteit van het ontwerp en de robuustheid van het toestel vast te stellen. Ook de camera is uitvoerig getest in een simulatie op het land.

7 infographic: Jan Peter Hemminga 7

8 Ontwerp en fabricage met 3D-printtechniek Het 2seas20 toestel is grotendeels gefabriceerd met een 3D-printer. Dat levert voordelen op tijdens het ontwerp en de fabricage, maar ook naderhand zijn aanpassingen hierdoor eenvoudiger door te voeren. Bovendien is het toestel dankzij de fabricagetechniek snel en eenvoudig in elkaar te zetten en weer uit elkaar te halen. Er is wel meer onderzoek nodig naar deze productietechniek. aan de grond zetten. Ferraro: Alles dubbel uitvoeren is redelijk uitzonderlijk, want je wilt in principe het gewicht én de kosten zo laag mogelijk houden. Dat het werkt, bleek tijdens de testfase toen de aandrijving uitviel. Een stekkerverbinding liet los, maar dankzij de andere motor leverde het geen probleem op. RPAS-ontwerper Mario Ferraro van de Computational Engineering and Design research group van de University van Southampton heeft ruime ervaring in het ontwerpen en fabriceren van RPAS. In 2011 was hij betrokken bij het ontwerp van het eerste 3D-geprinte RPAS-toestel. In het 3i-project was hij verantwoordelijk voor ontwerp en fabricage van het vliegtuig. Eenvoudig Het voordeel van de 3D-printtechniek is dat de ontwerper het ontwerp kan blijven verbeteren tegen lage kosten. Dankzij deze fabricagemethode is het ook eenvoudig om het toestel uit elkaar te halen, te vervoeren en opnieuw in elkaar te zetten. Om langere missies mogelijk te maken is de brandstoftank vergroot. Deze en andere aanpassingen zijn relatief eenvoudig door te voeren dankzij de 3D-printing methode. 8 Dubbel uitgevoerd Ferraro is master of science Aerospace and Astronautics Engineering. De deelname van zijn universiteit aan het 3i-project is niet meer dan logisch, vindt hij. We doen veel op het gebied van RPAS. En op het gebied van 3D-printen (officieel: additive manufacturing) van airframes zijn wij leidend in de wereld. Het airframe (het casco) is één van de cruciale onderdelen van RPAS, legt de ontwerper uit. Het moet in staat zijn om de sensoren te dragen. Het moet relatief lang in de lucht kunnen blijven en het moet zeer betrouwbaar zijn. Bij dat laatste is er een verschil met de gewone luchtvaart, vanwege het grote gebrek aan componenten die aantoonbaar betrouwbaar zijn. Daarom is er voor gekozen om bij het 3i-toestel de 2SEAS20 alle cruciale vliegsystemen dubbel (redundant) uit te voeren. Uitzonderlijk Het testtoestel is onder meer voorzien van twee motoren, twee generatoren die in verbinding staan met de motoren en een dubbele autopilot. Diezelfde dubbele gedachte is ook toegepast op het airframe. Er zijn bovendien vier rolroeren. Als er één uitvalt, blijft er voldoende controle om het toestel probleemloos Snel aanpassen Het gebruik van de 3D-printtechniek biedt vooral voordelen voor de ontwerper en de fabrikant. Maar ook de eindgebruiker profiteert, omdat eventuele aanpassingen aan het toestel binnen enkele weken kunnen plaatsvinden. Ook voor reparatie en onderhoud zijn er wellicht voordelen doordat voor een kapot onderdeel eenvoudig een verbeterd en sterker alternatief gemaakt kan worden. Meer onderzoek nodig 3D-printen biedt voordelen maar roept ook vragen op. Bijvoorbeeld over de reproduceerbaarheid: is een nieuw geprint onderdeel net zo sterk of sterker? En hoe toon je dat aan? Hoe zit het met de kwaliteit van het gebruikte poeder? Wat is de reststerkte van het materiaal na bijvoorbeeld honderd vlieguren? Dat zijn onderwerpen die verder onderzoek vragen. Het toestel in elkaar zetten kan in vijf minuten, maar Ferraro beveelt dat niet aan. Je moet het niet overhaasten. Maar inclusief de flight check voordat je de lucht ingaat, is het toestel binnen vijftien à twintig minuten operationeel.

9 Stabiele en kwalitatieve camerabeelden Het camerasysteem is een cruciaal onderdeel voor het verkrijgen van de juiste informatie. Gaat het bijvoorbeeld om het vastleggen van snelle bewegingen, of om het herkennen van objecten? En in welke detaillering wil je de beelden? Moeten ze van hoge kwaliteit zijn, of is dat niet noodzakelijk? Ten eerste gelden er een aantal basiseisen voor het camerasysteem. De camera moet zo licht mogelijk zijn en toch een goede kwaliteit leveren (maximaal 5 kg payload onder het toestel). De afmeting is belangrijk: de camera moet in het bolscharnier (gimbal) onder het vliegtuig passen. De energieconsumptie mag niet te hoog zijn en de camera moet binnen het budget passen. Uitgangspunten De in het begin van het project vastgestelde scenario s (zie pagina 6) zijn het uitgangspunt voor de technische eisen van het camerasysteem. Tommaso Mannucci, promovendus aan de TU Delft onderzocht welk camerasysteem het meest geschikt is. Het gaat erom dat de eindgebruiker met de beelden zicht krijgt op een bepaalde situatie en begrijpt wat er zich afspeelt, zegt de Italiaan. Mannucci: Als er een opstootje is, wil je kunnen zien hoeveel mensen erbij betrokken zijn, wat de kleur is van hun kleding en dergelijke details. Als mensen weglopen in verschillende richtingen dan wil je direct kunnen uitzoomen met behoud van kwaliteit. In- en uitzoomen zonder kwaliteitsverlies Dit stelt eisen aan de camera. Mannucci noemt dit filter view, de mogelijkheid om een bepaald deel van het geobserveerde gebied in beeld te brengen. Hiervoor is een goede optische zoomfunctie noodzakelijk die de filter view tot tien keer kan vergroten zonder kwaliteitsverlies. Mannucci: Je kunt inzoomen op een specifiek punt, maar ook uitzoomen om een groter gebied te overzien. Beide zonder kwaliteitsverlies. Dit gebeurt door het vergroten of verkleinen van de brandpuntafstand. Een sensor in de camera corrigeert de beweging van het vliegtuig, waardoor de camera altijd stabiel en vanuit de juiste positie beelden maakt. Een GPS-verbinding zorgt ervoor dat de positie op de kaart exact bekend is. Gelaatsherkenning met een camera blijkt lastig en is op de grens van wat op dit moment technisch mogelijk is. Voor nachtvluchten ligt het gebruik van een infraroodcamera voor de hand. Testen Er vonden diverse testen plaats met drie verschillende camera s om vast te stellen hoeveel details zichtbaar zijn met welk type camera. Van één bleek de kwaliteit tegen te vallen. Bovendien had dit type minder besturingsmogelijkheden. De andere twee leverden de gewenste kwaliteit tegen ongeveer dezelfde prijs. De keuze viel uiteindelijk op een Australisch apparaat, een camera van zevenhonderd gram plus gimbal (bolscharnier) om de camera in te hangen. Met enkele aanvullende componenten zoals omvormers om te kunnen wisselen van HD naar analoog signaal en een recorder. Bediening Er zijn twee manieren ontwikkeld om de camera te bedienen. Het is mogelijk om op het touchscreen in het grondstation een lijn te trekken op een interactieve kaart. De RPAS vliegen vervolgens een lineaire route en de camera volgt de lijn. De andere manier is om de camera handmatig te besturen met een joypad. Dit geeft totale vrijheid in de bediening, bijvoorbeeld ten aanzien van het in- en uitzoomen. Het is mogelijk om volgens drie schema s te vliegen. In een lijn van punt A naar punt B. In een cirkel rondom een point of interest. En in een vooraf geprogrammeerd surveillanceschema. De besturing van de camera en van het vliegtuig zelf zijn gescheiden taken. 9

10 Dataverbindingen voor besturing, camerabediening en safety pilot De kwaliteit van de dataverbinding tussen vliegtoestel en grondstation is cruciaal. Voor de besturing en voor het kunnen ontvangen van de juiste in beelden in de optimale kwaliteit. De 2SEAS20 levert tot een afstand van tien kilometer nog goede beelden in real time. 10 Mobiel grondstation en vliegtuig staan continu met elkaar in verbinding. Hiervoor is een modem in de bus ingebouwd en één in de pot onder het vliegtuig. Er bevinden zich twee antennes in de mast van het grondstation. Een verbinding is er voor het besturen van de automatische piloot. Het grondstation stuurt gegevens naar het vliegtuig en ontvangt feedback over positie, hoogte en snelheid terug. De tweede datalink is voor het bedienen van de camera. Daarnaast is er een radioverbinding tussen toestel en de extra piloot op de grond. Deze safety pilot kan zo nodig de besturing overnemen en het toestel handmatig besturen. Kwaliteit van de beelden Het vliegtuig stuurt real time beelden naar het grondstation. Deze streaming data zijn niet van HD-kwaliteit in verband met de omvang van de databestanden. De gemaakte beelden worden daarom eerst in HD-kwaliteit opgeslagen aan boord. De kwaliteit van de streaming data hangt verder af van de afstand tussen vliegtuig en grondstation en de weersomstandigheden. Ook de frame rate waarin de beelden worden ontvangen, speelt een rol. Hiervoor zijn uitgebreide testen gedaan om vast te stellen welke frame rate binnen een bepaalde bandbreedte acceptabel is voor de eindgebruiker. Uit de testen bleek dat de eindgebruikers de voorkeur geven aan een frame rate van twintig frames per seconde. Dat levert een lagere beeldkwaliteit op die echter voor de gebruikers voldoet. Boven Ramsgate De camera is ook getest boven het Britse Ramsgate, een havengebied dat vergelijkbaar is met Rotterdam. Met veel objecten van ijzer, zoals kranen, zeecontainers, schepen en vrachtwagens. Al dat ijzerwerk heeft niet geleid tot verstoringen van het besturings- of camerasignaal. De camera anticipeert op de bewegingen van het toestel. Hierdoor blijft het gericht op het gewenste punt. TU Delft ontwikkelde de algoritmes die hiervoor noodzakelijk zijn. Het toestel is hiervoor voorzien van GPS, versnellingsmeter, rotatiemeter, barometer en magnetometer. De verzamelde informatie komt samen in het toestel en daaruit haalt het systeem de benodigde informatie om de juiste stand te bepalen. Afstand De dataverbinding kan, afhankelijk van de weersomstandigheden, op tien kilometer afstand nog kwalitatieve beelden overseinen. Dat is succesvol getest (met auto s op het strand). Het vliegtuig kan wel verder vliegen, maar zal dan de beelden opnemen en overzenden zodra het weer binnen bereik van het grondstation komt. De cameraman kan de beelden uitlezen nadat het toestel is geland.

