Stakeholders dialogue on Biodiversity and Key Market Players Welke markt(en) voor de biodiversiteit?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Stakeholders dialogue on Biodiversity and Key Market Players Welke markt(en) voor de biodiversiteit?"

Transcriptie

1 Stakehlders dialgue n Bidiversity and Key Market Players Welke markt(en) vr de bidiversiteit? Discussiewrkshps - 10 december 2013, Ateliers des Tanneurs, Brussel BIJLAGE: Verslag van de wrkshpdiscussies Cntext 3 Studies 3 Een participatieve benadering 4 Rapprtering van de verschillende sessies en wrkshps 5 Vrmiddagsessies 5 Plantaardige liën 5 Overzicht van de reacties 5 Standpunt /Perceptie van de verschillende actren 5 Algemene cnclusies 6 De natuurlijke stffen 6 Overzicht van de reacties 6 Standpunt /Perceptie van de verschillende actren 7 Algemene cnclusie 7 De prducten uit bimassa (Bigebaseerde prducten) 7 Overzicht van de reacties 7 Standpunt/perceptie van de verschillende actren 8 Algemene cnclusies 8 Algemene reacties ver de 3 thematieken 8 Alle reacties 8 Algemene cnclusies 9 Namiddagsessies 10 Plantaardige liën vr gebruik in veding 10 Aanwezige actren 10 Verlp van de discussies 10 Vrgestelde acties 11 Meerwaarde/belang van de prblematiek 11 GAPS 11 Discussie ver de parallelle mechanismen 11 De meest geschikte administratie(s) m hier verder ver na te denken, synergieën met zaken die lpende zijn 12 Cnclusies 12 De natuurlijke stffen vr gebruik in veding 12 Aanwezige actren 12 Verlp van de discussies 12 Vrgestelde acties 13 Meerwaarde /belang van de prblematiek 13 GAPS 13 Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn 14 Cnclusies 14 1

2 De prducten uit bimassa 14 Aanwezige actren 14 Verlp van de discussies 14 Vrgestelde acties 14 Meerwaarde/belang van de prblematiek 14 GAPS 15 Discussie ver de parallelle mechanismen 15 Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn 16 Varia 16 Cnclusies 16 Bimassa in csmetica & detergenten 17 Aanwezige actren 17 Verlp van de discussies 17 Vrgestelde acties 17 Meerwaarde/belang van de prblematiek 17 GAPS 17 Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn 18 Cnclusies 18 2

3 Cntext De steeds tenemende druk p de bidiversiteit (bilgische diversiteit van de ecsystemen, van de srten en van de genen) dwingt de mensheid erte m na te denken ver plssingen m de impact te beperken van haar cnsumptie van natuurlijke hulpbrnnen, en de impact van haar prductie van gederen en diensten die verband hudt met de explitatie van die hulpbrnnen. Hewel de ecsystemen aan de brn liggen van al het leven p aarde, en van de menselijke activiteiten in het algemeen, zijn we ns vaak nvldende bewust van de vrdelen die de natuur ns biedt, nch van hun waarde. FOD Vlksgezndheid zekt mmenteel uit he dat prces ter reductie van de impact van de cnsumptie en de prductie p de bidiversiteit in België p gang kan wrden gebracht. Dat prces strkt met de verbintenissen die werden aangegaan p federaal, natinaal en internatinaal niveau wat betreft de instandhuding van de bidiversiteit en van de natuurlijke hulpbrnnen. De belangrijkste delstelling van dat prces bestaat erin de bidiversiteit en de ecsysteemdiensten (de diensten die de natuur aan de mens levert) ng beter te integreren in de sectrale beleidslijnen, en vral te evlueren naar duurzamere cnsumptie- en prductiepatrnen dr de belangrijkste marktactren (cnsumenten, bedrijven, federaties, ng s, vakbnden, ) aan te medigen m na te denken ver de vrdelen p ecnmisch, sciaal en milieuvlak die ntstaan indien ze zich in hun gedrag en hun strategieën (p het gebied van aankp, verkp, sensibilisering, gezndheid,..), maar k in de prducten en diensten die ze aanbieden, inzetten vr de instandhuding en het duurzaam gebruik van de bidiversiteit en de natuurlijke hulpbrnnen. Studies In die cntext werden er twee studies uitgeverd: 1. Cnsumptiewijzen en bidiversiteit: Gedrag van de cnsumenten : Deze studie had tt del m het kennisniveau inzake bidiversiteit (en ecsysteemdiensten) te bepalen van de Belgische bevlking, de belangrijkste infrmatiebrnnen en de bezrgdheden van de cnsumenten te identificeren, hun niveau van betrkkenheid en engagement te meten, te bepalen heveel vertruwen ze hebben in merken/uithangbrden/labels, en tt slt m in kaart te brengen wat de mtivaties en de belemmeringen zijn m p een meer verantwrde manier te gaan cnsumeren. 2. Overgangsecnmie: Prductie- en cnsumptiewijzen: de sleutelactren van de markt erte aanmedigen m de bidiversiteit te integreren : Deze studie richtte zich vral p 3 sectren: veding, chemie en banken en verzekeringen. De belangrijkste delstelling van de studie was een lijst p te stellen van geschikte instrumenten, die gecategriseerd werden in regulerende instrumenten (dwingende wetgeving 1 ), cregulerende instrumenten (wettelijk kader pgezet dr de verheid, maar in nauwe samenwerking met sectren en andere stakehlders 2 ) en vrijwillige instrumenten (pgestart dr verheden f de privésectr 3 ) die tegepast f ndersteund kunnen wrden dr de federale regering m beter rekening te huden met de bidiversiteit en de ecsysteemdiensten. 1 Bvb: Eurpese richtlijnen en verrdeningen, wetten, kninklijke besluiten, 2 Bvb: sectrakkrden 3 Vlledig vrijwillige, en dus niet-dwingende maatregelen 3

4 Een participatieve benadering Het cllquium Welke markt(en) vr de bidiversiteit?, dat gerganiseerd werd p 10 december 2013 in de Ateliers des Tanneurs in Brussel, had tt del m de twee studies te te lichten en een eerste dialg p gang te brengen met de sleutelactren van de markt. Cnsumenten (burgers, verenigingen, ), federaties, ng s, vakbnden, bedrijven, hebben hun standpunten kenbaar gemaakt dr deel te nemen aan de rndetafels cnsumenten en bidiversiteit (vrmiddag) en business en bidiversiteit (namiddag). 3 grte thema s werden besprken tijdens dit cllquium: Plantaardige liën en meer bepaald palmlie (csmetica, detergenten en veding) Natuurlijke stffen (csmetica, detergenten en veding) Prducten uit bimassa (Bigebaseerde prducten) De besprekingen werden geverd aan de hand van twee sleutelvragen : 1. Wat is de interactie tussen nze prductie- en cnsumptiewijzen, de bidiversiteit en de ecsysteemdiensten? 2. Wat dient er te gebeuren m de markt met behulp van de bidiversiteit te ptimaliseren, en tegelijkertijd de bidiversiteit in stand te huden? De rndetafels in de vrmiddag vnden plaats in de vrm van een Wrld café. Het Wrld Café is een creatief prces dat een cnstructieve dialg en het delen van kennis en van ideeën wil faciliteren, m aldus een netwerk vr uitwisseling en acties te creëren : de deelnemers namen in kleine grepen plaats aan een tafel en discussieerden daar ver een nderwerp. De deelnemers veranderden regelmatig van tafel. Een gastheer, die aan de tafel bleef zitten, vatte de vrige cnversatie samen vr de nieuwkmers aan de tafel; de discussies buwden vervlgens verder p de vrgaande discussies. Aan het einde van dat prces werden de belangrijkste ideeën samengevat tijdens een plenaire vergadering. Die ideeën vrmden vervlgens de input vr de discussies tijdens de 4 wrkshps in de namiddag, met als thema s: Plantaardige liën vr gebruik in veding Natuurlijke stffen vr gebruik in veding Prducten uit bimassa (Bigebaseerde prducten) Bimassa in csmetica & detergenten 4

5 Rapprtering van de verschillende sessies en wrkshps Vrmiddagsessies Plantaardige liën Overzicht van de reacties impact p de bidiversiteit: ntbssing (wrdt steevast als eerste vernemd, de link met palmlie wrdt gelegd znder dat die vermeld wrdt) gevlgd dr mncultuur en vervlgens de injectie van stffen (pesticiden wrden veel vaker genemd dan meststffen); het verdwijnen van emblematische srten wrdt spntaan genemd (rang-etang, bijen, ), verstringen van de ecsystemen, ; vercnsumptie (en verbevlking); belang van minder en lkaler cnsumeren m het verlies van bidiversiteit in andere landen te vermijden vr prducten die wrden ingeverd in BE/EU; belang van heldere labels (vermijden dat er een vervled aan infrmatie wrdt gegeven: verplichtingen vr vedingsprducten, gezndheidsbdschappen, vrijwillige labels, ) en het weghalen van leugenachtige labels; ndzaak van het cntrleren van de markt en de criteria van de labels, en in het algemeen de verheden versterken; milieukst niet geïntegreerd in de prijs van de prducten zie analyse van de levenscyclus (LCA); de administratieve prcedure wrdt ervaren als lang en cmplex, en de indruk is k dat de verheden het aan de wetenschappers en de pers verlaten m alarm te slaan; prbleem van vermatig gebruik van palmlie in alle sectren; klimaatimpact (via ntbssing) die een ng grter verlies van bidiversiteit met zich meebrengt; kwestie van de traceerbaarheid van de plantaardige liën (vral duurzame palmlie). Standpunt /Perceptie van de verschillende actren Burger: meilijk m in het dagelijks leven na te gaan wat beter vr de bidiversiteit is; zu meer heldere en beter gecntrleerde labels willen (gecntrleerd dr de verheid f een erkend certificeringsinstantie), verwarring tussen de bestaande labels en tegenstrijdige infrmatie; de acties zijn gericht p het dagelijks leven, aankpcentrale, vermijden van te veel verpakking, palmlie (gevel dat palmlie aanwezig is in alle prducten) ; nd aan infrmatie, sensibilisering, vrlichting van de cnsument, de burger; nd aan geprduceerde alternatieven die duidelijk identificeerbaar zijn p de markt; het is de taak van de verheidsinstanties en de plitiek m (dwingende) regels in te veren m de markt en misbruiken p de markt te reguleren, nd aan meer plitieke med van de beleidsbepalers; gebruik van marketing vr palmlie in de grtdistributie f in de sectren (Nutella duurzame palmlie). Is er echt sprake van een eclgische mtivatie? Sectr: k vragende partij vr een grtere traceerbaarheid van palmlie (en zijn afgeleiden waarvan de traceerbaarheid ng meilijker en cmplexer is); de vrees van de cnsumenten heeft erte geleid dat er nieuwe prductgamma s werden ntwikkeld p basis van plantaardige liën; geen alternatieven vr palmlie die mmenteel ecnmisch haalbaar zijn. 5

