inhoud ZORG INNOVEERT Brancherapport algemene ziekenhuizen 2014

Transcriptie

1 ZORG INNOVEERT Brancherapport algemene ziekenhuizen 2014

2 Inhoud Voorwoord 3 Managementsamenvatting 4 1 Inleiding 5 2 Innovatie Innovaties met verschillende partijen Innovaties vanuit ziekenhuisperspectief Innovaties vanuit het perspectief van zorgprofessionals Innovaties vanuit patiëntperspectief Innovaties succesvol invoeren Fases in opschaling van innovaties Tot slot 12 3 Zorg in perspectief Kosten zorg & welzijn in Nederland Financiering zorg & welzijn in Nederland Groei van de zorguitgaven Kosten medisch-specialistische zorg naar leeftijd en geslacht Spreiding ziekenhuizen 17 4 Werken in ziekenhuizen Werkgelegenheid in ziekenhuizen Personeel in algemene ziekenhuizen Personeel naar functie en functiegroep Medisch specialisten Opleidingen Kenmerken van het personeel Kenmerken van personeel Vacatures Ziekteverzuim Werkbeleving Personeelskosten 29 5 Financiën Inleiding Omzet Transitiemodel en verrekenbedragen Overige ziekenhuisomzet Kosten Personele kosten Materiële kosten Afschrijvingen, rente en gebouwgebonden kosten Resultaat Balans Eigen vermogen Rentabiliteit Solvabiliteit 42 6 Productie in ziekenhuizen Veranderingen in registratie en regels Innovatie Casussen van trendbreuken in de registratie Casus cataract Casus cardiologie Casus dermatologie Conclusie Eerste polikliniekbezoeken Dagbehandelingen Klinische opnames (exclusief eendaagse opnames) Verpleegdagen Gemiddelde verpleegduur Naar een nieuw productievolumebegrip 52 Bijlage Bronnen en methoden 53 Bijlage Lijst met Afkortingen 55 Colofon 56 2

3 Voorwoord De Nederlandse ziekenhuiszorg behoort tot de beste van de wereld en is toegankelijk en betaalbaar. Tegelijkertijd werken ziekenhuizen voortdurend aan verdere verbetering van de zorg. Want zorg kan beter en moet altijd beter. Ook in de toekomst willen we dat zorg kwalitatief goed, toegankelijk en betaalbaar blijft, voor de patiënt en voor de maatschappij. Dit kan als we blijven innoveren. Innovatie is het thema van dit brancherapport. U leest hoe de Nederlandse ziekenhuizen dagelijks aan innovaties werken. Ter inspiratie laten we u graag een aantal voorbeelden daarvan zien. Daarnaast geeft dit brancherapport een overzicht van andere belangrijke cijfers en feiten over de ziekenhuisbranche. De beoogde kentering in de groei van de zorguitgaven lijkt zich door te zetten. In 2009 bedroeg de omzetgroei nog 7,1%, terwijl in 2012 de groei slechts 1,5% bedroeg. In 2013 is de omzet met 3,2% gestegen tot 14,6 miljard euro. Die omzetcijfers kunnen nu met nog meer nauwkeurigheid en betrouwbaarheid worden vastgesteld dan vorig jaar. Dat is te danken aan het intensieve zelfonderzoek naar de declaraties in 2012 en 2013, dat de Nederlandse ziekenhuizen in de zomer van 2014 uitvoerden. Ik hoop dat u het brancherapport met veel interesse leest en dat u, net als ik, enthousiast wordt van de mooie voorbeelden van innovatie, die de Nederlandse ziekenhuiszorg te bieden heeft. Yvonne van Rooy voorzitter 3