11 Bediening mobiel grondstation net zo eenvoudig als Angry Birds Een piloot aan de grond bestuurt een op afstand bestuurbaar vliegtuig. Dat kan al met een relatief eenvoudige handset. Voor de eindgebruikers in het 3i-project is dat niet toereikend. Op basis van de gebruikersscenario s werd een mobiel grondstation ontwikkeld. Piloot, cameraman en drie à vier man van de uitvoerende dienst (politie, havenbedrijf, brandweer) werken in het grondstation samen. In het mobiele grondstation (een custom made bestelbus op het chassis van een VW Crafter) zijn aparte werkplekken voor de diverse functies. De opzet van het grondstation bevordert een natuurlijke samenwerking tussen piloot, cameraman en de eindgebruiker/ opdrachtgever. Iedere functionaris heeft een eigen beeldscherm en toetsenbord. Ze werken onafhankelijk van elkaar. Volautomatisch Instructies van de gebruiker over de vliegroute, of het gebruik van de camera gaan volautomatisch naar het autopilot-systeem. De piloot houdt in de gaten of alles correct verloopt en bemoeit zich niet met het inhoudelijke deel van de missie. Dat komt de veiligheid ten goede. De piloot heeft dan ook de wettelijk vereiste eindverantwoordelijkheid. Overigens, buiten het grondstation is een wettelijk vereiste reservepiloot met een handzender stand-by voor het geval het grondstation uitvalt. De cameraman bedient de camera met de computer vanaf zijn werkplek. De camera richt zich vervolgens automatisch op de aangewezen locatie. De cameraman kan ook de opnamefunctie inschakelen. Switchen Het uitvallen van de verbinding ligt overigens niet voor de hand, zegt engineer Marcel Mattheijer van D&MS uit Oud-Gastel. De projectpartner is specialist in het bouwen van video- en regiewagens voor vooral omroeporganisaties. Die expertise kwam goed van pas voor het 3i-grondstation. De gebruikersscenario s waren bepalend voor de gewenste functionaliteiten. TU Delft leverde hiervoor de apparatuur. De Franse partners Deev Interaction S.A.S. en Télécom Bretagne ontwikkelden de software. Mattheijer: Onze kennis en ervaring kwam onder meer van pas bij de indeling van de bus, ergonomie, plaatsing van de schermen, inklaptafels en het kunnen terugdraaien van de bijrijdersstoel. Iedere gebruiker kan vanaf elk willekeurig scherm inloggen op een andere computer. Iets dat uit de televisiewereld is geïmporteerd. Valt het zonlicht op het scherm van de piloot? Dan kan hij snel en eenvoudig switchen naar een ander scherm. Angry birds De besturing van camera en vliegtuig is volledig afgestemd op het gebruiksgemak en werkt intuïtief. Het uitgangspunt is dat iedereen het toestel kan besturen, zonder aanvullende training. Of, zoals Mattheijer het formuleert: Het is gemakkelijker dan het spelen van Angry Birds. De gebruiker geeft op zijn touchscreen op een interactieve kaart de route aan door een streep te trekken. De software geeft dat door aan de piloot. Die geeft vervolgens zijn akkoord en het signaal gaat naar het toestel. De interface is uitgebreid getest in Frankrijk. Niet in de lucht, maar met simulaties. Het werkt prima, zegt Mattheijer. Eigen werkplekken Piloot en cameraman zitten voorin de bus en hebben ieder een eigen werkplek. De gebruikers zitten achterin rondom diverse schermen. Een touchscreen voor de besturing, twee schermen die zijn aangesloten op een computer en twee schermen erboven. Hierop zijn de livebeelden te zien, of een eventuele herhaling. De bus is voorzien van een telescoopmast van zeven meter. Op de mast zitten antennes voor het onderhouden van de vliegverbinding, het kunnen oversturen van real time beeldmateriaal en de GPS-positionering. De wifi-verbinding kan een bereik aan van 150 kilometer zolang het vliegtuig en het grondstation in elkaars zicht verkeren. 11

12 Software De besturingssoftware draait op het open source platform Paparazzi. De code van de autopilot en de schema s van de hardware zijn beschikbaar op de website van Paparazzi. Het projectbureau van 2SEAS is er blij mee, zegt Mattheijer, want kennis delen is een voorwaarde voor het verstrekken van de financiering. Het voordeel van een bus is simpelweg ook dat je droog zit, zegt Mattheijer. Tegelijkertijd dient de bus ook als vervoermiddel voor de 2seas20. Want die is net te groot voor de gemiddelde personenauto. De eindgebruikers kunnen plaatsnemen in het grondstation, maar dat is niet noodzakelijk. Het is mogelijk om elders via een beveiligde internetverbinding mee te kijken en opdrachten te geven. In deze opzet verandert er dus niets in de operationele setting van de eindgebruiker. Grondstation bouwen als nieuwe markt De opdracht voor het bouwen van een grondstation was wel apart, geeft Mattheijer aan. Normaal staat het eindresultaat vast als we een reportagewagen beginnen te bouwen. Nu was dat niet het geval. Er kwamen onderweg wel eens wat dingetjes bij. Mattheijer is tevreden over het project en ziet nieuwe marktkansen voor D&MS. We hebben nu mooi ervaring opgedaan. 12

13 Regelgeving verhindert testvluchten van scenario s In de oorspronkelijke projectplannen was het de bedoeling om de scenario s ook daadwerkelijk te vliegen. Het doel daarvan is duidelijk: testen of de inzet van RPAS inderdaad datgene oplevert wat je ervan verwacht. Door de strenge Nederlandse regelgeving die gebaseerd is op ontheffingen, konden de testvluchten niet plaatsvinden. Er vonden wel testvluchten plaats in Engeland. Hierbij ging het om algemene testen van de besturing, de automatische piloot, de veiligheidssystemen (wat gebeurt er als de motor uitvalt?) en een duurtest (hoe lang blijft het toestel in de lucht?). Op basis van de testresultaten werd besloten om alle belangrijke componenten dubbel uit te voeren. Erik-Jan van Kampen, assistent-professor van de faculteit Aerospace engineering van de TU Delft, was betrokken bij deze testvluchten, die uitgevoerd werden door de Universiteit van Southampton. Er werden diverse hoogtemeters voor het landen op de automatische piloot getest, vertelt hij. Alleen een GPS-systeem was hiervoor niet nauwkeurig genoeg. Daarom werden testen gedaan met sonar en een laserranger. Hieruit bleek dat de sonar niet goed werkt boven zachte ondergronden, zoals een weiland. Deze optie viel dus af. De laserranger werd daarom ingebouwd in het testtoestel. Van Kampen: We deden meer dan dertig automatische take off s en landings in Ramsgate, een haven die qua omstandigheden vergelijkbaar is met Rotterdam. Daaruit bleek dat we veilig kunnen vliegen. Ontheffing aanvragen na elke wijziging In tegenstelling tot de situatie in Nederland kunnen universiteiten in Engeland wel testvluchten uitvoeren. Zij vallen hiervoor onder de hobbyregeling tot twintig kilogram. Nederlandse universiteiten moeten een ontheffing aanvragen om te mogen vliegen. Omdat na elke wijziging aan het toestel de Inspectie Leefomgeving & Transport een nieuwe ontheffing moet afgeven, is dit niet werkbaar voor een onderzoeksinstelling, zegt van Kampen. Ons werk bestaat juist uit het aanbrengen van wijzigingen, om deze vervolgens te testen. De universiteit had tot 2012 een testlocatie op vliegbasis Woensdrecht. Maar omdat de toestemming werd ingetrokken kan de universiteit feitelijk geen testvluchten meer uitvoeren. Woensdrecht was ook in beeld voor testvluchten binnen 3i. Hear and avoid TU Delft participeert in het project vanwege het onderzoek dat erdoor mogelijk wordt gemaakt. De universiteit richt zich vooral op automatische piloten voor RPAS en sense and avoid systemen, waarmee het toestel niet alleen vaste objecten ontwijkt, maar ook andere (onbemande) vliegtuigen. Dat wordt namelijk één van de eisen als je straks verder weg wilt vliegen. Het zogenoemde beyond visual line of sight vliegen. Het onderzoek naar een werkbaar sense and avoid-systeem loopt nog. Van Kampen: Het lijkt erop dat hear and avoid (met een microfoon op het toestel) beter werkt dan met een camera. De herkenning van het geluidssignaal kan namelijk veel sneller dan van het camerabeeld. In het verlengde hiervan onderzocht de universiteit hoe je de RPAS het beste kunt laten vliegen om een object te ontwijken. Moet dat links, recht of boven of onder van het object? En wat te doen als je met vijf RPAS naar één punt vliegt? Een onderzoek hiernaar is begin dit jaar succesvol afgerond door een promovendus. CTR Rotterdam Vanwege de nabijheid van luchthaven Rotterdam-The Hague Airport is het luchtruim boven een deel van de haven een zogenoemde CTR, een gecontroleerd luchtruim. Vliegen met RPAS in een CTR is sowieso verboden. Mogelijke oplossingen liggen in een bewezen betrouwbaar sense and avoid-systeem en in het vliegen tot een bepaalde beperkte maximale hoogte in het gebied. Volgens een medewerker van het ministerie van Infrastructuur en Milieu wordt er gewerkt aan een oplossing hiervoor. De verwachting is dat dit voor het einde van 2015 is opgelost. 13