6 Ng s: denken niet dat het mgelijk is m een label vr CO2/bidiv/ te ntwikkelen, want de analyse van de levenscyclus van elk prduct zu enrm veel tijd in beslag nemen; vr hen is de infrmatie vaak wel beschikbaar, maar meilijk te interpreteren vr de cnsument; een algemenere kijk (mbiliteitsplannen, eclgische vetafdruk, etc ). Algemene cnclusies de cnsumenten zijn zich bewust van de impact van de prductie en de cnsumptie van plantaardige liën p de gezndheid en de bidiversiteit; cnsensus ver anders cnsumeren (minder/beter); nd aan een geïntegreerd/duurzaam label; belang van de reglementering, van de cntrle erp, en in ruimere zin van de administratie; nd aan een sterker plitiek discurs. De natuurlijke stffen Overzicht van de reacties het gebruik van deze term beter mkaderen vr csmeticaprducten, bvb dr een vereengekmen definitie vr te stellen, met inbegrip van criteria ver de aanver ( van natuurlijke rsprng ), ver het respect vr de bidiversiteit, ver de gezndheid. Die definitie verder uitwerken zu echter een erg cmplexe efening zijn; de invering van een nieuw bidiversiteitslabel vertuigt niet, want het zu vr ng meer verwarring zrgen tussen de bestaande labels; sterke (maar niet unanieme) trend: gecndenseerde, duidelijke infrmatie, met daarin de belangrijkste milieuparameters, waarnder bidiversiteit, gezndheid en eerlijke handel. Die infrmatie zu gecntrleerd meten wrden dr de verheid. Die reflectie strkt met de aanbeveling van de cmmissie van 9 april 2013 in verband met het gebruik van gemeenschappelijke methdes vr het meten en vermelden van de milieuprestatie van de prducten. Die infrmatie zu aangebden kunnen wrden p de plaats van verkp; het nrmatieve aspect werd ter sprake gebracht: als de milieu- f gezndheidsinfrmatie erg negatief blijkt, waarm het prduct dan niet verbieden? Smmigen gaven zelfs aan dat het ndig is m de prijs van de milieuschade f van de gezndheidsrisic s (externaliteiten 4 ) te weerspiegelen in de prijzen van de betrkken prducten, aan de hand van een aangepaste fiscaliteit (teslag); de banksectr sturen wrdt niet als priritair beschuwd, want die investeert daar waar er vraag (cnsumenten) is. 4 De ecnmen verstaan nder externaliteiten f externe effecten het feit dat de prductie- f cnsumptieactiviteit van een ecnmische actr een invled heeft p het welzijn van een andere, znder dat een van beide een cmpensatie ntvangt f betaalt vr die invled. Een externaliteit kan psitief f negatief zijn, afhankelijk van het feit f het gevlg vr het welzijn gunstig f ngunstig is. Vervuiling in al zijn vrmen is een typisch vrbeeld van een negatieve externaliteit: wanneer een fabriek afval lst in het milieu, brengt ze, znder tegenpartij, schade te aan de inwners van de streek. De verlast ten gevlge van het autverkeer is een vrbeeld van een wederzijdse negatieve externaliteit: elke autmbilist brengt hinder te, en ndervindt zelf k hinder. Vaccinatie tegen besmettelijke ziekten, de technlgische vrdelen van een innvatie van het penbaar dmein zijn daarentegen psitieve externaliteiten. Het netwerkeffect vrmt het typevrbeeld van een wederzijdse psitieve externaliteit: de waarde die een cnsument tekent aan een netwerkdienst neemt te naarmate het aantal gebruikers van die dienst stijgt. Dat is bij vrbeeld het geval bij de telefn: he meer mensen er pgebeld kunnen wrden, he interessanter de aansluiting wrdt vr een nieuwe abnnee. Ecnmische actr: natuurlijke f rechtspersn die beslissingen neemt van ecnmische aard. De ecnmische actr kan een individu zijn, een gezin, een bedrijf, een land, een territriale eenheid, f een internatinale instantie... Elke ecnmische actr wrdt gekenmerkt dr zijn functies in de ecnmie (cnsumptie, investering, etc.). 6

7 Standpunt /Perceptie van de verschillende actren Cnsumenten en vertegenwrdigers van verenigingen: de afhankelijkheid van en de impact p de bidiversiteit zijn inbegrepen, maar niet p een duidelijke manier aangetnd; de nd aan mkadering van de term natuurlijk krijgt algemene steun, dr de verwarring die bestaat rnd deze term, zwel wat betreft hetgeen hij kan betekenen p het vlak van de eclgische vetafdruk, en meer bepaald vr de bidiversiteit, als wat betreft hetgeen hij kan betekenen vr de gezndheid; het lezen van de etiketten blijkt vr prblemen te zrgen, meer bepaald vr de afgeleide prducten met een cmplexe mschrijving (transparantie); de betruwbaarheid van de milieu- f gezndheidsinfrmatie is afhankelijk van de betrkkenheid van de verheden bij het pstellen van die infrmatie. De initiatieven uit de privé wrden verdacht van greenwashing; de nrmatieve en/f fiscale instrumenten kunnen ver het algemeen rekenen p veel steun; de deelnemers gelven ver het algemeen in de invled van de cnsumenten p de markt. Betrkken sectren: betere mkadering van de term natuurlijk wrdt niet als nuttig gezien en wrdt afgeraden. De reden die wrdt aangehaald, is de cmplexiteit van deze efening: alles kan als natuurlijk wrden beschuwd. Experts verheden: de vrkeur wrdt gegeven aan inspanningen inzake eclgische infrmatie. Er wrdt geen advies verstrekt ver de keuze van de instrumenten (eclgische bdschappen, nrmen, fiscaliteit, ). Men is bevreesd ver de gevlgen van eclgische bdschappen vr de kleine prducenten (mechanisme is belastend p administratief en financieel vlak). Algemene cnclusie De eclgische infrmatie lijkt de pijler te zijn waar de cnsumenten het meest vrkeur aan geven, en degene waar de grtste eensgezindheid bestaat. De rl van de verheid staat centraal in de besprken pistes. De prducten uit bimassa (Bigebaseerde prducten) Overzicht van de reacties de term bigebaseerde prducten is niet duidelijk vr de deelnemers aan het begin van de wrkshp; weinig mensen zijn vertuigd van de milieuvrdelen van het vervangen van fssiele prducten dr prducten uit bimassa, en ze vragen zich af f het reeds mgelijk is m te meten wat die vervanging exact plevert (wrdt vr die prducten minder fssiele energie gebruikt dan vr de cnventinele prducten?); BIOafbreekbaar => zet de cnsument p het verkeerde been; de belangrijkste impact die wrdt ervaren zijn de intensieve teelt, de uitputting van de bilgische hulpbrnnen (ntbssing) als grndstffen en de cncurrentie vr het landgebruik (vr gebruik in veding <> niet-veding); het idee van een index vr de levenscyclus van het prduct waarbij de vlledige cyclus wrdt meegerekend: Prductie (die rekening hudt met milieu- en sciale aspecten); Transprt (lkale aankpen bevrderen); Verpakking (aankpen in bulk bevrderen); Gebruik; 7

8 Levenseinde: recyclage/eliminatie/vernietiging/hergebruik; die met de kleinste eclgische vetafdruk stimuleren; belang van de levensduur van de prducten (herbruikbare plastic zak zak in biplastic vr eenmalig gebruik); prducten verbieden waarvan de negatieve milieu-impact is aangetnd (zals gebeurt vr de impact p de gezndheid). Infrmatie: Labels: De infrmatie met eenvudig, begrijpbaar en cncreet zijn; te veel infrmatie ddt de infrmatie ; p de verpakking de rsprng en de prprties van de samenstelling van het prduct vermelden; vermijden dat er verwarring ntstaat dr vage termen. het is niet aan de cnsument m de ksten verbnden aan het label te betalen; gebrek aan vertruwen in de labels bij de cnsument => zwel de prducenten als de cnsumenten zuden meten deelnemen aan de uitwerking van de lastenbeken; zich inspireren p de energie-etiketten en hun cde (kleur gren - ranje rd f A++); pdat de labels deltreffend zuden zijn, met de cnsument eerst gesensibiliseerd wrden ver de impact van de cnsumptie p de bidiversiteit, en ver het belang van de instandhuding ervan: belangrijke rl vr de ng s wat betreft het verspreiden van infrmatie (bvb WWF met de cnsumentengids aangaande vis) en het sensibiliseren via het nderwij; het idee van een synthetisch label m een evenwicht te stimuleren tussen de criteria (gezndheid, milieu, bidiversiteit, duurzaamheid,...; bvb eclabel: er wrdt weinig rekening gehuden met het criterium bidiversiteit); idee van een bidiversiteitslabel: een wervende benaming vinden die blijft hangen en ng s inschakelen m die te ndersteunen (bvb: vermelding bee-friendly p de prducten in het VK vr prducten die rekening huden met de bestuivers). Standpunt/perceptie van de verschillende actren beter recycleerbaar? tegenargument van Detic: PVC is 100% recycleerbaar; OIVO: het gebruik van reclametermen reglementeren (bvb als er vermeld wrdt ged vr deplaneet, telichten waarm dat z is). Algemene cnclusies De vrdelen van het vervangen van de prducten uit bimassa zijn ng niet duidelijk, en evenmin aangetnd. Die prducten meten zich bij de cnsument een psitief imag aan p eclgisch vlak, en het is belangrijk dat er nauwkeurige infrmatie vermeld wrdt ver de samenstelling en de impact van die prducten, znder dat de cnsument wrdt bedlven nder de infrmatie. Er wrdt vaak als een priritair element pgegeven dat er naar de vlledige levenscyclus van het prduct met wrden gekeken. Algemene reacties ver de 3 thematieken Vr een bepaalde grep, gebeurden de discussies eerder algemeen. Alle reacties er is nd aan meer cmmunicatie, infrmatie, transparantie en duidelijkheid ver wat duurzaam geprduceerd wrdt en wat niet; de cnsument wil wel bewust kiezen maar het is hem niet altijd duidelijk he; er bestaat een erwud van labels: de cnsument stelt zich de vraag welke betruwbaar zijn, welke belangen er allemaal meespelen, en he p een bjectieve manier kan uitgemaakt wrden wat duurzaam is en wat niet; die labels hebben k een kstprijs; labels lijken niet DE plssing vr deze grep; 8

9 duurzaam heft niet persé duur te zijn; er meten manieren wrden gevnden m duurzamer te prduceren znder duurder te zijn, want niet iedereen kan duurdere prducten betalen; een prbleem zijn de 15% cwbys die heel gedkp prduceren dr bvb alle duurzaamheidsaspecten aan hun laars te lappen; bij het prduceren met er rekening wrden gehuden met de ecnmische situatie van de beren (hen via, bij vrbeeld, vergedingen en pleidingen stimuleren); de term duurzaamheid is meilijk in een label te gieten en wrdt beter gelinkt aan een bedrijf dat duurzaam is f daaraan werkt, in plaats van via een label aan een afznderlijk prduct; het is beter dat een bedrijf duurzaamheid integreert, en dat de cnsument weet welk bedrijf duurzame prducten biedt en duurzaam is drheen het hele prductieprces; duurzaamheid met vral van de aanbdzijde kmen i.p.v. van de cnsument; bedrijven kunnen de lange termijn incalculeren, meten efficiënt werken en de prijs laag huden (wat niet gelijk staat aan niet-duurzaam); bedrijven kunnen p het etiket meer infrmatie geven ver de eigenschappen van het prduct; ze meten duidelijker cmmuniceren (bvb: zie het gede vrbeeld van Clruyt met de rd/ranje/grenaanduiding i.v.m. al dan niet-duurzame vis f de infguide van Delhaize); wat is de rl van de banken? De verheid met de banken verplichten m transparant te zijn i.v.m. beleggingsfndsen en dergelijke (zals bvb met de energieleveranciers is gebeurd) want de cnsument is vaak nwetend. Ok de Ng s en Bankwatch kunnen een belangrijke rl spelen. Algemene cnclusies De algemene cnclusie is dat de verheid de cnsument beter met infrmeren (.a. via sciale media). Alleen dan kan de cnsument beter kiezen en dus meer invled hebben. Er met k meer marktcntrle kmen m de 15% rtte appels eruit te halen. 9

10 Namiddagsessies Plantaardige liën vr gebruik in veding Aanwezige actren Oxfam, liberale vakbnd, Aigremnt (margarines), Ferrer, LIBERA!, wetenschappers, Fuji Oil Eurpe, POD DO, administratie (DG5), Fevia. Verlp van de discussies Na een eerder gespannen begin van de discussie, kn elke stakehlder telichten wat er vr hem p het spel staat, met welke meilijkheden hij met afrekenen, welke mgelijkheid hij ziet m een dialg p gang te brengen m de prblematiek van de palmlie geleidelijk aan en in verleg te verbeteren. Daarbij wrdt vral gekeken naar de rganisatie van de markt en naar de reglementering: Organisatie van de markt: Het RSPO-label en zijn mgelijke evlutie, de hefbmen en pistes die we kunnen verwegen m het stelselmatig te verbeteren, aan de hand van regelmatige en nafhankelijke evaluaties die besprken wrden met de stakehlders; Er bestaan vervangprducten/alternatieven, maar die vergen een aanpak p alle niveaus: > m te kmen tt een aangepast en berekend gebruik van dierlijke vetten (die mmenteel minder gezndheidsprblemen verrzaken dan wanneer ze vervangen wrden), zuden de gezndheidsbdschappen aan de burgers/cnsumenten gewijzigd meten wrden; > de distributie remt, dr haar eis m een prduct te leveren tegen een z laag mgelijke prijs, elke substitutie/elk alternatief af dat een bijkmende kst inhudt; > als er als alternatief gekzen wrdt vr plantaardige liën uit andere gewassen, bestaat het risic dat we het prbleem verplaatsen, en een nieuwe impact verrzaken (belang van de impactstudies). De indirecte ksten van de externe eclgische factren die mmenteel niet geïntegreerd zijn in de prijs van het prduct. Reglementering: De criteria die ntwikkeld zuden kunnen wrden in het kader van de imprt/exprt en van een erkend (vereenvudigd), geïntegreerd label (verantwrdelijkheid van de landen) zuden meten mvatten: > de link en de naleving van de verbintenissen die werden aangegaan in het kader van de grte internatinale milieu- en sciale verdragen (VN, IAO, etc.); > het bestaan van een interne natinale wetgeving met hiërarchisering van het landgebruik (ruimtelijke rdening, vedselveiligheid, prductie van een grndstf, etc.). De ntie van glbale, maar gedifferentieerde verantwrdelijkheid wrdt vaak (mgekeerd) gebruikt als argument dat de bestaande situatie rechtvaardigt. De internatinale verdragen meten de plssingen aanreiken die het recht garanderen m zich ecnmisch te ntwikkelen, en tezelfdertijd de planeet beschermen in een geglbaliseerde wereld; De gezndheids- en/f milieubeweringen meten gereguleerd wrden en de reglementeringen meten rekening huden met de realiteit van het cumuleren van bltstelling p gezndheidsvlak en van het cumuleren van schade die wrdt tegebracht aan de ecsystemen p milieuvlak (synergieën maar k tegenstelling mgelijk tussen die 2 types beweringen). 10

11 Vrgestelde acties De aanwezige actren zijn bereid m te bespreken he men het RSPO-label kan den evlueren vlgens een gelijkaardige lgica als die van het FSC-label (in elk geval dit label (gesegregeerd niveau 5 ) als uitgangspunt nemen). Rl en acties vr elke stakehlder in dat prces sneller identificeren via beter gestructureerd verleg; De traceerbaarheid is één van de grte meilijkheden die weggewerkt meten wrden want de markt is vlledig afhankelijk van enkele raffinadeurs; De vraag mtrent de mgelijkheid van een sectrakkrd ver het nderwerp aan het einde van het prces blijft pen; De samenhang en de synergieën tussen actren, stakehlders en zelfs hun eigen lbby s kunnen vergrt wrden dr ntmetingen zals dit event (in tegenstelling tt bvb de fficiële vertegenwrdigingen bij de FRDO); De cnsument/burger beter infrmeren aan de hand van bjectieve infrmatie inzake gezndheid en milieu zu een essentieel element zijn ter ndersteuning van andere acties; Er zu regelmatiger een vedingsenquête uitgeverd meten wrden m te beschikken ver bjectievere bltstellingsgegevens, bvb dr ze te kppelen aan de gezndheidsenquêtes dr interview. Meerwaarde/belang van de prblematiek GAPS Mgelijkheden, p basis van de aanwezige actren, vr een echte pen dialg waarbij iedereen naar de anderen luistert: dynamiek te behuden; Belangrijke actren die ntbreken: Belgische Alliantie vr duurzame palmlie en andere actren die gebruik maken van palmlie in veding; Betere samenhang en synergie met andere activiteiten: van de FOD (link gezndheid en milieu), in het bijznder DG4 (bvb: gezamenlijke activiteiten WGO/FAO); van FOD Ecnmie (marktkennis). Kennis van de markt m te evalueren welke gesprekspartners relevant zijn wat betreft de kwantiteit van de gebruikte palmlie en de mgelijke invled p de aspecten bidiversiteit en/f gezndheid; Infrmatie ver de veding van de Belgen m de bltstelling beter te kunnen evalueren en de ndige wetenschappelijk nderbuwde preventiemaatregelen te kunnen nemen; Evaluatie en identificatie van de samenhang en de synergieën met alle andere lpende federale prcessen (bvb: delstellingen DO/Ri en pst 2015, vedings- en gezndheidsplan, etc.). Discussie ver de parallelle mechanismen De discussie ver palmlie maakt het mgelijk m te anticiperen p wat p een practieve manier pgezet geïmplementeerd zu kunnen wrden vr andere kwesties die zich p een gelijkaardige manier zuden kunnen ntwikkelen, bvb: de uitbreiding van de mnculturen vr arganlie, alë vera 5 RSPO: de drie eisniveaus ( f Gesegregeerd (segregated): de duurzame palmlie wrdt getraceerd en gescheiden van de lie die afkmstig is uit andere sectren; en dat van bij het telen tt bij de eindgebruiker. Mass balance: de gebruikte palmlie is grtendeels duurzaam, maar znder strikte scheiding tijdens de bevrradingsketen. Bk and claim: de gebruiker kpt certificaten (UTZ Certified en Green Palm) die vereenkmen met de heveelheid niet-duurzame palmlie die werd gebruikt, en die financiële ndersteuning bieden aan de prducenten van duurzame palmlie. Dit niveau vertegenwrdigt mmenteel 68% van de verkp van gecertificeerde lie. 11

12 De meest geschikte administratie(s) m hier verder ver na te denken, synergieën met zaken die lpende zijn DG5 (Multilaterale en Strategische Zaken + Afdeling prductbeleid en Chemische stffen); DG4 andere DG Vlksgezndheid?; WIV (gezndheidsenquête dr interviews en vedingsenquête); FOD Ecnmie (marktkennis, evlutie van sciaal label naar geïntegreerd label?, rechten van de mens en bedrijven, MVO); POD DO (MVO, GPP 6, rechten van de mens en bedrijven, etc verschillende WG s); Cnclusies De bespreking ging in p de mgelijkheden vr een debat tussen de aanwezige actren en het type actie dat het meest geschikt leek. Alvrens verder te gaan, zuden we ver cijfers meten beschikken en besprekingen meten veren met de afwezige stakehlders m te valideren f aan te vullen wat dit sympsium heeft pgeleverd. De natuurlijke stffen vr gebruik in veding Aanwezige actren FEVIA, Naredi (federatie van de vedingssupplementen), En Marche (nafhankelijk jurnalist), vertegenwrdiger km s, FOD VVVL, Apis Bruc Sella, gas elles, Nuit Blanche, Inter-Envirnnement Wallnie, OIVO, Lidl Belgium, Kninklijk Belgisch Instituut vr Natuurwetenschappen,... Verlp van de discussies wat is de definitie van natuurlijke prducten? Dat wrdt vral ervaren als een marketingterm, een verkpargument. Met er geen werk wrden gemaakt van een definitie? Net zals er een definitie bestaat van bilgische prducten met een lastenbek. Er det zich effectief een prbleem vr van definitie: de cnsumenten verwachten een duurzaam, milieu- en bidiversiteitsvriendelijk prduct. He kunnen we hen dat garanderen? natuurlijke prducten zijn afgeleid van de prductiemethde (luter mechanische transfrmatie znder teveging van een chemisch prduct); natuurlijke stffen zijn stffen die afkmstig zijn uit een plantaardig f dierlijk prduct (znder wijziging van de mlecule). bvb: stevia; natuurlijke stffen zijn stffen die makkelijker verteerd wrden dr de ecsystemen: dat is één van hun belangrijkste vrdelen. het landbuwsysteem met herdacht wrden; de federaties van de vedingssectr denken na ver een nieuw prductiesysteem m te zrgen vr meer duurzaamheid; prbleem van te lange en te cmplexe certificeringssystemen. Het gevaar bestaat dat er mn criteria wrden gebruikt; in Frankrijk zijn alle synthetische zetstffen, met uitzndering van de Stevia als die van natuurlijke rsprng is, nderwrpen aan een nieuwe taks 7 die is uitgevaardigd luter p basis van het criterium ged vr de gezndheid ; 6 GPP Green Public Prcurement

13 in Frankrijk heeft een studie 8 ver wat er p het etiket zu meten staan, drie elementen pgeleverd: CO2, water, verlies van bidiversiteit; er met k rekening wrden gehuden met de situatie van de km s; de km s willen niet dat er ng meer certificeringen en administratieve lasten bijkmen (dus bvb niet ng meer labels en certificeringen); de verheden meten de administratieve last verlagen (wetende dat veel zaken p EU-niveau wrden beslist); met er altijd gebruik wrden gemaakt van de etikettering m de cnsument te infrmeren?; he de cnsument erte aanzetten m zijn cnsumptiepatrn te wijzigen en te kiezen vr lkale prducenten, meer bidiversiteit, prducten die beter zijn vr de gezndheid? De impact van het integrale prductiesysteem met verkleind wrden (bvb: strategie van bepaalde grte ketens); er met geen beleid wrden pgezet dat uitsluitend gebaseerd is p lkale prducten; de claims dat het m artisanale prducten gaat, zuden verschillende criteria meten kunnen mvatten, waarnder het lkale, milieu-bidiversiteit, gezndheid, smaak, prijs,...; waarm geen prducten met een vlledig witte verpakking maar waarp infrmatie staat ver elk van die punten? Of QR-cdes zdat de cnsument alle infrmatie die hij zekt kan scannen, znder dat de verpakking wrdt vlgeprpt met infrmatie? Dat is een mgelijkheid, maar we wrden ng steeds gecnfrnteerd met het prbleem van de verificatie en de cntrle.; tt slt, is de prijs drslaggevend wanneer men een milieuvriendelijk prduct kpt?; de cnsument mag niet gedwngen wrden te kiezen tussen duurzaam/niet-duurzaam maar het ndige zu gedaan meten wrden m het vlledige gamma prducten (en diensten) duurzaam te maken. Vrgestelde acties de cnsumenten beter infrmeren; de vedingswetgeving is erg gevarieerd maar heeft niet altijd de delstelling m de cnsument te infrmeren; de term natuurlijk definiëren en er een lastenbek vr ntwikkelen; het vedselsysteem herbekijken; vaak wrdt het lastenbek pgelegd dr de grtdistributie. Dat kan een actie-/plssingspiste zijn. Meerwaarde /belang van de prblematiek GAPS een prblematiek met grte meilijkheden (traceerbaarheid, cntrle,...) maar k plssingen (lastenbek, intelligente etikettering, duurzame bedrijven in plaats van duurzame prducten,...). definitie en lastenbek natuurlijke stf ; vlgens de vertegenwrdigster van de km s is de reglementering al erg uitgebreid, maar de cnsument is er niet van p de hgte; in plaats van ns te te spitsen p duurzame prducten zuden we ns kunnen richten p duurzame bedrijven; dat zu vr cncurrentie kunnen zrgen p het gebied van duurzaamheid (dus een psitieve trend) tussen de bedrijven; dat sluit aan bij één van de belangrijkste cnclusies van de Nl grep van de vrmiddag. 8 Binnen het platfrm ADEME-AFNOR, dat actief is sinds 2008, heeft werkgrep nr. 1 (WG1), die zich bezighudt met vedingsprducten, drie grte milieuuitdagingen in kaart gebracht vr de sectr: klimaatverandering, watervervuiling en gebruik, en de ersie van de bidiversiteit. In plaats van een milieubdschap met één criterium, enkel gericht p de klstfvetafdruk van de prducten, verdedigt en ntwikkelt Frankrijk een milieubdschap met meerdere criteria, die beter in staat zu meten zijn m de glbale duurzaamheid van de prducten in rekening te brengen. Zie: 13