14 Wetgeving: Mag ik vliegen met mijn RPAS? In Nederland mag je volgens de Luchtvaartwet niet zomaar of overal vliegen. Ook niet met op afstand bestuurbare vliegtuigen van relatief geringe omvang. 14 Beyond visual line of sight vliegen met een RPAS, dus buiten het zichtveld van de piloot, is niet toegestaan. Technisch is het wel mogelijk, zegt Rob van Nieuwland (voorzitter DAR- PAS). Maar de techniek is nog onvoldoende bewezen volgens de luchtvaartnormen. Dat is een terugkerend probleem bij het ontwikkelen van passende wet- en regelgeving voor RPAS. Hobby, of bedrijfsmatig? Iedereen die een RPAS aanschaft als privépersoon en alleen hobbymatig vliegt, valt onder de regeling Modelvliegen. Maar is het gebruik bedrijfsmatig, dus uit hoofde van een functie of een beroep en/of tegen betaling, dan is een ontheffing van de Inspectie Leefomgeving en Transport (IL&T, de Nederlandse instantie die toezicht houdt op de uitvoering van o.a. de luchtvaartwetten en -regels) noodzakelijk. Pas op: er is een grijs gebied, want oefen-, training- en afstelvluchten en vluchten voor foto- of video-opnamen voor eigen (reclame-) doeleinden beschouwt IL&T als bedrijfsmatige vluchten. Wat mag een hobbyist? Er zijn regels voor hobby-/modelvliegen en professioneel gebruik, om de veiligheid van anderen en hun eigendom te beschermen. En om te allen tijde contact met civiel en militair vliegverkeer te voorkomen. Overtredingen kunnen boetes veroorzaken tot per overtreding. Een modelvlieger mag vliegen: bij daglicht; in de buurt van civiele- en militaire luchthavens mits er afspraken zijn gemaakt; met continue goed zicht op zijn/haar vliegtuig; tot maximaal 300 meter hoog (AGL boven de grond); als het toestel niet boven aaneengesloten bebouwing komt; maar niet boven wegen, spoorwegen, waterwegen, havens, of grote bouwwerken (bruggen en dergelijke), met uitzondering van 30 en 60 km wegen. Bedrijfsmatig vliegen: RPAS-ontheffing Om als bedrijf een RPAS-ontheffing te krijgen, moet eerst aan het volgende worden voldaan. Er is een: 1. theoretische basistraining gevolgd bij een erkend opleidingsbedrijf met theorieexamen; 2. vliegopleiding met examen gedaan bij een erkend opleidingsbedrijf dat vertrouwd is met het type RPAS waarmee de aanvragen gaat vliegen; 3. goedgekeurde Operations Manual aanwezig; 4. Safety Management System (SMS); 5. luchtvaartverzekering afgesloten, zowel casco als WA. 6. goedkeuring van het toestel; 7. eindtoets gedaan door een erkende instantie, waarbij de driehoek: bedrijf-vlieger-toestel in de praktijk getoetst wordt tegen de procedures beschreven in het Operations Manual, inclusief noodprocedures. Als de eerste vijf stappen doorlopen zijn en de technische gegevens van het toestel bekend zijn bij de overheid, dan kan al een projectontheffing voor specifiek omschreven projecten aangevraagd worden. Dit is ook bedoeld om te kijken hoe de aanvrager met alle zaken omgaat. Dit kan meespelen bij de toekenning van de uiteindelijke Bedrijfsontheffing. Ontheffing voor het uitvoeren van een vlucht door een bedrijf met RPAS-ontheffing Nadat het bedrijf van IL&T een projectontheffing of een bedrijfsontheffing heeft ontvangen, moet iedere vlucht met de RPAS voldoen aan de volgende voorwaarden: Per vlucht is een provinciale vergunning Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (TUG) vereist. De reden is dat een vliegtuig niet zonder toestemming buiten een luchtvaartterrein mag opstijgen/landen. Sommige provincies eisen dit niet. Er is toestemming van de eigenaar van de grond waarvan het toestel opstijgt en landt. Er is vijf dagen voorafgaand aan de vlucht via de beheerder luchtruim een Notice To Air Man (NOTAM) ingediend. Er is één dag voorafgaand aan de vlucht een melding gegeven aan de burgemeester van de gemeente waarvan het toestel opstijgt, én naar ILT. Het gaat om de specifieke combinatie van het verantwoordelijke bedrijf (het eigen bedrijf, of het in te huren bedrijf) het specifieke genoemde (serienummer e.d.) vliegtuig en de bij naam genoemde piloot. Als het vliegtuig geen type-erkenning heeft (hetgeen betekent dat het niet door een DOA gecertificeerd bedrijf is ontworpen en niet door een POA gecertificeerd bedrijf is gebouwd) dan moeten ook vliegtuigen van hetzelfde type maar met een ander serie nummer apart ter goedkeuring worden aangeboden.

15 Wat mag ik dan als bedrijf met RPAS-ontheffing? De vluchten worden ingedeeld in twee klassen. Voor vluchten van klasse 1 geldt, vlieg: bij daglicht; met continue goed zicht op je RPAS; nooit verder dan 500 meter van piloot/ waarnemer; tot maximaal 120 meter hoog (AGL); niet in civil controlled aerospace (CTR) bij luchthavens i.v.m. de luchtvaartveiligheid (straal 15 km rond vliegveld), verboden gebieden (EHP), (tijdelijke) gereserveerde gebieden (TSA en EHR), gevaarlijke gebieden (EHD) (zie VFR luchtvaartkaart); niet in Natura-2000 en Ecologische Hoofdstructuur (EHS) Gebieden. Deze gebieden worden i.v.m. met het niet mogen verstoren van de natuur uitgesloten bij de TUG-aanvraag. Zie: alterra.nl/natura2000; niet boven mensenmenigten, constructies, bewoonde gebouwen, vaartuigen of voertuigen; alleen binnen een militair laagvlieggebied of onder of binnen een afstand van 3 zeemijlen van een laagvliegroute na toestemming van Defensie; niet binnen 150m van mensenmenigten, constructies, gebouwen, vaartuigen en voertuigen die niet onder zeggenschap vallen van de operator (onder zeggenschap: het object is van de opdrachtgever, iedereen heeft een veiligheidsbriefing gehad en/of blijft in de gebouwen). Beperk het risico voor derden tot het minimum. Alleen informeren door een briefje in de bus te gooien, is niet voldoende. (Noot: vliegen binnen 150 meter van mensenmenigtes is altijd verboden. Ook de afstand tot wegen met een constante stroom aan verkeer is 150 meter. Bij wegen met sporadisch verkeer kan de afstand minder zijn, mits de afstand tot de voertuigen minimaal 150 meter is). Vluchten van klasse 2 vinden plaats: boven bebouwd gebied; hoger dan 120 m AGL en/of verder dan 500m bij de vlieger vandaan; s nachts of bijvoorbeeld zonder continue zicht op vliegtuig. Om dit soort vluchten te mogen maken gelden extra eisen voor het vliegtuig, het bedrijf en de piloot. Die eisen betreffen een volledig type certificaat (ICAO-eisen) van het vliegtuig. Het vliegtuig moet gefabriceerd zijn en onderhouden worden onder volledige luchtvaarteisen. (DOA/POA Design/Production Organisation Approval en MOA Maintenance Organisation Approval). In zeer incidentele gevallen, namelijk als er sprake is van groot maatschappelijk belang in combinatie met acceptabele risico s, kan er na beoordeling door ILT, toestemming worden verkregen voor een klasse 2 vlucht. Een eindgebruiker van RPAS-diensten die met een eigen toestel wil vliegen, moet ook aan bovengenoemde eisen voldoen. Een eigen RPAS-vliegorganisatie opzetten? Als een bedrijf besluit zelf de dienst in de organisatie op te nemen, betekent dat het volgende: Het bedrijf moet een eigen RPAS-vliegorganisatie opzetten, die verantwoordelijk is voor het: aankopen van de RPAS (eigenaar). aanwijzen van één of meerdere piloten (pilots in command) en waarnemers, (beide kunnen nog worden ingehuurd, maar de procedure daarvoor moet goed omschreven zijn in het Operationeel Handboek). zorgdragen dat de piloten voldoende vliegervaring hebben met het type RPAS van keuze. (Praktijkopleiding.) zorgdragen dat de piloten (in of externe) een minimale theorie-opleiding succesvol met een examen hebben afgerond. schrijven van een eigen Operationeel Handboek, waarin alle procedures en organisatie rond het vliegen zijn beschreven. Dit handboek moeten worden goedgekeurd door de Inspectie Leefomgeving en Transport. Veiligheids Management Systeem (Light) is ingevoerd. afsluiten van een Luchtvaartverzekering. per toestel verkrijgen van een ontheffing op de luchtwaardigheidseisen d.m.v. een keuring bij een bevoegde instantie. met succes (een positief advies) hebben doorlopen van een eindproef bij een daarvoor bevoegde instantie waarbij de zaken uit het operationele handboek in de praktijk met de benoemde piloten en het eigen toestel moet worden gedemonstreerd. Na het verkrijgen van de bedrijfsontheffing (het mogen vliegen met dit bedrijf, met het geregistreerde toestel en de specifiek genoemde piloten) mag het bedrijf vluchten gaan voorbereiden (zie gedeelte Ontheffing voor het uitvoeren van een vlucht ) en alleen met de genoemde piloten en waarnemers uitvoeren. Als er iets in de driehoek verandert (bijvoorbeeld een ander vliegtuig of piloot) dan moet het betreffende deel van de ontheffingsprocedure opnieuw worden doorlopen. Foto s en video vanuit de lucht mag Sinds is er geen luchtfotovergunning meer nodig voor het maken van foto s en video s vanuit de lucht. Er zijn echter nog steeds aanbiedende bedrijven die zich onrechtmatig beroepen op toestemming van defensie om luchtfoto s te mogen maken. Zij suggereren hiermee onterecht ook toestemming te hebben om te mogen vliegen. Vraag daarom altijd naar een ontheffingsbewijs van IL&T als je met een extern bedrijf op het gebied van onbemand vliegen zaken wilt doen. Ga je in zee met een bedrijf zonder ontheffing, dan loop je als opdrachtgever risico s in de zin van het geven van een opdracht voor het uitvoeren van een illegale vlucht. Er zijn wel restricties vanwege de privacywetgeving. Film of fotografeer alleen waar je normaal ook mag komen en met een normale camera mag fotograferen. Dus niet in tuinen of boven afgesloten (bedrijven-) terreinen. Vraag ALTIJD eerst toestemming van de eigenaar! Deze tekst is tot stand gekomen dankzij branchevereniging DARPAS en is een momentopname. Voor de actuele stand van zaken raadpleegt u de volgende websites. transport/luchtvaart 15