14 Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn FOD Prductbeleid; FOD Ecnmie; PODDO;... Cnclusies De meeste discussies draaiden rnd het infrmeren van de cnsument, m die in staat te stellen m duurzamere keuzes te maken, de definitie en het lastenbek vr natuurlijke prducten/stffen en het vedingssysteem. De prducten uit bimassa Aanwezige actren Administraties (FOD Financiën, FOD Ecnmie, DG Leefmilieu, Eurpese Cmmissie, FRDO, LNE), ng s (VCIV, Natuurpunt), Centrum van stedelijke eclgie, Test-Aankp, KBIN, vakbnden (Arbeid en Milieu, ACLVB, ACV), federatie van ndernemingen (Essenscia, Febelfin), IKEA. Verlp van de discussies De discussies bleven lang niet beperkt tt de prducten uit bi gebaseerde prducten zelf. Tijdens de bespreking werd eerst ingegaan p he belangrijk het is m de bedrijven (en niet de individuele prducten) centraal te stellen bij de inspanningen m meer rekening te den huden met de bidiversiteit. Er kwamen verschillende thema s aan bd, zals de meilijkheden m de bidiversiteit te kwantificeren en te meten, de rl van de staat in het beheer van de gemeenschappelijke gederen, de deltreffendheid van de hulpbrnnen. Er werd vral benadrukt dat het belangrijk is m de ptentiële impact van een prduct uit bimassa te kunnen vergelijken met die van zijn tegenhanger van fssiele rsprng, m te evalueren f de substitutie effectief een gede zaak is vanuit het standpunt van de bidiversiteit. Vrgestelde acties Het betreft hier vral vrbeelden en bedenkingen: er is unanimiteit dat het essentieel is m de tepassingen te identificeren waarvr het interessant is m een substitutie dr te veren van fssiele grndstffen => bilgische grndstffen. He er zeker van zijn dat de substitutie een gede plssing is en he een systematische analyse prmten? Hier is misschien een rl weggelegd vr de Prduct Envirnmental Ftprint; wanneer men de impact bekijkt van een prduct p de bidiversiteit en het milieu, met de vlledige levenscyclus van het prduct in rekening wrden gebracht, en de hulpbrnnen in hun ttaliteit; er meten verschillende departementen ingeschakeld wrden m te infrmeren ver de impact p leefmilieu / gezndheid / bidiversiteit van de prducten uit bimassa, want p Belgisch niveau is er ng niets vrzien. Meerwaarde/belang van de prblematiek vr de vakbnden: kansen vr innvatie, wat ptentieel biedt p het vlak van tewerkstelling; recent p de markt, ng veel te leren, mgelijkheid m te anticiperen p een prduct dat ngetwijfeld een grte expansie zal kennen de beschikbaarheid van bimassa is reeds beperkt vr een hele reeks tepassingen, de uitbreiding van de prducten uit bimassa hudt k het risic in dat de situatie ng erger wrdt. 14

15 GAPS He zu men kunnen garanderen dat de substitutie van een prduct van fssiele rsprng naar een prduct van bilgische rsprng werkelijk psitief is? He een systematische analyse prmten? (bij vrbeeld, streven naar 100% flessen uit bimassa vr bepaalde dranken. Het is belangrijk en dringend m dat te weten. Discussie ver de parallelle mechanismen (hier geïnterpreteerd als van tepassing p alle prducten en niet alleen p die uit bimassa (bigebaseerde)); liever een bedrijfsbenadering dan een prductbenadering => als de cnsument bij een bepaald bedrijf kpt, krijgt hij de garantie van duurzaamheid (bvb IKEA: bedrijfsdynamiek). De benadering p basis van prducten is crrect maar cmplex en minder realistisch. Belangrijk m gemeenschappelijke regels p te stellen zdat er geen neerlijke cncurrentie ntstaat; duurzaamheidsrapprten vr de bedrijven (bvb de bedrijven p de beurs van Parijs CAC-40, die verplicht zijn m een dergelijk rapprt vr te leggen, k verwijzing naar de duurzaamheidsrapprten per sectr van Essenscia) => waarm geen rapprt ver de impact p de bidiversiteit?; er bestaan heel wat wetten. We meten vermijden een wetgeving te creëren die ncntrleerbaar wrdt. Dan kunnen we ns evenged richten p andere types instrumenten; belang van het elimineren van de prducten die schadelijk zijn vr de bidiversiteit; de 15% free riders; pictgrammen zijn interessant en sprekend (bvb de dde vis vr txiciteit in aquatisch milieu) en maken het mgelijk m bepaalde prducten te vervangen; meer en meer vakbndsleden zijn gevelig vr bidiversiteit dankzij fiches die sensibiliseren aangaande bidiversiteit en vide s waarin werknemers getuigen ver wat ze gedaan hebben vr de bidiversiteit in hun bedrijf, wat aanleiding kan geven tt nadenken en handelen; er is een zekere terughudendheid wat betreft het tijdelijk karakter van de natuur die zich ntwikkelt p braakliggende terreinen in industrieznes. De bedrijven vrezen namelijk dat ze die bidiversiteit misschien zullen meten cmpenseren (vral als het gaat m zeldzame, bedreigde, beschermde srten) de dag dat ze die terreinen willen gebruiken, met als negatief gevlg dat ze niet willen dat er zich te veel bidiversiteit ntwikkelt; het is meilijk m bidiversiteit te ramen in cijfers, maar cijfers zijn wel belangrijk. Dat wrdt k aangehaald als een prbleem vr de financiële sectr, bij de evaluatie van de financiering van bedrijven, m in te schatten f een bedrijf k is f niet p het vlak van bidiversiteit. Het bestaan van een praktisch instrument zals een checklist (aanwezig/afwezig) zu kunnen helpen; belang van sensibilisering. Bidiversiteit is een meilijke term vr het grte publiek, dus met hij zichtbaarder gemaakt wrden. Bij vrbeeld via het sprekende symbl van de bij, f p beschikbare ppervlakten van bedrijven acties ndernemen zals seizensgebnden blemen planten (k zichtbaarder vr de autmbilisten), een insectenhtel buwen?; de rl van de multinatinals wrdt met de vinger gewezen: ze hanteren hetzelfde beleid ver heel de wereld (en bidiversiteit is een prbleem dat k p wereldschaal bekeken met wrden) en een visie p langere termijn; er wrdt aangegeven dat het beheer van gemeenschappelijke gederen (hier de bidiversiteit) met gebeuren dr de staat. De rl van de staat zu zijn m de maatschappelijke vrdelen rendabel te maken vr België, zdat die markten zich ntwikkelen; er werd reeds belastingverlaging tegekend als de impact p de bidiversiteit niet negatief was. Beter zu zijn: vermindering als de impact psitief is! De harmful subsidies veranderen tijdens de hervrming van de fiscaliteit in 2014; vr de km s zuden we kunnen denken aan vereenvudigde instrumenten m de levenscyclus te analyseren. Ideaal zu zijn dat iemand alle km s zu bezeken m ze te vertuigen, en ze vervlgens zu 15

16 helpen m dat in de praktijk te brengen. Een ander instrument dat wrdt vrgesteld is de materialenscan van de OVAM met een afdeling bidiversiteit, die het mgelijk maakt de ptentiële vrdelen aan te wijzen; de Resurce efficiency vr de km s zu nuttig kunnen zijn: uitleggen dat er bij ged beheer vrdeel uit kan wrden gehaald. Mgelijkheid m hetzelfde te den vr de bidiversiteit? Maar de link bidiversiteit-vrdeel is minder direct (vb. waarin hij tch direct is: Häagen-Dasz en bijen, beheer en nderhud van terreinen); het principe: cradle t cradle 9 dat bedrijven in staat stelt m beter rekening te huden met het beheer van de hulpmiddelen, zu gebruikt kunnen wrden als rechtstreeks instrument vr het behud van de bidiversiteit; sectrakkrden: het aandeel prducten uit bimassa vergrten, p vrwaarde dat werd aangetnd dat ze een psitieve impact hebben p de bidiversiteit, in vergelijking met prducten van fssiele rsprng; er zu een stand van zaken pgemaakt meten wrden van de bestaande labels m na te gaan waarp ze betrekking hebben en waarp niet. De verheid zu aldus bepaalde labels naar vren kunnen schuiven mdat ze meer rekening huden met de bidiversiteit. De interessante criteria zuden zelfs pgenmen kunnen wrden in de wetgeving. Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn Varia FOD VVVL DG5 (Multilaterale en Strategische Zaken + Afdeling prductbeleid en Chemische stffen): vr de evaluatie van de bestaande labels, de analyses van de levenscyclus, de prmtie van de labels die rekening huden met de bidiversiteit en vr het verbd p prducten die schadelijk zijn vr de gezndheid. De resultaten van de cnsumentenenquête wrden in vraag gesteld, want vlgens één van de deelnemers werden milieu en bidiversiteit dr elkaar gehaald (ngetwijfeld mdat mensen nvldende weten wat bidiversiteit inhudt?). Cnclusies Iedereen ziet in dat het m een cmplex nderwerp gaat, waarbij de analyse van de argumenten gedetailleerd zal meten zijn m te kunnen handelen. De bedrijfs -benadering lijkt glbaal bekeken interessanter en realistischer dan de prduct -benadering, maar ideaal zu zijn m ze te cmbineren. Het is duidelijk dat er ng maar weinig geweten is ver de prducten uit bimassa en hun impact, en dat er p Belgisch niveau ng veel werk is. De ressurce efficiency -benadering is essentieel: minder grndstffen, minder schade aan de bidiversiteit. 9 Het "cradle t cradle"-principe (van wieg tt graf) is gebaseerd p een eclgische vereiste van 0 vervuiling en 100% recyclage p alle prductieniveaus. Een vervaardigd prduct met, eenmaal gerecycleerd, dus pnieuw hetzelfde prduct kunnen pleveren. Het bedrijf gaat in dat geval ver van de explitatie van hulpbrnnen naar het beheer van het geheel van zijn hulpbrnnen. Dat principe tepassen zu het mgelijk maken m de bidiversiteit beter te beschermen, want recyclage is een manier m de explitatie van de bidiversiteit en van de ecsystemen te verminderen, die dan minder druk en schade ndervinden. 16

17 Bimassa in csmetica & detergenten Aanwezige actren Administraties (DG4/DG5/FOD Ecnmie) en een student milieustudies. Verlp van de discussies de administraties betreuren de afwezigheid van leden uit de sectr van de csmetica/detergenten die p het laatste genblik mesten afhaken, maar de administraties hadden eenzelfde standpunt aangaande het prbleem; de csmetica wrden hfdzakelijk gereglementeerd dr een EU-verrdening (DG Sanc) die een melding van het prduct plegt, en vervlgens telaat dat het nbeperkt p de markt wrdt gebracht. Het milieuaspect wrdt niet in rekening gebracht in deze reglementering, maar het wrdt ten dele gedekt via de REACH-verrdening vr alle p de markt gebrachte stffen; de nrmen hebben vaak betrekking p de impact aan het einde van de keten => uitbreiden tt de extractie/de prductie/ De wet p de prductnrmen maakt het mgelijk m milieunrmen p te stellen vr p de markt gebrachte prducten, maar men met ervr zrgen niet in te gaan tegen het vrij verkeer van gederen De impact van de prductie (grndstffen m het prduct te vervaardigen) en de milieu-impact wrden niet in rekening gebracht bij het p de markt brengen. Bvb: gevlgen van znnecrème vr het water; znnecrème die bescherming biedt tegen muggen bevindt zich p de grens tussen csmeticaprduct en bicide; het eclabel gaat niet altijd ver geneg en de andere labels zijn niet transparant geneg. Het eclabel zu uitgebreid kunnen wrden naar andere prducten; ABS is nuttig maar zal het niet mgelijk maken m p te treden inzake (het verlies van) bidiversiteit; het cncept natuurlijk prduct wil niet zeggen znder gevaar f znder impact p de bidiversiteit, het milieu, de gezndheid => cmmuniceren / verbieden? / ; vr de csmetica meten de beweringen duidelijk, verstaanbaar en bewezen zijn; RSPO vlstaat niet m de duurzaamheid van palmlie te garanderen; Welke criteria vr het label ecdynamisch bedrijf: zu dat als basis kunnen dienen vr een duurzaam label?; Het Eurpees wetgevingsprces is lang en cmplex. Vrgestelde acties De administraties stellen vr m bestaande instrumenten te gebruiken m meer bidiversiteitscriteria te integreren, zals bvb het actiespectrum van het eclabel uitbreiden (meer gedekte prducten en meer rekening huden met de bidiversiteit) en het blijven prmten. Meerwaarde/belang van de prblematiek GAPS gebruik van tal van grndstffen waarnder palmlie maar de prblematiek kan zich verplaatsen zals bij vrbeeld naar de duindrn/arganbm; ptentiële/bewezen impact drheen de levenscyclus. waar zuden de acties het deltreffendst zijn? wat is de belangrijkste sectr? 17

18 Administratie(s) die het meest geschikt is/zijn m hier verder ver na te denken, synergieën met de zaken die reeds lpende zijn DG5 (Multilaterale en Strategische Zaken + Afdeling prductbeleid en Chemische stffen: detergenten); DG4: csmetica; FOD Ecnmie vr de labelling (behalve Eclabel); Cnclusies Er zijn bilaterale besprekingen ndig met de sectr. De administratie met evalueren welke instrumenten en hefbmen het meest deltreffend zijn m te hanteren, meer bepaald m de prducten te certificeren en te labellen m de cnsumenten heldere infrmatie aan te bieden. 18

OO: De sector van de verwerking van duurzame voeding ontwikkelen

OO: De sector van de verwerking van duurzame voeding ontwikkelen OO: De sectr van de verwerking van duurzame veding ntwikkelen Uitdagingen Op het vlak van milieu - Verwerkte duurzame vedingswaren aanbieden aan verbruikers: het aanbd vergrten m de milieu-impact van het

Nadere informatie

Hergebruikinitiatieven

Hergebruikinitiatieven Hergebruikinitiatieven Principe: materialen en verpakkingen hergebruiken vr ze afval wrden Hergebruik betekent de terugwinning en het hergebruik van prducten f nderdelen ervan: hergebruik van de verschillende

Nadere informatie

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen Omzendbrief betreffende de cntrle van de identiteit van paarden en de uitsluiting vr de slacht vr menselijke cnsumptie van buiten de wettelijke termijn

Nadere informatie

OO: het aanbod lokale, seizoen- en bio producten in de distributiesector vergroten

OO: het aanbod lokale, seizoen- en bio producten in de distributiesector vergroten OO: het aanbd lkale, seizen- en bi prducten in de distributiesectr vergrten Onder 'distributiesectr' verstaat men alle handelszaken van het intermediaire aanbd (grthandel) en het eindaanbd (grtdistributie,

Nadere informatie

CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN

CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN XCDC Trading & Cnsultancy B.V.B.A. B-8780 Ostrzebeke 1. Algemeen CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN Vanaf 1 st juli 2014 is de CE MARKERING van buwprducten die nder een geharmniseerde nrm vallen,

Nadere informatie

De derde betaler en het persoonlijke aandeel van de patiënt

De derde betaler en het persoonlijke aandeel van de patiënt De derde betaler en het persnlijke aandeel van de patiënt 14/10/2010 Cntext huidige situatie Het hnrarium betreffende de geneeskundige verstrekkingen, bepaald dr de wet van 14 juli 1994, bestaat uit 2

Nadere informatie

Pedagogische Civil Society

Pedagogische Civil Society Pedaggische Civil Sciety Nieuwkmer in het cntinuüm van pvedndersteuning? 4 juni 2010 Drs. Cécile Winkelman Irene Sies, MSc Welkm Drs. Cécile Winkelman Irene Sies, MSc Werkzaam bij SO&T: kwaliteit in Opveden

Nadere informatie

Kantines tegen voedselverspilling

Kantines tegen voedselverspilling Kantines tegen vedselverspilling Principe: zwel klanten als kantinepersneel aanspren m vedselverspilling te verminderen Kantines van administraties, ng's, schlen f bedrijven zijn plekken waar grte heveelheden

Nadere informatie

Introductie MVO Prestatieladder

Introductie MVO Prestatieladder Intrductie De is een certificeerbare nrm vr Maatschappelijke Verantwrdelijkheid van Organisaties (MVO). De nrm is gemaakt vr rganisaties die hun eigen MVO ambities en perfrmance aantnbaar willen maken,

Nadere informatie

Duurzaam inzetbaar in een vitale organisatie

Duurzaam inzetbaar in een vitale organisatie Duurzaam inzetbaar in een vitale rganisatie Vitaliteit en bevlgenheid vrmen sleutelbegrippen vr het ptimaal en duurzaam inzetten van medewerkers. Vitale medewerkers bruisen van energie, velen zich fit

Nadere informatie

Zijn in de aanvraag bijlagen genoemd en zijn die bijgevoegd? Zo ja, welke? Nummer desgewenst de bijlagen.

Zijn in de aanvraag bijlagen genoemd en zijn die bijgevoegd? Zo ja, welke? Nummer desgewenst de bijlagen. Checklist berdeling adviesaanvraag 1. De adviesaanvraag Heeft de r een adviesaanvraag gehad? Let p: een rapprt is in principe geen adviesaanvraag. Met een adviesaanvraag wrdt bedeld: het dr de ndernemer

Nadere informatie

ALLE DIENSTEN DIE U NODIG HEBT, WAAR U OOK BENT

ALLE DIENSTEN DIE U NODIG HEBT, WAAR U OOK BENT ALLE DIENSTEN DIE U NODIG HEBT, WAAR U OOK BENT De Dienstenrichtlijn met de cnsument een ruimere keuze bieden, meer waar vr zijn geld geven en een vlttere tegang tt diensten in de hele EU verzekeren WAAROM

Nadere informatie

Dossier Ecocheques. Bron: Lex4you op www.securex.eu. BOL BUDIV vzw Kerkstraat 108 9050 Gentbrugge 09 324 38 77. helpdesk@bol budiv.be www.bol budiv.

Dossier Ecocheques. Bron: Lex4you op www.securex.eu. BOL BUDIV vzw Kerkstraat 108 9050 Gentbrugge 09 324 38 77. helpdesk@bol budiv.be www.bol budiv. Dssier Eccheques Brn: Lex4yu p www.securex.eu BOL BUDIV vzw Kerkstraat 108 9050 Gentbrugge 09 324 38 77 helpdesk@bl budiv.be www.bl budiv.be Dssier Eccheques Wat is een eccheque? Eccheques zijn een initiatief

Nadere informatie

Projectaanvraag Versterking sociale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân

Projectaanvraag Versterking sociale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân 1 Prjectaanvraag Versterking sciale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân 1. Aanleiding Eind 2012 heeft Prvinciale Staten van de prvincie Fryslân keuzes gemaakt mtrent de 'kerntakendiscussie'.

Nadere informatie

INFORMATIE UITWISSELING TUSSEN UITZENDBUREAUS IVM VEILIGHEID EN

INFORMATIE UITWISSELING TUSSEN UITZENDBUREAUS IVM VEILIGHEID EN RVB10004.dc 1/5 RVB 2010/04 INFORMATIE UITWISSELING TUSSEN UITZENDBUREAUS IVM VEILIGHEID EN Situering GEZONDHEID OP HET WERK : EEN GESTRUCTUREERDE AANPAK Preventie en Interim heeft in 2008, in het kader

Nadere informatie

Verklaring de-minimissteun

Verklaring de-minimissteun Verklaring de-minimissteun Verklaring in het kader van het verlenen van de-minimis steunbedragen als bedeld in de de-minimis verrdening (PbEU 2006, L 379). Aanbevlen wrdt m vr het invullen van deze verklaring

Nadere informatie

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen Omzendbrief betreffende de cntrle van de identiteit van paarden en de uitsluiting vr de slacht vr menselijke cnsumptie van buiten de wettelijke termijn

Nadere informatie

FAQ Innovatieve bedrijfsnetwerken versie 18 november 2015

FAQ Innovatieve bedrijfsnetwerken versie 18 november 2015 FAQ Innvatieve bedrijfsnetwerken versie 18 nvember 2015 Wanneer kan het IBN effectief van start gaan? De steun aan een innvatiecluster kan p zijn vregst starten p de eerste werkdag van de maand die vlgt

Nadere informatie

Subsidies waar weidegang als voorwaarde kan worden gesteld

Subsidies waar weidegang als voorwaarde kan worden gesteld Bijlage 1 Weidegang stimuleren dr middel van subsidies Het is ged mgelijk m weidegang in de melkveehuderij te stimuleren met behulp van bestaande subsidies. Dit is een verzicht van de agr- en landbuwsubsidies

Nadere informatie

Preventie tegen chemische risico s in carrosseriebedrijven

Preventie tegen chemische risico s in carrosseriebedrijven Preventie tegen chemische risic s in carrsseriebedrijven Eind 2010 werd k een inspectiecampagne gehuden bij de carrsseriebedrijven. De campagne kaderde in een Eurpese SLIC-campagne Chemische agentia p