16 Luchtvaartpolitie ziet toe op het illegaal, commercieel gebruik van RPAS De Groep Luchtvaarttoezicht, Afdeling Luchtvaart, van de Landelijke Eenheid van de politie kortweg de luchtvaartpolitie ziet toe op het ongeoorloofd inzetten van onbemande toestellen. Er zijn de afgelopen periode al diverse proces verbalen opgemaakt. De luchtvaartpolitie zorgt voor handhaving van het gebruik van RPAS, om illegaal, commercieel gebruik te voorkomen. We maken hiervoor altijd proces verbaal op, licht Patrick Fung van de dienst toe. Fung: En het is zeer waarschijnlijk dat het RPAS-toestel in beslag wordt genomen. Er zijn inmiddels al diverse proces verbalen opgemaakt hiervoor, maar de luchtvaartpolitie is wel afhankelijk van meldingen van collega s of derden. Wij speuren het internet niet actief af naar foto s of filmpjes die met RPAS zijn gemaakt, maar als we een melding krijgen dan stellen wij wel altijd een onderzoek in. Recreatief Bij recreatief gebruik kijkt de dienst naar de soort overtreding die werd gepleegd en wat de mate van gevaar was. Fung: De hoeveelheid overtredingen en de mate van gevaar bepalen dan per geval of er proces verbaal wordt opgemaakt. CTR s in Nederland 16 Preventief Als wij horen dat iemand wil gaan vliegen en daarbij waarschijnlijk één of meerdere overtredingen zal plegen, dan wordt de betreffende piloot vooraf gewaarschuwd niet te gaan vliegen. Bijvoorbeeld boven een evenement, of mensenmassa s. Gaat de gewaarschuwde piloot toch vliegen dan loopt hij het risico op een proces verbaal en/ of inbeslagname van zijn toestel. De luchtvaartpolitie zou graag zien dat verkopers van RPAS de (potentiële) kopers meer op de regelgeving wijst, zodat mensen zich wat meer bewust zijn van de regels. Een ander punt is dat burgers die overlast ondervinden van onbemande toestellen de weg naar de luchtvaartpolitie nog niet goed weten te vinden. Datzelfde geldt zelfs voor sommige politieambtenaren. In beide gevallen komt dat volgens Fung door de relatieve onbekendheid van het fenomeen.

17 International collaboration benefit and difference in RPAS legislation between UK-NL-BE-FR UK Aircraft Mass 20 kg and less Airworthiness Approval? No Registration? No Operating Permission? (Note 1) Pilot Qualification (Note 1)BNUC-S TM or equivalent (Note2) FR NL BE More than 20 kg, up to and including 150 kg More than 150 kg 25 kg and less recreational use Above 25 kg recreational use 25 kg and less aerial work 2kg and less aerial work <25 kg and 2><4kg not aerial work Less than 150 kg bvlos science more than 150 kg bvlos science Less than 150 kg More than 150 kg Less than 150 kg (Note 4) More than 150 kg (Note 3) EASA Permit to Fly or UK Permit to Fly in accordance with B conditions (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) EASA Permit to Fly or FR Permit to Fly in accordance with B conditions (Note 3) (Note 3) EASA Permit to Fly or NLD Permit to Fly in accordance with B conditions (Note 3)? EASA Permit to Fly (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3) (Note 3)?,BNUC TM or equivalent (Note2),BNUC TM,CPL(A)or equivalent (Note2), theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license., theoretical part of PPL, ULV of glider pilot license.,bnuc TM NLR or equivalent (Note2)??? 17 Notes: 1) Applicable from 1 January 2010 for aircraft used for Aerial Work purposes or if flown within a congested area and/or close to people or property. 2) Equivalent pilot experience will be considered on a case-by-case basis during application for an operating permission. 3) It may be possible to obtain certain exemptions from the airworthiness and registration requirements. 4) In Belgium only a permit for test, education, demonstration, research and governmental RPAS-flights exists. De Belgium law- and regulation for RPAS less than 150 kg is still in development. Remarks. 1 ASA has published a roadmap for preparing en implementing RPAS rules for RPAS < 150 kg. 2 A lot of European countries have more or less implemented their own rules. Some rules common, other differs in a very way. 3 JARUS is also working on common European rules. 4 It is possible that above mentioned information is old at the 6 th November presentation. A lot of countries are working on new rules (Eg UK en BE) or do have now an internet consultation (NLD). Tekst: Walter Broeders/ Frits Muller/ Henk Ottens -Unmanned aviation solutions B.V. Opgesteld voor Interreg cluster BERISUAS (better response and improved safety through RPAS)

18 Simulatiemodel helpt om de kosten van RPAS in kaart te brengen Wat kost de inzet van RPAS eigenlijk? Maakt het operaties goedkoper of juist duurder dan met traditionele middelen? Levert het meer of betere informatie op? Of informatie die je anders niet kunt verkrijgen? Hoe waardevol is dat? En met welke andere aspecten van het inzetten van RPAS moet je rekening houden? Benjamin Schumann deed als promovendus aan het Institute for Complex Systems Simulation van de University of Southampton onderzoek naar het gebruik van operationele simulaties voor luchtvaarttoepassingen. Met als onderzoeksvraag: kan simulatie bijdragen aan een beter ontwerp van een luchtvaarttuig? Voor zijn onderzoek focuste Schumann op drie verschillende ontwerpen van RPAS, waarvan de 2SEAS20 er één was. Hiervoor nam hij de 3i-scenario s (zie pagina 5 + 6) als uitgangspunt. Het simulatiemodel werd aangevuld met allerlei operationele data: het brandstofverbruik, de vliegsnelheid, het aantal take off s en landingen, het aantal keren opnieuw tanken en het aantal keren dat het toestel faalt. Schumann: En dat hebben we doorgerekend in het simulatiemodel. 18 Opmerkelijke resultaten Aanvankelijk leidde dat tot een opmerkelijke conclusie, namelijk dat bijna een toestel per week verloren werd. Maar dat was niet erg, zegt Schumann. Want het doel van de studie was om het ontwerp van het toestel te verbeteren. De onderzoeker ontdekte dat het hoge aantal ongelukken vooral te wijten was aan het landen. Dat ging in de simulatie te vaak mis. Het ontwerp werd aangepast. Sommige componenten werden meer robuust gemaakt of dubbel uitgevoerd en de brandstoftanks werden vergroot. Dit vond plaats vanuit de gedachte dat het aantal keren opstijgen en landen hierdoor omlaag kon. Er volgde een nieuwe simulatie, maar het aantal crashes ging omhoog van 45 naar 60. Simulatie verbetert ontwerp Uit analyse van de data bleek dat het aantal ongelukken tijdens de vlucht daalde van tien per jaar naar 0,6. Dankzij de robuustere componenten, zegt Schumann. Het aantal crashes bij het landen steeg echter 60. Oorzaak: de grotere brandstoftanks. Oplossing: het gehele toestel opnieuw ontwerpen en een tweede design review-ronde. Er volgde ook een belangrijke aanpassing in de definitie van de missie. We vlogen telkens op maximale snelheid. Maar was dat wel noodzakelijk? Kon het niet langzamer? Alleen voor reddingsoperaties was maximale snelheid noodzakelijk. Voor havenpatrouilles en ankerplaatscontroles bleek snelheid minder van belang. We brachten de snelheid omlaag en het aantal ongelukken ging drastisch naar beneden. Dit kwam doordat het aantal keren opnieuw tanken naar beneden ging en daarmee het aantal landingen. Uiteindelijk kwamen we op zeventien verliezen per jaar. Dat is nog steeds onacceptabel, maar het toont aan dat simulatie helpt om het ontwerp te verbeteren. Kostenkant Om ook de kostenkant in beeld te brengen werd een kostenfactor toegekend aan iedere component van het vliegen met RPAS. Brandstofverbruik, het aantal starts en landingen, onderhoudskosten, aanschafkosten, de kosten voor het maken van een foto et cetera. Hieruit distilleerden we een kostprijs per uur. Dat pasten we vervolgens toe op ieder scenario. Dat leidde tot een totaal kostenplaatje van anderhalf miljoen US Dollars per jaar. Belangrijke kanttekeningen hierbij zijn het hoge aantal (gesimuleerde) crashes en de hoge vliegsnelheid, maar ook de (gesimuleerde) dagelijkse inzet van acht uur. Een belangrijk deel van de anderhalf miljoen dollar gaat dus op aan het aanschaffen van nieuwe toestellen. (Geschat op USD per toestel.) Andere kostencomponenten zijn de operationele kosten voor het onderhoud en de inzet van een piloot en zijn back-up, de cameraman en de medewerker(s) die de beelden moet(en) analyseren. Meerwaarde afwegen Behalve de kosten van de inzet zelf is het belangrijk om de meerwaarde af te wegen. Neem het reddingsscenario van de kitesurfer. Hoe duur is het om een leven te redden? Als iemand te lang in het water ligt, verdrinkt hij. Met de snellere inzet van RPAS kun je die persoon misschien redden. Maar als we een extra leven willen redden, wat mag dat dan kosten? Vanaf een patrouilleboot kun je niet op het dek van een zeeschip kijken. Met RPAS wel, maar dat is een voordeel dat je lastig in geld kunt uitdrukken. Schumann maakte een vergelijking tussen de huidige inzet van reddingsboten en dezelfde inzet aangevuld met RPAS. De tijd die het kost om een drenkeling te vinden gaat flink naar beneden, maar de

Mag ik vliegen met mijn Drone? Versie 1.7 - Maart 2014

Mag ik vliegen met mijn Drone? Versie 1.7 - Maart 2014 Mag ik vliegen met mijn Drone? Versie 1.7 - Maart 2014 Inleiding Steeds vaker zijn ze in het nieuws: Drones. De volledige (werkelijke) naam is Remotely Piloted Aircraft System (RPAS). Dit kunnen op afstand

Nadere informatie

Informatie over regelgeving en verzekeringen. Oktober 2014. Zicht op drones

Informatie over regelgeving en verzekeringen. Oktober 2014. Zicht op drones Informatie over regelgeving en verzekeringen Oktober 2014 Zicht op drones Waarom deze brochure? Het gebruik van drones neemt snel toe. Brandweer en politie zetten drones bijvoorbeeld in voor inspectie

Nadere informatie

DRONES Ontwikkelingen regelgeving in Nederland. Hanneke van Traa-Engelman Journée Schadee 13 april 2017

DRONES Ontwikkelingen regelgeving in Nederland. Hanneke van Traa-Engelman Journée Schadee 13 april 2017 DRONES Ontwikkelingen regelgeving in Nederland Hanneke van Traa-Engelman Journée Schadee 13 april 2017 Door de voortschrijdende technologie blijft het aantal toepassingen waarvoor drones kunnen worden

Nadere informatie

Drones in Natuuronderzoek

Drones in Natuuronderzoek Drones in Natuuronderzoek Rob van de Haterd 13 maart 2014 Onbemande luchtvaartuigen (UAS) De term drone wordt vooral militair gebruikt Officiële term is onbemande luchtvaartuigen, oftewel Unmanned Aircraft

Nadere informatie

Drones of Onbemande Luchtvaartuigen?

Drones of Onbemande Luchtvaartuigen? Drones of Onbemande Luchtvaartuigen? Ontwikkelingen in het Luchtrecht Journée Schadee, 3 april 2014 Hanneke van Traa-Engelman 1 Drones of onbemande luchtvaartuigen? 2 Drones of onbemande luchtvaartuigen?

Nadere informatie

ROC 09/2016 NLR DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU,

ROC 09/2016 NLR DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU, Nummer 2016/25778 Betreft ROC 09/2016 NLR Luchtvaart Mercuriusplein 1-63 Hoofddorp Postbus 575 2130 AN Hoofddorp www.ilent.nl Contactpersoon F 070-4563009 DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU,

Nadere informatie

ROC Eagle Eye Inspection Services B.V.

ROC Eagle Eye Inspection Services B.V. Nummer -2016/46088 Betreft ROC Eagle Eye Inspection Services B.V. Mercuriusplein 1-63 Hoofddorp Postbus 575 2130 AN Hoofddorp www.ilent.nl Contactpersoon F 070-4563269 DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR

Nadere informatie

In dit deel van de regeling worden de bijzondere bevoegdverklaringen geregeld. Het gaat hierbij om de volgende drie verklaringen:

In dit deel van de regeling worden de bijzondere bevoegdverklaringen geregeld. Het gaat hierbij om de volgende drie verklaringen: Toelichting op voorgenomen Regeling op afstand bestuurde luchtvaartuigen Algemeen De voorgenomen regeling is in de eerste plaats uitvoering van de Wet luchtvaart en de voor consultatie voorliggende wijzigingen

Nadere informatie

Wat doen wij Wie zijn wij Ons mission statement

Wat doen wij Wie zijn wij Ons mission statement AERINSPECT Over Aerinspect Wat doen wij Aerinspect voorziet de industrie van innovatieve inspecties met behulp van drones. Hierdoor kunt u veilige inspecties op visueel en thermisch gebied nauwkeurig uitvoeren

Nadere informatie

Onbemande Luchtvaart beroepsmatige inzet en spelregels

Onbemande Luchtvaart beroepsmatige inzet en spelregels Onbemande Luchtvaart beroepsmatige inzet en spelregels Martin Joosse Raak ViaVote, Leeuwarden, 22 januari 2015 Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium National Aerospace Laboratory NLR Inhoud Inleiding

Nadere informatie

SPACE 53 Workshop RPAS Luchtvaartregelgeving

SPACE 53 Workshop RPAS Luchtvaartregelgeving SPACE 53 Workshop RPAS Luchtvaartregelgeving Inleiding Internationale structuur Nationale structuur Luchtvaartregels RPAS/Drones 24/11/2017 RPAS Airlaw 2 Internationale structuur International Civil Aviation

Nadere informatie

Huidige en toekomstige Europese Wetgeving

Huidige en toekomstige Europese Wetgeving Huidige en toekomstige Europese Wetgeving Space 53 23 NOVEMBER 2017 1 22/11/2017 EuroUSC-Benelux Keuringen van Scholen, producenten, distributeurs, operatoren en piloten RPAS NL-ASRPAS-359 Operationele

Nadere informatie

Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen

Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen Kooy Symposium 2010 14 April 2010 ESA Onbemande vliegtuigen gebruik Ondersteunende technologieën Frank.Zeppenfeldt@esa.int ESA s rol bij totstandkoming

Nadere informatie

Lichte onbemande luchtvaartuigen

Lichte onbemande luchtvaartuigen Lichte onbemande luchtvaartuigen Vergunningen, ontheffingen, regels en toezicht Gert Kruiswijk 25 maart 2015 Inleiding Definities Recreatief gebruik Beroepsmatig gebruik Toezicht Vragen DGB (IenM) Maakt

Nadere informatie

Stichting Fokker F27 Friendship

Stichting Fokker F27 Friendship Inhoud: 1. Doelstelling van de stichting Fokker F27 Friendship 2. Introductie 3. Operationele plannen Praktische invulling 4. Financieel 1. Doelstelling van de De doelstelling van de Stichting is het operationeel

Nadere informatie

DJI Phantom 2 Vision

DJI Phantom 2 Vision 2-3-2015 DJI Phantom 2 Vision Merle Goering & Aniek Heuzels 3T2 Het Assink Lyceum van Brakelstraat Haaksbergen Inhoud wat zijn de specificaties van de DJI Phantom 2 Vision... 2 hoe bestuur je een DJI Quatcopter...

Nadere informatie

RPAS en Vliegvelden. Workshop 1 - Space53 November 2017

RPAS en Vliegvelden. Workshop 1 - Space53 November 2017 RPAS en Vliegvelden Workshop 1 - Space53 November 2017 Operationeel advies gebaseerd op kennis Pragmatische toepassing van kennis Training voor overheid en bedrijfsleven 22/11/2017 2 Achtergrond regelgeving

Nadere informatie

WHITE PAPER DRONES 1

WHITE PAPER DRONES 1 WHITE PAPER DRONES 1 INHOUDSOPGAVE 1. Wat is een drone? 3 2. Toepassingen 4 3. Regelgeving recreatief 5 4. Regelgeving commercieel 6 5. Foto's en video's 8 6. Te veel regulering? 9 7. Over SOLV 11 8. Over

Nadere informatie

Gelet op artikel 5.7 van de Wet luchtvaart en artikel 56 van het Luchtverkeersreglement;

Gelet op artikel 5.7 van de Wet luchtvaart en artikel 56 van het Luchtverkeersreglement; Datum Nummer HDJZ/LUV HOOFDDIRECTIE JURIDISCHE ZAKEN Onderwerp Regeling van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat, houdende nadere regels voor vluchten met een modelvliegtuig (Regeling modelvliegen)

Nadere informatie

Inspectie & Handhaving met drones

Inspectie & Handhaving met drones 1e Hogeweg 188 3701 HL Zeist T: +31 (0)30 605 5877 F: +31 (0)30 609 0187 info@centerone.nl www.centerone.nl Inspectie & Handhaving met drones Peter van der Schuyt 5 maart 2015, 11:40 12:10 Agenda Drones

Nadere informatie

INFORMATIEBULLETIN DRONES VOOR DE EILANDEN BONAIRE, SINT EUSTATIUS EN SABA Frequently asked questions (FAQ)

INFORMATIEBULLETIN DRONES VOOR DE EILANDEN BONAIRE, SINT EUSTATIUS EN SABA Frequently asked questions (FAQ) INFORMATIEBULLETIN DRONES VOOR DE EILANDEN BONAIRE, SINT EUSTATIUS EN SABA Frequently asked questions (FAQ) Zie ook: https://english.ilent.nl/themes/r/rpas---remotely-piloted-aircraft-systems-drones 1.