Nadere informatie

Lokale subsidies voor energiebesparing en duurzame energie

Lokale subsidies voor energiebesparing en duurzame energie RETS RESpedia Lkale subsidie vr energieprjecten Ec Centre Wales Jake Hllyfield Lkale subsidies vr energiebesparing en duurzame energie Diverse lkale verheden in Wales hebben uiteenlpende maatregelen genmen

Nadere informatie

AGE Algemene Vergadering 2013 Declaratie 17 May 2013

AGE Algemene Vergadering 2013 Declaratie 17 May 2013 AGE Algemene Vergadering 2013 Declaratie 17 May 2013 De Eurpese Unie is p een cruciaal mment gekmen en nderzekt de hervrming van haar visie en haar bij vrrang belangrijkste dmeinen, in het licht van de

Nadere informatie

Maak van 2015 jouw persoonlijk professionaliseringsjaar

Maak van 2015 jouw persoonlijk professionaliseringsjaar Maak van 2015 juw persnlijk prfessinaliseringsjaar en wrd Nlc erkend Register Lpbaanprfessinal (RL) Nlc erkend Register Lpbaanprfessinal (RL) Deze status wrdt bereikt na certificering dr het nafhankelijke

Nadere informatie

BIJLAGE B SUBSIDIEPROGRAMMA PROEFTUINEN DUURZAME MOBILITEIT: RIJDEN OP BIOGAS EN HOGERE BLENDS BIOBRANDSTOFFEN

BIJLAGE B SUBSIDIEPROGRAMMA PROEFTUINEN DUURZAME MOBILITEIT: RIJDEN OP BIOGAS EN HOGERE BLENDS BIOBRANDSTOFFEN BIJLAGE B SUBSIDIEPROGRAMMA PROEFTUINEN DUURZAME MOBILITEIT: RIJDEN OP BIOGAS EN HOGERE BLENDS BIOBRANDSTOFFEN Verklaring de-minimissteun Verklaring in het kader van het verlenen van de-minimis steunbedragen

Nadere informatie

Participatie van het Publiek

Participatie van het Publiek Participatie van het Publiek KU Leuven Prf. Dr. Frankie Schram Frankie.schram@sc.kuleuven.be Ideeën Cmmissie Versnelling Maatschappelijk Belangrijke Investeringsprjecten (Cmmissie Sauwens) Te ruime inspraak-

Nadere informatie

A4OC Groepsopdracht Het opstellen van een crisiscommunicatieplan Prof. dr. Ellen Van Praet

A4OC Groepsopdracht Het opstellen van een crisiscommunicatieplan Prof. dr. Ellen Van Praet A4OC Grepspdracht Het pstellen van een crisiscmmunicatieplan Prf. dr. Ellen Van Praet Faculteit Tegepaste Taalkunde Master Meertalige Cmmunicatie Academiejaar 2012-2013 Anek Van Wuwe 1. Wanneer is er sprake

Nadere informatie

Werkgroep : verbetering Veiligheidsoverleg Spoorwegexploitatie 27 september Verslag

Werkgroep : verbetering Veiligheidsoverleg Spoorwegexploitatie 27 september Verslag Werkgrep : verbetering Veiligheidsverleg Sprwegexplitatie 27 september 2013 Verslag 1. Inleiding / cntext (T.Breyne - DVIS) De parlementaire cmmissie Buizingen stelde de prichting van een verlegplatfrm

Nadere informatie

Voorontwerp Decreet Gereglementeerde boekenprijs

Voorontwerp Decreet Gereglementeerde boekenprijs Vrijdag 30 ktber 2015 Vrntwerp Decreet Gereglementeerde bekenprijs Ecnmische cntext - De gereglementeerde bekenprijs kmt er p vraag van de sectr m de bekenmarkt, die het al vele jaren niet makkelijk heeft,

Nadere informatie

Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hoera? De rol van de OR bij de invoering van Het Nieuwe Werken

Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hoera? De rol van de OR bij de invoering van Het Nieuwe Werken Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hera? De rl van de OR bij de invering van Het Nieuwe Werken De kans is grt dat er in uw rganisatie al wrdt gesprken ver de invering van Het Nieuwe Werken. En z niet, dan

Nadere informatie

HOE WERKT HET INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE (IPCC)?

HOE WERKT HET INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE (IPCC)? HOE WERKT HET INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE (IPCC)? Wat is IPCC en wat is het niet? Het Intergvernmental Panel n Climate Change van de VN is pgericht dr de Wrld Metelgical Organizatin ( WMO)

Nadere informatie

Ontwikkelingsplan 2010-2020 van het transmissienet voor elektriciteit ELIA

Ontwikkelingsplan 2010-2020 van het transmissienet voor elektriciteit ELIA Ontwikkelingsplan 2010-2020 van het transmissienet vr elektriciteit ELIA Verklaring van de Algemene Directie Energie met het g p de gedkeuring van het plan dr de federale Minister van Energie Deze verklaring

Nadere informatie

Normalisatie van gevelelementen Actualiteit en vooruitblik Nieuwigheden veiligheidseisen kinderen en binnenzonwering

Normalisatie van gevelelementen Actualiteit en vooruitblik Nieuwigheden veiligheidseisen kinderen en binnenzonwering Nrmalisatie van gevelelementen Actualiteit en vruitblik Nieuwigheden veiligheidseisen kinderen en binnenznwering Achtergrnd nieuwe nrmering kinderveiligheid met binnenznwering Ongevallen gerapprteerd met

Nadere informatie

Openbare raadpleging over de evaluatie van de Europese strategie inzake handicaps 2010/2020

Openbare raadpleging over de evaluatie van de Europese strategie inzake handicaps 2010/2020 Openbare raadpleging ver de evaluatie van de Eurpese strategie inzake handicaps 2010/2020 Er zijn in de EU ngeveer 80 miljen mensen met een handicap. Vr deze mensen is het, dr allerlei belemmeringen, vaak

Nadere informatie

Functiebeschrijving: Directeur Communicatie

Functiebeschrijving: Directeur Communicatie Functiebeschrijving: Directeur Cmmunicatie Functiefamilie Lager Kader Vr akkrd Naam leidinggevende Kristien Verbraeken Datum + handtekening Naam functiehuder Datum + Handtekening 1. Cntext van de functie

Nadere informatie

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen Omzendbrief betreffende de cntrle van de identiteit van paarden en de uitsluiting vr de slacht vr menselijke cnsumptie van buiten de wettelijke termijn

Nadere informatie

Wie verkoopt uw huis?

Wie verkoopt uw huis? Wie verkpt uw huis? Accuntnet Verkp Vertruwens Persn Service Accuntnet V V P Service Wie verkpt uw huis? Als u uw huis wilt verkpen, schakelt u k in Spanje een makelaar in. Echter in Spanje geeft men nrmaal

Nadere informatie

Kwaliteit van de arbeid van kamermeisjes

Kwaliteit van de arbeid van kamermeisjes HIER FOTO INVOEGEN BREEDTE 210mm x HOOGTE 99mm Kwaliteit van de arbeid van kamermeisjes Samengevat 2011 Guidea - Kenniscentrum vr Terisme en Hreca vzw Deze infrmatie werd met de grtste zrg samengesteld.

Nadere informatie

Actieplan leeftijdsbewust personeelsbeleid 2013-2023

Actieplan leeftijdsbewust personeelsbeleid 2013-2023 Nvember 2013 Actieplan leeftijdsbewust persneelsbeleid 2013-2023 Actie 1: Ontwikkelen van een stagebeleid. Stagiaires zijn ptentiële nieuwe cllega s. Een stageperide kunnen we aanzien als een inwerkperide.

Nadere informatie

D i e n s t v e r l e n i n g s d o c u m e n t

D i e n s t v e r l e n i n g s d o c u m e n t D i e n s t v e r l e n i n g s d c u m e n t Ons kantr hudt zich bezig met financiële dienstverlening en heeft zich gespecialiseerd in schade- en levensverzekeringen en is daarbij actief p de zakelijkeen

Nadere informatie

Reglement Vlaams-Nederlandse Journalistenbeurs Onderzoeksbeurs & Uitwisseling 2016

Reglement Vlaams-Nederlandse Journalistenbeurs Onderzoeksbeurs & Uitwisseling 2016 Reglement Vlaams-Nederlandse Jurnalistenbeurs Onderzeksbeurs & Uitwisseling 2016 In 2016 kennen de Vlaamse en Nederlandse verheid pnieuw de Vlaams-Nederlandse Jurnalistenbeur(zen) (VNJB) te aan Nederlandse

Nadere informatie

Voorbereidingsjaar hoger onderwijs voor anderstaligen. Functieprofiel: Leerondersteuner Voorbereidingsjaar Hoger Onderwijs voor Anderstaligen

Voorbereidingsjaar hoger onderwijs voor anderstaligen. Functieprofiel: Leerondersteuner Voorbereidingsjaar Hoger Onderwijs voor Anderstaligen Vrbereidingsjaar hger nderwijs vr anderstaligen Prvincieplein 1 Cntact: Functieprfiel: Leerndersteuner Vrbereidingsjaar Hger Onderwijs vr Anderstaligen Samenvatting Als leerndersteuner begeleid en ndersteun

Nadere informatie

Projectformulier ten behoeve van Openbare Instellingen

Projectformulier ten behoeve van Openbare Instellingen Prjectfrmulier ten beheve van Openbare Instellingen Praktische infrmatie naam van penbare instelling die het prject heeft ingediend: Federale Overheidsdienst Infrmatieen Cmmunicatietechnlgie (Fedict).

Nadere informatie

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen

Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen Omzendbrief betreffende de cntrle van de identiteit van paarden en de uitsluiting vr de slacht vr menselijke cnsumptie van buiten de wettelijke termijn

Nadere informatie

Kenmerken en uitkomsten van professionele echtscheidingsbemiddeling in Vlaanderen

Kenmerken en uitkomsten van professionele echtscheidingsbemiddeling in Vlaanderen Kenmerken en uitkmsten van prfessinele echtscheidingsbemiddeling in Vlaanderen 20 nvember 2015 Prf. Dr. Sfie Vanassche Dr. An Katrien Sdermans Prf. dr. Ken Matthijs Family and Ppulatin Studies, KU Leuven

Nadere informatie

Agressiemanagement. Management Consulting and Research Kapeldreef 60, 3001 Heverlee Tel. 016/29 83 11 Fax 016/29 83 19 Website http://www.mcr-bvba.