Nadere informatie

Concept ten behoeve van internetconsultatie juli-augustus 2017

Concept ten behoeve van internetconsultatie juli-augustus 2017 Concept ten behoeve van internetconsultatie juli-augustus 2017 Regeling van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, van..., nr. IENM/BSK tot wijziging van de Regeling op afstand bestuurde luchtvaartuigen

Nadere informatie

DJI Phantom 2 Vision

DJI Phantom 2 Vision DJI Phantom 2 Vision Stijn bruggert & Rik bossink 3T4 inhoud 1. Wat zijn de specificaties van DJI Phantom 2 visiom. 2. Hoe bestuur je een DJI Quadcopter. 3. Waar moet je op letten voordat je gaat vliegen

Nadere informatie

Hand- out Boeing 737 vliegen. hand- out- PU.01

Hand- out Boeing 737 vliegen. hand- out- PU.01 Hand- out Boeing 737 vliegen. Pitch- Up Arendweg 37- B Lelystad Airport 085-210 60 66 pitch- up.nl 1 Deze hand- out is samengesteld door Simcenter Lelystad, Pitch- Up en wordt toegepast bij het uitvoeren

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 : nationaal wettelijk kader 1. Aanvraagprocedure vergunning Type vlucht? a) Test vluchten:

Hoofdstuk 2 : nationaal wettelijk kader 1. Aanvraagprocedure vergunning Type vlucht? a) Test vluchten: Type vlucht? a) Test vluchten: Testen van luchtvaartuigen, nuttige lading, software b) Opleidingsvluchten: Opleiding van afstandspiloot en/of gebruik van nuttige lading c) Demonstratievluchten: Tonen wat

Nadere informatie

Belgian Unmanned Aircraft Systems Association. VVSG Drones en andere luchtactiviteiten 22 september 2015

Belgian Unmanned Aircraft Systems Association. VVSG Drones en andere luchtactiviteiten 22 september 2015 Belgian Unmanned Aircraft Systems Association VVSG Drones en andere luchtactiviteiten 22 september 2015 ONZE VERENIGING Opgericht in Juli 2012 Missie: Vertegenwoordigen, informeren en het verdedigen van

Nadere informatie

IMELDA SCHUTTE EN MANON VAN WESTEN 3T4

IMELDA SCHUTTE EN MANON VAN WESTEN 3T4 IMELDA SCHUTTE EN MANON VAN WESTEN 3T4 Specificaties van de drone.... 3 DJI Phantom 2 vision.... 3 -Specificaties... 3 -Camera... 3 -Afstandsbediening... 3 Hoe bestuur je de quadcopter.... 4 Checklist....

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Commerciële Ballonvaarders Nederland (CBN) Type ontheffing : Generieke ontheffing voor ballonvluchten Datum ontvangst

Nadere informatie

RPAS in België. AGIV-Trefdag 28 november Vereniging zonder winstoogmerk Association sans but lucratif

RPAS in België. AGIV-Trefdag 28 november Vereniging zonder winstoogmerk Association sans but lucratif RPAS in België AGIV-Trefdag 28 november 2013 Inhoud Wat zijn drones? BeUAS Wetgeving UAV Toepassingen Voorbeelden Besluit Wat zijn drones Drones Populaire naam UAV Unmanned Aerial Vehicle RPAS Remotely

Nadere informatie

Imagine. er zijn geen rechtsregels over drones

Imagine. er zijn geen rechtsregels over drones imagine Imagine er zijn geen rechtsregels over drones wat niet is verboden, mag worden gedaan wat niet is geboden, mag worden nagelaten Imagine > er zijn geen rechtsregels over drones < een legal license!

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : HeliCentre B.V. Type ontheffing : Locatiegebonden TUG-ontheffing voor helikoptervluchten Datum ontvangst aanvraag

Nadere informatie

General info on using shopping carts with Ingenico epayments

General info on using shopping carts with Ingenico epayments Inhoudsopgave 1. Disclaimer 2. What is a PSPID? 3. What is an API user? How is it different from other users? 4. What is an operation code? And should I choose "Authorisation" or "Sale"? 5. What is an

Nadere informatie

Naar aanleiding van de vele vragen die we krijgen, heeft het ILT onderstaand voor u de meest voorkomende vragen incl. antwoord op een rij gezet.

Naar aanleiding van de vele vragen die we krijgen, heeft het ILT onderstaand voor u de meest voorkomende vragen incl. antwoord op een rij gezet. Naar aanleiding van de vele vragen die we krijgen, heeft het ILT onderstaand voor u de meest voorkomende vragen incl. antwoord op een rij gezet. Wat is de aanleiding voor het nietig verklaren van de medisch

Nadere informatie

VEILIGHEIDS REGLEMENT

VEILIGHEIDS REGLEMENT versie 8 VEILIGHEIDS REGLEMENT Algemeen: Modelvliegers vallen onder het Basis Veiligheidsreglement Modelvliegsport en de Regeling Modelvliegen van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat van 2 december

Nadere informatie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie 11 december 2014 Het project EUregio Life Cycle Costing (EULC2) is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Handelende in overeenstemming met de Minister van Defensie;

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Handelende in overeenstemming met de Minister van Defensie; STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 35589 27 juni 2017 Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van de tijdelijke

Nadere informatie

Drones bij Defensie. De stand van zaken ONGERUBRICEERD. DO / AMO / ISR Majoor Boudewijn Roddenhof HOT Projectteam invoering MALE UAS

Drones bij Defensie. De stand van zaken ONGERUBRICEERD. DO / AMO / ISR Majoor Boudewijn Roddenhof HOT Projectteam invoering MALE UAS De stand van zaken DO / AMO / ISR Majoor Boudewijn Roddenhof HOT Projectteam invoering MALE UAS Introductie Majoor-vlieger Boudewijn Roddenhof Sinds 1993 in dienst Defensie Momenteel werkzaam Defensiestaf,

Nadere informatie

Open voor iedereen. Ook via mobiel en tablet!

Open voor iedereen. Ook via mobiel en tablet! ziekenhuis Open voor iedereen. Ook via mobiel en tablet! Het Groene Hart Ziekenhuis (GHZ) in Gouda is een modern, flexibel, slagvaardig en ondernemend ziekenhuis met zo n 450 bedden en ruim 125 medisch

Nadere informatie

UAV s voor veiligheid. Ir. Reinout Gunst Veiligheidscoördinator 3 april 2013 Kooy symposium

UAV s voor veiligheid. Ir. Reinout Gunst Veiligheidscoördinator 3 april 2013 Kooy symposium UAV s voor veiligheid Ir. Reinout Gunst Veiligheidscoördinator 3 april 2013 Kooy symposium Onderwerpen 3i UAV project Haven van Rotterdam Waarom deelname aan 3i? Scenario s 2 Interreg 2Seas program Cross

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 30 806 Onbemande vliegtuigen (UAV) Nr. 47 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN DEFENSIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Wijziging van de Wet luchtvaart en enkele andere wetten (Verzamelwet luchtvaart)

Wijziging van de Wet luchtvaart en enkele andere wetten (Verzamelwet luchtvaart) Nota naar aanleiding van het verslag Wijziging van de Wet luchtvaart en enkele andere wetten (Verzamelwet luchtvaart) Met belangstelling heb ik kennisgenomen van het verslag van de vaste commissie voor

Nadere informatie

DRONES. Regelgeving in de Europese Unie. Hanneke van Traa-Engelman NVV 14 september 2017

DRONES. Regelgeving in de Europese Unie. Hanneke van Traa-Engelman NVV 14 september 2017 DRONES Naar nieuwe uniforme Regelgeving in de Europese Unie Hanneke van Traa-Engelman NVV 14 september 2017 Onbemande luchtvaartuigen, unmanned aircraft(ua), unmanned aircraftsystems(uas), meestal Drones

Nadere informatie

De ontheffing procedure is waar mogelijk met andere veranderingen meegenomen.

De ontheffing procedure is waar mogelijk met andere veranderingen meegenomen. Toelichting ministerie van Infrastructuur en Milieu op de reacties van de internetconsultatie Ontwerpbesluit tot wijziging luchtvaartbesluiten waarmee regels voor op afstand bestuurde luchtvaartuigen (RPA

Nadere informatie

Altijd een oog dat met u mee kijkt zonder dat u er zelf iets voor hoeft te doen

Altijd een oog dat met u mee kijkt zonder dat u er zelf iets voor hoeft te doen Altijd een oog dat met u mee kijkt zonder dat u er zelf iets voor hoeft te doen Dé specialist in camerabewaking RM-Vision: dé specialist in camerabewaking Eerlijk en deskundig advies RM-Vision is een bedrijf

Nadere informatie

Drones for Firefighting. Friday

Drones for Firefighting. Friday Drones for Firefighting Friday 17-11-2017 Introduction Martijn Zagwijn: Specialist Informationmanagement / Project Manager RPAS Brandweer Twente (Region 5) RPAS Drones project Firefighting Services Fire

Nadere informatie

Ons kenmerk 2016/ Maastricht 15 december 2016 Zaaknummer Bijlagen 2 Verzonden. Besluit van Gedeputeerde Staten van Limburg.