Agressiemanagement. Management Consulting and Research Kapeldreef 60, 3001 Heverlee Tel. 016/29 83 11 Fax 016/29 83 19 Website http://www.mcr-bvba. Agressiemanagement Bedrijven, rganisaties en schlen krijgen steeds vaker met agressie te maken. Wanneer je met mensen werkt, bestaat er immers de kans p cnflicten. Z n cnflict kan escaleren in bedreigingen,

Nadere informatie

Onderwerp Wijziging van de Verordening tot het kunnen verlenen van een alleenrecht voor Concern voor Werk. Aan de raad. Status: ter besluitvorming

Onderwerp Wijziging van de Verordening tot het kunnen verlenen van een alleenrecht voor Concern voor Werk. Aan de raad. Status: ter besluitvorming N. 218419-1 Emmelrd, 14 januari 2014. Onderwerp Wijziging van de Verrdening tt het kunnen verlenen van een alleenrecht vr Cncern vr Werk. Advies raadscmmissie [ ] Aan de raad. Status: ter besluitvrming

Nadere informatie

Alle secundaire scholen, binnen de regio MidLim, met een klasgroep in de 2de of 3de graad waarin: o o o o o

Alle secundaire scholen, binnen de regio MidLim, met een klasgroep in de 2de of 3de graad waarin: o o o o o Klas-in-zicht Een negatieve grepsdynamiek, leerlingen die niet met elkaar vereen kunnen kmen, een vertrebelde relatie tussen leerlingen en leerkrachten, meilijk les kunnen geven dr strend gedrag, zijn

Nadere informatie

BIJLAGE. Bevindingen en aanbevelingen van de auditors van DG REGIO

BIJLAGE. Bevindingen en aanbevelingen van de auditors van DG REGIO BIJLAGE Bevindingen en aanbevelingen van de auditrs van DG REGIO In september 2011 heeft de auditeenheid van Directraat-generaal Reginaal Beleid (DG REGIO) van de Eurpese Cmmissie een derdelijnscntrle

Nadere informatie

ADVIES AR100714-046 ALGEMENE RAAD RAADALGEMENE RAAD COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS. over

ADVIES AR100714-046 ALGEMENE RAAD RAADALGEMENE RAAD COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS. over Cmmissie vr de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat 26-38 1040 Brussel Tel. : 02/289.76.11 Fax : 02/289.76.09 COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS ALGEMENE

Nadere informatie

MVO Zelfverklaring Beantwoording 40 vragen

MVO Zelfverklaring Beantwoording 40 vragen MVO Zelfverklaring Beantwrding 40 vragen Auteur: Gert Jan de Grt en Gerda de Raad (Will2Sustain) Datum: 17-12-2015 Versie: 3 Inhudspgave 1. Inleiding... 1 2. MVO principes... 1 3. Stakehlders... 4 4. MVO

Nadere informatie

Werken met uitzendkrachten

Werken met uitzendkrachten Uitzendkrachten-Werken met uitzendkrachten-telichting 1/8 Werken met uitzendkrachten Uitzendkrachten zijn werknemers die vallen nder twee srten werkgevers. Enerzijds heeft men de werkgever van de uitzendkracht

Nadere informatie

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding. Module. Lestijden 40

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding. Module. Lestijden 40 ECTS-fiche 1. Identificatie Opleiding Ondernemingscmmunicatie Mdule MarketingManagement Cde A2 Lestijden 40 Studiepunten n.v.t. Ingeschatte ttale studiebelasting (in uren) 1 Mgelijkheid tt JA aanvragen

Nadere informatie

Statenvoorstel nr. PS/2014/341

Statenvoorstel nr. PS/2014/341 Statenvrstel nr. PS/2014/341 Initiatiefvrstel Cde Maatschappelijke Participatie Datum Inlichtingen bij 23 april 2014 mevruw G.J. Overmeen-Bakhuis Aan Prvinciale Staten Onderwerp Initiatiefvrstel Cde Maatschappelijke

Nadere informatie

Communicatie voor beleid Interactie (raadplegen, dialoog, participatie) en procescommunicatie; betrokkenheid, betere besluiten en beleid

Communicatie voor beleid Interactie (raadplegen, dialoog, participatie) en procescommunicatie; betrokkenheid, betere besluiten en beleid Samenvatting BEELDEN OVER COMMUNICATIE TEYLINGEN Bevindingen gesprekken ver Cmmunicatie, raad- en cllegeleden, rganisatie en samenleving In deze ntitie zijn de resultaten van zwel de gesprekken van 9 ktber

Nadere informatie

Les Hernieuwbare energie

Les Hernieuwbare energie LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Hernieuwbare energie Werkblad Les Hernieuwbare energie Werkblad "100% duurzaam", "Hllandse wind", "Kies bigas!": wie de reclames van energiebedrijven bekijkt zu bijna denken

Nadere informatie

Programma Welzijn en Zorg. Nieuwe Zorg en Domotica

Programma Welzijn en Zorg. Nieuwe Zorg en Domotica Prgramma Welzijn en Zrg Nieuwe Zrg en Dmtica Aanleiding De mgelijkheden vr het langer zelfstandig thuis blijven wnen, meten wrden verbreed. Technlgische ntwikkelingen die zrg p afstand en het participeren

Nadere informatie

Jaarverslag Cliëntenraad. Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening

Jaarverslag Cliëntenraad. Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Jaarverslag 2016 Cliëntenraad Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Vrwrd Gewaardeerde lezer, Graag bieden we u hierbij ns jaarverslag 2016 aan zdat u geïnfrmeerd bent ver nze inbreng in het beleid

Nadere informatie

Handleiding Handleiding Communicatie voor. Promotoren. Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020.

Handleiding Handleiding Communicatie voor. Promotoren. Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020. Handleiding Handleiding Cmmunicatie vr Prmtren Eurpees Fnds vr Reginale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020 1 Eurpese Unie Inhud 1 Inleiding... 1 2 De minimale cmmunicatieverplichtingen... 1 a) Weergave

Nadere informatie

Themadag 'Agrocomplex Scheldemond: samen een wereld te winnen?!' Verslag

Themadag 'Agrocomplex Scheldemond: samen een wereld te winnen?!' Verslag Themadag 'Agrcmplex Scheldemnd: samen een wereld te winnen?!' 27 nvember 2009, IJzendijke Vr inleidingen zie handuts. Verslag Vragenrnde na inleidingen Langs beide kanten van de grens zijn verschillende

Nadere informatie

Training Faciliteren door middel van de moderatiemethode

Training Faciliteren door middel van de moderatiemethode samen beslist beter besluiten Training Faciliteren dr middel van de mderatiemethde Training Techniek Resultaat Tepasbaar. Dynamisch. Interactief. Visueel. Zelfdcumenterend. Overzichtelijk. Betrkkenheid.

Nadere informatie

Ondersteuning gericht op kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van personen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken.

Ondersteuning gericht op kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van personen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken. Ondersteuning gericht p kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van persnen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken. Bea Maes KU Leuven Een veld in beweging Vlwaardig burgerschap

Nadere informatie

I. INLEIDING. Waarover handelt Boek III? 21/03/2014. Pierre de Bandt

I. INLEIDING. Waarover handelt Boek III? 21/03/2014. Pierre de Bandt Pierre de Bandt 1 I. INLEIDING Waarver handelt Bek III? 1) Detegangttdemarktisvrij(titel1) 2) Inschrijving bij KBO via ndernemingslketten(titel 2) 3) Algemene verplichtingen vr ndernemingen(titel 3) 2

Nadere informatie

IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT

IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT BIJLAGE 1 IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT 1. Inleiding Op 1 juli 2013 is de Wet verplichte meldcde huiselijk geweld en kindermishandeling

Nadere informatie

Intervisiemethodes. In andermans schoenen methode. Incidentenmethode. Kernmodel intervisiemethode. Roddelmethode. Leren van elkaars succes methode

Intervisiemethodes. In andermans schoenen methode. Incidentenmethode. Kernmodel intervisiemethode. Roddelmethode. Leren van elkaars succes methode Intervisiemethdes In andermans schenen methde Incidentenmethde Kernmdel intervisiemethde Rddelmethde Leren van elkaars succes methde Vijf stappen methde In andermans schenen methde Vrwaarden: Vrdelen:

Nadere informatie

Succesvol samenwerken met ouders. Onderzoek Ouderbetrokkenheid. Bundel in te kijken in de leraarskamer. http://flob.sint-niklaas.

Succesvol samenwerken met ouders. Onderzoek Ouderbetrokkenheid. Bundel in te kijken in de leraarskamer. http://flob.sint-niklaas. Onderzek Ouderbetrkkenheid V.U. : Lieve Van Daele, Grte Markt 1, 9100 Sint-Niklaas Succesvl samenwerken met uders Bundel in te kijken in de leraarskamer http://flb.sint-niklaas.be ONDERZOEK GOK-PROJECT

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 14 juli 2015

PERSBERICHT Brussel, 14 juli 2015 01/2010 05/2010 09/2010 01/2011 05/2011 09/2011 01/2012 05/2012 09/2012 01/2013 05/2013 09/2013 01/2014 05/2014 09/2014 01/2015 05/2015 Inflatie (%) PERSBERICHT Brussel, 14 juli 2015 Geharmniseerde cnsumptieprijsindex

Nadere informatie

Projectcyclusbeheer: een handige tool bij het uitbouwen van een werking

Projectcyclusbeheer: een handige tool bij het uitbouwen van een werking Prjectcyclusbeheer: een handige tl bij het uitbuwen van een werking Inhud Bij het starten met een Brede Schl is het, na het verkennen van partners en mgelijkheden, belangrijk m structureel de werking uit

Nadere informatie

Stel uw inkomen zeker, sluit een arbeidsongeschiktheidsverzekering af

Stel uw inkomen zeker, sluit een arbeidsongeschiktheidsverzekering af Stel uw inkmen zeker, sluit een arbeidsngeschiktheids af Eindelijk geniet u van een heerlijke skivakantie. En natuurlijk verkmt het u niet, want u bent een ervaren skiër. Maar laat dat ngeluk nu net in

Nadere informatie

IWI. De Gemeenteraad Postbus 11563

IWI. De Gemeenteraad Postbus 11563 Inspectie Werk en Inkmen Tezicht Gemeentelijk Dmein De Gemeenteraad Pstbus 11563 2502 AN Den Haag Prinses Beatrixlaan 82 2595 AL Den Haag Telefn (070) 304 44 44 Fax (070) 304 44 45 www.lwiweb.nl Cntactpersn

Nadere informatie

Passend Onderwijs. Tot wanneer is het nog passend?

Passend Onderwijs. Tot wanneer is het nog passend? Wat zijn de grenzen aan de zrg die de Uilenburcht kan bieden? Tt hever reikt de draagkracht van De Uilenburcht? Achtergrnd Het uitgangspunt van De Uilenburcht is altijd dat we nze leerlingen z lang mgelijk

Nadere informatie

MAATREGELEN EN ACTIES TER PREVENTIE VAN AFRIKAANSE VARKENSPEST

MAATREGELEN EN ACTIES TER PREVENTIE VAN AFRIKAANSE VARKENSPEST Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen MAATREGELEN EN ACTIES TER PREVENTIE VAN AFRIKAANSE VARKENSPEST Philippe Hudart 29.03.2018 Federaal Agentschap vr de Veiligheid van de Vedselketen

Nadere informatie

van de Hoge Raad voor Vrijwilligers

van de Hoge Raad voor Vrijwilligers Memrandum van de Hge Raad vr Vrijwilligers Nvember 2014 Memrandum van de Hge Raad vr Vrijwilligers Vrijwilligerswerk: brandend actueel In een veranderende maatschappij die een ecnmische crisis drmaakt,

Nadere informatie

E. Mondiale verantwoordelijkheid

E. Mondiale verantwoordelijkheid E. Mndiale verantwrdelijkheid Interesse Kerk in Actie gaat in het bijznder uit naar Mensenrechten 1 Maatschappelijk verantwrd ndernemen met integrale aandacht vr sciale & eclgische waarden en vr transparante

Nadere informatie

HANDLEIDING: AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE IN HET ZUIDEN INVULFORMULIER

HANDLEIDING: AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE IN HET ZUIDEN INVULFORMULIER 1 JUNI 2015 HANDLEIDING: AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE IN HET ZUIDEN INVULFORMULIER SEYS VEERLE PROVINCIEBESTUUR WEST-VLAANDEREN Hug Verriesstraat 22 8800 ROESELARE Vrwrd Sinds 1971 ndersteunt de prvincie

Nadere informatie

Maaschappelijke aspecten van GMO voor biomassa

Maaschappelijke aspecten van GMO voor biomassa Maaschappelijke aspecten van GMO vr bimassa Huib de Vriend LIS Cnsult 4 nvember 2005 1 Opmerkingen vraf 1. Wie/wat is maatschappij? Burgers Cnsumenten Gerganiseerde partijen Plitiek Media 2. Gaat m percepties

Nadere informatie

FUNCTIEBESCHRIJVING VERTEGENWOORDIGER RETAIL

FUNCTIEBESCHRIJVING VERTEGENWOORDIGER RETAIL 1. Functietitel : FUNCTIEBESCHRIJVING VERTEGENWOORDIGER RETAIL Vertegenwrdiger retail 2. Afdeling in de rganisatie : Sales departement unit retail 3. Psitinering binnen het bedrijf : De vertegenwrdiger

Nadere informatie

Schadeverzekeringen Zakelijk Zorgverzekeringen. o o

Schadeverzekeringen Zakelijk Zorgverzekeringen. o o Dienstenwijzer Z zijn wij u graag van dienst Op de dienstverlening van ns kantr is de Wet p het financieel tezicht van tepassing. Eén van de eisen die uit deze wet vlgt is dat wij u tijdig infrmeren ver

Nadere informatie

Business Breakthrough Biomimicry. Green Business Benefits oktober 2015

Business Breakthrough Biomimicry. Green Business Benefits oktober 2015 Business Breakthrugh Bimimicry ktber 2015 Business Breakthrugh Bimimicry Wat is de achtergrnd van het traject? Veel prduct- en prcesntwerpen ntlenen ideeën en principes aan vrbeelden uit de natuur. Het

Nadere informatie

Chic, zo n gedragspatroongrafiek!

Chic, zo n gedragspatroongrafiek! Chic, z n gedragspatrngrafiek! Leerdelen: De leerlingen kunnen nder begeleiding de verwevenheid tussen ecnmische, sciale en eclgische aspecten in duurzaamheidsvraagstukken herkennen. De leerlingen krijgen

Nadere informatie

Goede afspraken maken goede vrienden

Goede afspraken maken goede vrienden Dag van de demcratie Gede afspraken maken gede vrienden Delstellingen Kinderen verkennen eigen standpunt ver klasafspraken. Kinderen verkennen de standpunten van klasgenten ver klasafspraken. De kinderen

Nadere informatie

Integratie via buitenschoolse activiteiten Een initiatief van het Fonds Baillet Latour, beheerd door de Koning Boudewijnstichting

Integratie via buitenschoolse activiteiten Een initiatief van het Fonds Baillet Latour, beheerd door de Koning Boudewijnstichting Prjectprep 2016 Integratie via buitenschlse activiteiten Een initiatief van het Fnds Baillet Latur, beheerd dr de Kning Budewijnstichting Begeleiding en ndersteuning van actren van buitenschlse activiteiten

Nadere informatie

Beslissingsondersteunende instrumenten. Criteria 2016. September 2015 Stichting Kwaliteit in Basis GGZ

Beslissingsondersteunende instrumenten. Criteria 2016. September 2015 Stichting Kwaliteit in Basis GGZ Beslissingsndersteunende instrumenten September 2015 Stichting Kwaliteit in Basis GGZ Beslissingsndersteunende instrumenten Inleiding Stichting Kwaliteit in Basis GGZ gelft dat de mentale zrg in Nederland

Nadere informatie

Tussenrapportage: plan van aanpak raadsenquête grondexploitatie Duivenvoordecorridor.

Tussenrapportage: plan van aanpak raadsenquête grondexploitatie Duivenvoordecorridor. Tussenrapprtage: plan van aanpak raadsenquête grndexplitatie Duivenvrdecrridr. Enquêtecmmissie grndexplitatie Duivenvrdecrridr 16 februari 2015 Inhudspgave: 1. Inleiding 2. Organisatie 3. Verfijning nderzeksvraag

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 23 februari 2016

PERSBERICHT Brussel, 23 februari 2016 01/2010 05/2010 09/2010 01/2011 05/2011 09/2011 01/2012 05/2012 09/2012 01/2013 05/2013 09/2013 01/2014 05/2014 09/2014 01/2015 05/2015 09/2015 01/2016 Inflatie (%) PERSBERICHT Brussel, 23 februari 2016

Nadere informatie

1. Lid: onder een lid wordt verstaan een bij Pennyplace ingeschreven particulier of ZZP-er / bedrijf die / dat als doel heeft:

1. Lid: onder een lid wordt verstaan een bij Pennyplace ingeschreven particulier of ZZP-er / bedrijf die / dat als doel heeft: ALGEMENE VOORWAARDEN VAN PENNYPLACE VOOR LEDEN Inhudspgave: Artikel 1: Definities... 1 Artikel 2 - Identiteit van de ndernemer... 1 Artikel 3 -Tepasselijkheid en wijziging Algemene Vrwaarden... 2 Artikel

Nadere informatie

Ambitie HAS Hogeschool: Afvalvrij in Resultaten afgelopen 3 jaar Zie bijlage 1: Grafieken. Samenwerking Ecosmart

Ambitie HAS Hogeschool: Afvalvrij in Resultaten afgelopen 3 jaar Zie bijlage 1: Grafieken. Samenwerking Ecosmart Ambitie HAS Hgeschl: Afvalvrij in 2025 HAS Hgeschl is hét hger berepspleidings- en expertisecentrum in Zuid Nederland in het dmein van agr, fd en leefmgeving. Als zelfstandige tp-hgeschl leiden we studenten

Nadere informatie

Actieplan van het Instituut van de Bedrijfsrevisoren betreffende de toepassing van ISQC 1 11.08.2014

Actieplan van het Instituut van de Bedrijfsrevisoren betreffende de toepassing van ISQC 1 11.08.2014 Actieplan van het Instituut van de Bedrijfsrevisren betreffende de tepassing van ISQC 1 11.08.2014 Algemene beschuwingen 1. De Raad van het IBR is zich bewust van de meilijkheden die de cnfraters ndervinden

Nadere informatie

De burgemeester, het college en de raad van de gemeente Muiden;

De burgemeester, het college en de raad van de gemeente Muiden; Vrbeeld handvest De burgemeester, het cllege en de raad van de gemeente Muiden; Gelet p artikel 169, tweede en derde lid, en artikel 180, tweede en derde lid, Gemeentewet; Hebben de vlgende uitgangspunten

Nadere informatie

Bewegen en samenleving 3.3 (Sportcultuur) Opdracht 3 Maken van een documentaire

Bewegen en samenleving 3.3 (Sportcultuur) Opdracht 3 Maken van een documentaire Bewegen en samenleving 3.3 (Sprtcultuur) Opdracht 3 Maken van een dcumentaire Klas: Dcent: Schljaar: Peride: FASE 3/4 del Activiteit / vaardigheden Omvang Samenwerking Tetsing (vrm) Berdeling weging Inzicht

Nadere informatie

Veel gestelde vragen huurbeleid 18 oktober 2012

Veel gestelde vragen huurbeleid 18 oktober 2012 Veel gestelde vragen huurbeleid 18 ktber 2012 Algemeen: 1. Waarm kmt er een nieuw huurbeleid? Een aantal ntwikkelingen heeft ervr gezrgd dat wij ns huurbeleid hebben aangepast. Deze ntwikkelingen zijn:

Nadere informatie

Advies over het ontwerp van sectoraal akkoord ter verhoging van het aandeel milieuvriendelijke detergentia

Advies over het ontwerp van sectoraal akkoord ter verhoging van het aandeel milieuvriendelijke detergentia Federale Raad vr duurzame ntwikkeling (FRDO) Advies ver het ntwerp van sectraal akkrd ter verhging van het aandeel milieuvriendelijke detergentia Op vraag van de minister van klimaat en energie Magnette,

Nadere informatie

Vlaams Audiovisueel Fonds. Prioriteitennota voor de selectie van. documentaires

Vlaams Audiovisueel Fonds. Prioriteitennota voor de selectie van. documentaires Vlaams Audivisueel Fnds Pririteitennta vr de selectie van dcumentaires 1. Inleiding Vr een ged begrip is het belangrijk deze pririteitennta ged te situeren in het parcurs dat dssiers in het Fnds drlpen:

Nadere informatie

VOORSTEL VOOR DREMPELWAARDEN VOOR DE MAXIMUMCAPACITEIT VAN ELEKTRICITEITSPRODUCTIE- EENHEDEN VAN HET TYPE B, C EN D

VOORSTEL VOOR DREMPELWAARDEN VOOR DE MAXIMUMCAPACITEIT VAN ELEKTRICITEITSPRODUCTIE- EENHEDEN VAN HET TYPE B, C EN D VOORSTEL VOOR DREMPELWAARDEN VOOR DE MAXIMUMCAPACITEIT VAN ELEKTRICITEITSPRODUCTIE- EENHEDEN VAN HET TYPE B, C EN D Elia TNB vrstel vlgens de NC RfG Art. 5(3) 17/05/2018 INHOUDSTABEL 1. Frmeel vrstel van

Nadere informatie

Gefaseerde implementatie projectbeheersing methodiek Hogeschool van Utrecht

Gefaseerde implementatie projectbeheersing methodiek Hogeschool van Utrecht Prject Shared Services Gefaseerde implementatie prjectbeheersing methdiek Hgeschl van Utrecht Vervlg van Deelprjectplan Prjectadministraties (januari 2004) Het beheersen van prjectadministraties dr de

Nadere informatie

UZ BRUSSEL. Verslag overleg Syndicale delegatie ABVV. SAGA + PLANNING dd. 16 februari 2010

UZ BRUSSEL. Verslag overleg Syndicale delegatie ABVV. SAGA + PLANNING dd. 16 februari 2010 UZ BRUSSEL Verslag verleg Syndicale delegatie ABVV SAGA + PLANNING dd. 16 februari 2010 Aanwezig : - dhr. R. Reynders, dhr. D. Vrysen, dhr. W. Van Esch, mevr. Chr. Steenhaut, mevr. M. Van Humbeek, dhr.

Nadere informatie

Gebruiksvoorwaarden - trustbox v.2-21/06/2013

Gebruiksvoorwaarden - trustbox v.2-21/06/2013 TERMS OF USE DATA AFNEMERS Gebruiksvrwaarden - trustbx v.2-21/06/2013 1. Bereik 1.1. Trustbx B2C is een gedepneerd handelsmerk van GS1 Belgium & Luxemburg en is een database ('Database') die de exclusieve

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 14 juni 2017

PERSBERICHT Brussel, 14 juni 2017 PERSBERICHT Brussel, 14 juni 2017 Geharmniseerde cnsumptieprijsindex - mei 2017 De Belgische inflatie vlgens de Eurpees geharmniseerde cnsumptieprijsindex bedraagt in mei 1,9% ten pzichte van 2,7% in april.

Nadere informatie

1. Hoe Chemie en Samenleving tot stand kwam

1. Hoe Chemie en Samenleving tot stand kwam 1. He Chemie en Samenleving tt stand kwam Verschenen in: Chemie en Samenleving - Handleiding vr dcenten (1974) Auteur(s): L. Mlenaar en P. Kiman Literatuur: Cardwell, D.S.L., 1972. Technlgy, Science and

Nadere informatie