Ons kenmerk 2016/ Maastricht 15 december 2016 Zaaknummer Bijlagen 2 Verzonden. Besluit van Gedeputeerde Staten van Limburg. Ons kenmerk 2016/100567 Maastricht 15 december 2016 Zaaknummer 2016-602998 Bijlagen 2 Verzonden Besluit van Gedeputeerde Staten van Limburg Verzoek Bij brief van 21 november 2016, ingekomen op 23 november

Nadere informatie

Belangrijke weetjes over de opleiding tot privaat piloot

Belangrijke weetjes over de opleiding tot privaat piloot Vliegen is een droom. Maar beginnen aan een vliegopleiding is ook een belangrijke beslissing voor jou en je gezin. Luchtvaart is een materie waarop meerdere reglementeringen van toepassing zijn. Met dit

Nadere informatie

DRONE PREFLIGHT PRO. Een goede voorbereiding draagt bij aan het veilig uitvoeren van een dronevlucht

DRONE PREFLIGHT PRO. Een goede voorbereiding draagt bij aan het veilig uitvoeren van een dronevlucht Een goede voorbereiding draagt bij aan het veilig uitvoeren van een dronevlucht DRONE PREFLIGHT PRO Drone PreFlight Pro, gebouwd door en voor drone-operators, is een online platform met alle relevante

Nadere informatie

UAV, van aanschaf tot lancering. Carl Lankveld

UAV, van aanschaf tot lancering. Carl Lankveld UAV, van aanschaf tot lancering Carl Lankveld Agenda Luchtfoto s in de Geodesie Types UAV UAV in de Geodesie Hoe werkt het? sensefly ebee Trimble UX5 Ontheffingen Briefing Demovlucht Luchtfoto s in de

Nadere informatie

STAATSCOURANT. Nr

STAATSCOURANT. Nr STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 58181 12 oktober 2018 Beschikking van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat, houdende ontheffing RPA-L, beperking

Nadere informatie

Gebruik van mobiele systemen in General Aviation

Gebruik van mobiele systemen in General Aviation Gebruik van mobiele systemen in General Aviation Rob Ruigrok 14 november 2015 Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium National Aerospace Laboratory NLR Het NLR N L R Schiphol N L R Volkel N L R A m

Nadere informatie

AANVRAAGFORMULIER GENERIEKE TUG-ONTHEFFING Artikel 8a.51 Wet Luchtvaart/RBML

AANVRAAGFORMULIER GENERIEKE TUG-ONTHEFFING Artikel 8a.51 Wet Luchtvaart/RBML AANVRAAGFORMULIER GENERIEKE TUG-ONTHEFFING Artikel 8a.51 Wet /RBML Een op deze aanvraag verleende ontheffing geeft afhankelijk van de aanvraag voor 1 tot 12 dagen per kalenderjaar per dag het recht op

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Ryfas Helicopters Type ontheffing : Locatiegebonden TUG-ontheffing voor helikoptervluchten Datum ontvangst aanvraag

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Ryfas Helicopters Type ontheffing : Locatiegebonden TUG-ontheffing voor helikoptervluchten Datum ontvangst aanvraag

Nadere informatie

1. Wat weet ik er al van. Ik doe mijn werkstuk over "Tunnels en Bruggen". Ik weet er nog niet veel van, daarom wil ik er meer over weten.

1. Wat weet ik er al van. Ik doe mijn werkstuk over Tunnels en Bruggen. Ik weet er nog niet veel van, daarom wil ik er meer over weten. Edwin van Tienen TUNNELS EN BRUGGEN Inhoud. 1. Wat weet ik er al van. 2. Tunnels. 2.1 Boren. 2.2 Tunnels in de bergen. 3. De kanaaltunnel. 3.1 Tunnel onder de zee. 3.2 De TGV. 4. Bruggen. 4.1 Onderzoeken

Nadere informatie

De belangrijkste vragen én antwoorden op een rij over vliegen met drones

De belangrijkste vragen én antwoorden op een rij over vliegen met drones De belangrijkste vragen én antwoorden op een rij over vliegen met drones Project Drones, Brandweer Nederland Waarom een landelijk project? Wat is het doel van het landelijk project? Wat levert het landelijk

Nadere informatie

Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones. veiligheid op de grond en in de lucht. economische ontwikkeling

Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones. veiligheid op de grond en in de lucht. economische ontwikkeling 1 Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones Onderhandelingen met sector en met Europese Commissie April 2016: Koninklijk Besluit Drones veiligheid op de grond en in de lucht economische

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : G.P. Wit Type ontheffing : Locatiegebonden TUG-ontheffing voor paramotorvluchten Datum ontvangst aanvraag : 16 april

Nadere informatie

Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een bijzonder luchtverkeersgebied TT Assen

Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een bijzonder luchtverkeersgebied TT Assen Nummer -2014/33988 Betreft Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een bijzonder luchtverkeersgebied TT Assen DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN

Nadere informatie

T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5

T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5 T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5 Samen Meer Bereiken Een netwerk voor mobiele telefonie is nooit af. T-Mobile volgt het gebruik en de prestaties van het mobiele netwerk op de

Nadere informatie

Kerntaak 1: Plant wegtransporten

Kerntaak 1: Plant wegtransporten Kerntaak 1: Plant wegtransporten Werkproces 1.1: Beoordeelt transportopdrachten en aanvragen De planner wegtransport ontvangt een transportopdracht/transportaanvraag en beoordeelt of deze kan worden uitgevoerd

Nadere informatie

WC053 - Foldable Hi-Def 1.3M Trackcam USB 2.0

WC053 - Foldable Hi-Def 1.3M Trackcam USB 2.0 WC053 - Foldable Hi-Def 1.3M Trackcam USB 2.0 Inleiding Stel de Sweex Foldable Hi-Def 1.3M Trackcam USB 2.0 niet bloot aan extreme temperaturen. Plaats het apparaat niet in direct zonlicht of in de dichte

Nadere informatie

EEN NIEUW TIJDPERK IN HET BEHEER VAN RUIMTES EN WERKPLEKKEN. Building intelligence

EEN NIEUW TIJDPERK IN HET BEHEER VAN RUIMTES EN WERKPLEKKEN. Building intelligence EEN NIEUW TIJDPERK IN HET BEHEER VAN RUIMTES EN WERKPLEKKEN Building intelligence ROOM MANAGEMENT HAALT MAXIMAAL RENDEMENT UIT ALLE RUIMTES BrightBooking Room Management is een online platform, waarmee

Nadere informatie

Aanvraag Projectontheffing: VLIEGEXAMEN EURO USC Windmolen Marrum Versie 1 d.d. 27 augustus 2014

Aanvraag Projectontheffing: VLIEGEXAMEN EURO USC Windmolen Marrum Versie 1 d.d. 27 augustus 2014 Aanvraag Projectontheffing: VLIEGEXAMEN EURO USC Windmolen Marrum Versie 1 d.d. 27 augustus 2014 Copyright Droneview BV Versie 1 27 augustus 2014 Projectomschrijving: Inleiding: Droneview BV is in het

Nadere informatie

Air Operations Regulation

Air Operations Regulation Air Operations Regulation Regulation 965/2012 Leonard Boer Senior beleidsmedewerker DGB - Directie Luchtvaart Voorstellen Leonard Boer Senior-beleidsmedewerker Ministerie van Infrastructuur en Milieu Afdeling

Nadere informatie

Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau

Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau KICKSTARTERS We lanceren binnen twee maanden een nieuw digitaal platform waarmee u in hoog tempo business value genereert. De digitale transformatie is in volle gang. Consumenten

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Heli Holland Air Service B.V. Type ontheffing : Locatiegebonden TUG-ontheffing voor helikoptervluchten Datum ontvangst

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Skeye B.V. Type ontheffing : Generieke ontheffing voor vluchten met een onbemand luchtvaartuig Datum ontvangst aanvraag

Nadere informatie

Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones. veiligheid op de grond en in de lucht. economische ontwikkeling

Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones. veiligheid op de grond en in de lucht. economische ontwikkeling 1 Oktober 2014: Regeerverklaring : reglementair kader omtrent drones Onderhandelingen met sector en met Europese Commissie April 2016: Koninklijk Besluit Drones veiligheid op de grond en in de lucht economische

Nadere informatie

Interface tussen Stuurbediening en Sony autoaudio

Interface tussen Stuurbediening en Sony autoaudio The information in this document is in Dutch, English version follows later in this document Interface tussen Stuurbediening en Sony autoaudio LET OP! HOEWEL DE UITERSTE ZORGVULDIGHEID IS BETRACHT BIJ

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Vergunning luchtvaartvertoning Ballon Fiësta Meerstad

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Vergunning luchtvaartvertoning Ballon Fiësta Meerstad STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 48285 25 augustus 2017 Vergunning luchtvaartvertoning Ballon Fiësta Meerstad Datum: 17 augustus 2017 Nummer: ILT-2017/73581

Nadere informatie

De samenhang tussen integrale veiligheidskunde en Human Technology

De samenhang tussen integrale veiligheidskunde en Human Technology De samenhang tussen integrale veiligheidskunde en Human Technology 1 Inhoudsopgave: Samenvatting 3 De opleidingen 4 Overeenkomsten 5 Technologische ontwikkeling en veiligheid 6 Visie op het gezamenlijke

Nadere informatie

INFORMATIE VOOR LERAREN

INFORMATIE VOOR LERAREN INFORMATIE VOOR LERAREN met een AV1 in hun lokaal T: +31 616 997 359 M: klantenservice@noisolation.com Hoi leraar! Deze brief ontvang je omdat één van de leerlingen in je klas de lessen zal volgen met

Nadere informatie

BeCloud. Belgacom. Cloud. Services.

BeCloud. Belgacom. Cloud. Services. Cloud Computing Steven Dewinter Steven.Dewinter@belgacom.be February 13 th, 2012 Cloud computing is niet nieuw. Het is een evolutie, geen revolutie! Personal Computer, Tekstverwerker, Rekenblad, MS DOS,..

Nadere informatie

Versie ten behoeve van de internetconsultatie

Versie ten behoeve van de internetconsultatie Regeling van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat, van..., nr. IENW/BSK, tot wijziging van de Vrijstellingsregeling Besluit luchtverkeer 2014 in verband met het gedeeltelijk opheffen van het verbod

Nadere informatie

MAGAZINE VOOR MEDEWERKERS VAN RIJKSWATERSTAAT. op afstand bedienen

MAGAZINE VOOR MEDEWERKERS VAN RIJKSWATERSTAAT. op afstand bedienen MAGAZINE VOOR MEDEWERKERS VAN RIJKSWATERSTAAT DECEMBER 2015 Bruggen en sluizen op afstand bedienen 01-KRACHT_Cover.indd 1 23-11-15 11:35 REPORTAGE Blauwe golf door ritsend bedienen Buiten timmert de aannemer

Nadere informatie

Praktijktest Apeldoorn 30 april 2009 Koninginnedag

Praktijktest Apeldoorn 30 april 2009 Koninginnedag Incidentbeheer bij VNOG: Praktijktest Apeldoorn 30 april 2009 Koninginnedag Sinds 2005 is de Veiligheidsregio Noordoost Gelderland betrokken geweest bij de ontwikkeling van het incident-volgsysteem CCS-M

Nadere informatie

Monitoring. SolidBE B.V. Maarten Schoutenstraat SV Waddinxveen

Monitoring. SolidBE B.V. Maarten Schoutenstraat SV Waddinxveen Monitoring SolidBE B.V. Maarten Schoutenstraat 19 2741SV Waddinxveen 1 Inhoudsopgave Monitoring...3 Introductie...3 Netwerkcomponenten...4 Back-up...4 Discovery...4 Poller...5 SNMP-traps...5 Maintenance...5

Nadere informatie

Beleidsvoornemen Veiligheidsregelgeving drones

Beleidsvoornemen Veiligheidsregelgeving drones Beleidsvoornemen Veiligheidsregelgeving drones 1 Aanleiding Drones zijn toegankelijk voor iedereen in Nederland. De prijzen zijn relatief laag en de mogelijkheden zijn uitgebreid. Daardoor is de drempel

Nadere informatie

inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5.

inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5. Helikopters inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5. Het gebruik van helikopters 9 6. Filmpjes 13 Pluskaarten 14

Nadere informatie

Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een tijdelijk gebied met beperkingen TT-Assen

Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een tijdelijk gebied met beperkingen TT-Assen Nummer -2015/43669 Betreft Beschikking van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, houdende aanwijzing van een tijdelijk gebied met beperkingen TT-Assen DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 20653 16 april 2019 Beschikking vergunning luchtvaartvertoning TT Balloonfestival, Inspectie Leefomgeving en Transport

Nadere informatie

SITECH SERVICE SUPPORT SOLUTION

SITECH SERVICE SUPPORT SOLUTION SITECH SERVICE SUPPORT SOLUTION CONTROL YOUR FUTURE WITH SITECH In een tijd waarin budgetten en deadlines onder druk staan, is het cruciaal om te weten welke kosten u kunt verwachten. Voor service, onderhoud,

Nadere informatie

Hand- out Boeing 737. hand- out- PU.01

Hand- out Boeing 737. hand- out- PU.01 Hand- out Boeing 737 Pitch- Up Arendweg 37- B Lelystad Airport hand- out- PU.01 085-210 60 66 leervandeluchtvaart.nl 1 Deze hand- out is samengesteld door Simcenter Lelystad, Pitch- Up en wordt toegepast

Nadere informatie

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Ministerie van Verkeer en Waterstaat 1. EASA staat voor: A. European Aviation Safety Authority; B. European Aviation Safety Agency; C. European Aviation Safety Administration. 2. Een nationaliteitsvlag op een Nederlands luchtvaartuig is:

Nadere informatie

ENGLISH. Kerncijfers. Een overzicht van onze belangrijkste resultaten op basis van onze 5 strategische pijlers

ENGLISH. Kerncijfers. Een overzicht van onze belangrijkste resultaten op basis van onze 5 strategische pijlers ENGLISH U Kerncijfers Een overzicht van onze belangrijkste resultaten op basis van onze 5 strategische pijlers Wat hebben we bereikt in 2014-2015? In onderstaand overzicht staan onze belangrijkste resultaten,

Nadere informatie

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Ministerie van Verkeer en Waterstaat 1. Wat zijn de verschillen tussen een wet en een AMvB? A. een AMvB komt sneller tot stand en is makkelijker te wijzigen en regelt zaken meer in detail; B. een AMvB komt sneller tot stand en is makkelijker

Nadere informatie

*Z084CD5B499* Gemeenteraad van Goeree-Overflakkee Postbus AA MIDDELHARNIS. Geachte raad,

*Z084CD5B499* Gemeenteraad van Goeree-Overflakkee Postbus AA MIDDELHARNIS. Geachte raad, Gemeenteraad van Goeree-Overflakkee Postbus 1 3240 AA MIDDELHARNIS *Z084CD5B499* Geachte raad, Registratienummer : Z -17-85100 / 9457 Agendanummer : 14 Portefeuillehouder : Burgemeester Grootenboer- Dubbelman

Nadere informatie

Inzet Schiphol- Oostbaan

Inzet Schiphol- Oostbaan Veel gestelde vragen Banenstelsel Schiphol Inzet Schiphol- Oostbaan januari 2015 Versie 1.1 1. Algemeen Schiphol beschikt over vijf lange start- en landingsbanen en één kortere en is een knooppunt van

Nadere informatie

Regelgeving en toezicht op het gebruik van GNSS in Nederland. Lelystad, 14 november 2015

Regelgeving en toezicht op het gebruik van GNSS in Nederland. Lelystad, 14 november 2015 Regelgeving en toezicht op het gebruik van GNSS in Nederland Lelystad, 14 november 2015 Inleidende begrippen PBN For Dummies RNAV : A method of navigation which permits aircraft operation on any desired

Nadere informatie

Voortaan heeft u zèlf de controle over uw energiekosten! Dezelfde energie goedkoper

Voortaan heeft u zèlf de controle over uw energiekosten! Dezelfde energie goedkoper Voortaan heeft u zèlf de controle over uw energiekosten! Dezelfde energie goedkoper Een innovatie van Oxxio: de revolutie in energiemeting! Als u kiest voor energie van Oxxio, kiest u voor de goedkoopste

Nadere informatie

InnoVfoam B.V. Enterprise in foam firefighting innovations

InnoVfoam B.V. Enterprise in foam firefighting innovations InnoVfoam B.V. Enterprise in foam firefighting innovations InnoVfoam B.V. Enterprise in foam firefighting innovations Vragen over schuimblussystemen? Behoefte aan advies over het ontwerpen van een installatie?

Nadere informatie

Totaal overzicht met een alarm webgebaseerde servicecentrale.

Totaal overzicht met een alarm webgebaseerde servicecentrale. ALARM COMMUNICATIEDIENSTEN EagleEye Totaal overzicht met een alarm webgebaseerde servicecentrale. EagleEye is een cloud-gebaseerde dienst met een centrale, moderne en krachtige functie voor toezicht en

Nadere informatie

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51)

Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Wet luchtvaart Ontheffing Tijdelijk en Uitzonderlijk Gebruik (artikel 8a.51) Aanvrager : Norbert Fleuren Elektro-Technik Type ontheffing : Generieke ontheffing voor helikoptervluchten Datum ontvangst aanvraag

Nadere informatie

Het verzoek, bestaande uit het aanvraagformulier met een kaart van de locatie in Roermond, maakt deel uit van het onderhavige besluit (bijlage 2).

Het verzoek, bestaande uit het aanvraagformulier met een kaart van de locatie in Roermond, maakt deel uit van het onderhavige besluit (bijlage 2). Ons kenmerk 2018/55773 Maastricht 21 augustus 2018 Zaaknummer 2018-204867 Bijlage(n) 2 Verzonden 21 augustus 2018 Besluit van Gedeputeerde Staten van Limburg Verzoek Bij brief van 6 augustus 2018, ingekomen

Nadere informatie

Surveyvluchten aanvragen in de Amsterdam FIR

Surveyvluchten aanvragen in de Amsterdam FIR Surveyvluchten aanvragen in de Amsterdam FIR Werkwijze voor vluchtuitvoerders Inhoud Inhoud... 1 Inleiding... 2 Werkwijze kortstondige surveyvluchten... 3 Werkwijze surveyprojecten... 4 Contactgegevens...

Nadere informatie

HighDensity Netwerken Rapid Deployment Op iedere locatie de gewenste informatie met een gebiedsdekkend netwerk

HighDensity Netwerken Rapid Deployment Op iedere locatie de gewenste informatie met een gebiedsdekkend netwerk HighDensity Netwerken Rapid Deployment Op iedere locatie de gewenste informatie met een gebiedsdekkend netwerk Agenda Stedelijke netwerken Rotterdam Draadloos High Density Netwerken Rapid Deployment netwerken

Nadere informatie

Beantwoording van de 7 vragen uit het Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving (IAK)

Beantwoording van de 7 vragen uit het Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving (IAK) Beantwoording van de 7 vragen uit het Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving (IAK) Versie ten behoeve van internetconsultatie oktober 2017 1. Wat is de aanleiding? In het algemeen overleg

Nadere informatie