4 Managementsamenvatting Zorg moet en kan altijd beter. Om de zorg te verbeteren, zetten ziekenhuizen innovatie in. Ze werken actief en creatief aan alles wat de zorg kan verbeteren. Innovatie is een breed thema met verschillende gedaanten: medisch, technologisch, sociaal en organisatorisch, en op het gebied van kwaliteit. In de ziekenhuiszorg zijn drie belangrijke innoverende partijen te onderscheiden: ziekenhuizen, zorgprofessionals en patiënten- (organisaties). Dit brancherapport van de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen geeft, naast een beeld van de trends en cijfers van de ziekenhuisbranche in ons land, ook een beeld van de innovatiekracht van onze ziekenhuizen. In het hoofdstuk Innovatie staan boeiende voorbeelden van innovaties vanuit het ziekenhuis-, het zorgprofessionalen patiëntperspectief. Zorg belangrijk aandeel in bruto binnenlands product, groei vlakt af De sector zorg & welzijn vormt met een omzet van 94,2 miljard een aanzienlijk deel van ons bruto binnenlands product: ruim 15%. De uitgaven aan medisch-specialistische zorg bedroegen in ,8 miljard. De jaarlijkse uitgavengroei aan zorg & welzijn is aan het dalen. De afgelopen vijf jaar was de gemiddelde jaarlijkse groei nog maar half zo groot als in periode In 2013 is er weer een lichte toename van de groei te zien ten opzichte van De gemiddelde jaarlijkse ziekenhuiskosten per Nederlander bedragen in euro. Aantal fte s daalt voor het eerst, maar zorg blijft een van de grootste werkgevers De zorg heeft niet alleen een belangrijk aandeel in het bruto binnenlands product, de sector is ook een van de grootste werkgevers van ons land. Ruim 13% van het aantal voltijdsbanen betreft banen in de sector zorg & welzijn. Daarvan werkt 18% in de algemene ziekenhuizen. In 2013 daalt het aantal fte s in ziekenhuizen voor het eerst. Het gemiddeld aantal uren dat een ziekenhuismedewerker werkt, neemt juist toe. Daardoor daalt het aantal medewerkers sterker dan het aantal fte s. In de afgelopen vijf jaar is het aantal medisch specialisten juist gestegen, met 16%. Financieel gezonde sector, winstmarge boven de norm De Nederlandse ziekenhuissector is financieel gezond. De omzet van de Nederlandse ziekenhuizen bedraagt 14,6 miljard. Het grootste deel van die omzet komt uit het vrije segment (66%), gevolgd door het gereguleerde segment (16%). De ziekenhuizen behaalden in 2013 gemiddeld een exploitatieresultaat van 2,6% van de omzet. Daarmee voldoet het resultaat van de branche voor het eerst sinds de invoering van prestatiebekostiging aan de verwachte norm: voor een gezonde bedrijfsvoering is een winstmarge van ten minste 2,5% nodig. Productie lastig vergelijkbaar door veranderde registratie Op het eerste gezicht lijkt de productie van ziekenhuizen op een aantal belangrijke onderdelen te dalen. Zo laten onder meer het aantal dagbehandelingen en het aantal eendaagse opnames in 2013 een sterke daling zien. Er is echter geen sprake van minder zorg, maar van andere registratieregels. Daarom is een vergelijking met voorgaande jaren lastig. Het aantal eerste polikliniekbezoeken is wel echt gedaald, van 11,06 miljoen naar 10,74 miljoen per jaar. Dat hangt deels samen met de verhoging van het eigen risico voor verzekerden, waardoor patiënten zich voor kleinere ingrepen eerder tot de huisarts wenden. Ook het aantal verpleegdagen daalde in 2013 met naar 9,8 miljoen. Ook hier is er geen sprake van minder zorg. Verschuiving naar poliklinische behandelingen, verbeterde technologie en efficiëntere processen zorgden juist voor een verbetering van de kwaliteit. 4

5 1 Inleiding Het zesde brancherapport algemene ziekenhuizen van de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) heet Zorg innoveert. De NVZ is de organisatie van de branche ziekenhuizen. Deze branche bestaat uit organisaties die een samenhangend pakket van medisch-specialistische zorg bieden. Leden van de NVZ zijn algemene ziekenhuizen en categorale instellingen, zoals astmacentra, audiologische centra, kankercentra, radiotherapeutische instituten, revalidatiecentra en dialysecentra. Ook een aantal zelfstandige behandelcentra is lid. Innovatie is een belangrijk onderwerp voor de leden van de NVZ, en daarmee ook voor dit brancherapport. Hoofdstuk 2 beschrijft onder meer welke soorten innovatie te onderscheiden zijn en welke actoren daarbij betrokken zijn. Ook staan er aansprekende voorbeelden van innovatie in dit hoofdstuk. Hoofdstuk 3 plaatst de ziekenhuiszorg in het perspectief van de totale Nederlandse economie. Hoofdstuk 4 gaat over werken in de Nederlandse ziekenhuizen en hoofdstuk 5 en 6 behandelen de financiële ontwikkelingen en de productie van branche. Deze uitgebreide versie van het brancherapport is ook als samenvatting uitgebracht: als pdf op de site van de NVZ, en in druk. Belangstellenden kunnen een exemplaar opvragen bij de afdeling Communicatie van de NVZ, telefoon

6 2 Innovatie Zorg moet en kan altijd beter. Ziekenhuizen worden uitgedaagd om actief, creatief en innovatief te werken aan alles wat de zorg kan verbeteren. Innovatie kan worden gedefinieerd als: een idee, praktijk of object dat door een individu of andere eenheid van adoptie als nieuw wordt waargenomen. 1 Innovatie is niet nieuw, het hoort onlosmakelijk bij goed bestuur van een ziekenhuis. Ziekenhuizen weten met innovaties bijvoorbeeld al jaren de gemiddelde verpleegduur te beperken, ondanks de vergrijzing. Innovatie is een breed thema met verschillende gedaanten: medisch, technologisch, sociaal en organisatorisch, en op het gebied van kwaliteit. Verschillende partijen, in het bijzonder ziekenhuizen, patiënten(verenigingen) en zorgprofessionals (medisch specialisten, verpleegkundigen en paramedici), werken samen aan innovaties in de medisch-specialistische zorg. Met als doel: 1. Verhoogde gezondheid en welzijn voor de patiënt 2. Verhoging van de kwaliteit en veiligheid van de zorg 3. Betaalbaar houden van de zorg 4. Duurzame inzetbaarheid van medewerkers 1 Zorginnovatieplatform, Kennis(in)kaart Succes en belemmeringsfactoren voor het versnellen van opschaling van innovaties, Innovaties met verschillende partijen In de ziekenhuiszorg zijn drie belangrijke innoverende partijen te onderscheiden: 1. Ziekenhuizen zetten hun kennis van zorgprocessen, organisatiemodellen en patiëntencommunicatie in om de zorg steeds beter te maken. Ziekenhuizen ondersteunen zorgprofessionals bij hun ambities en activiteiten om te innoveren. 2. Zorgprofessionals (medisch specialisten, verpleegkundigen en paramedici) innoveren om de zorg te verbeteren. Zij doen dit vanuit hun professionele nieuwsgierigheid en hun betrokkenheid bij de patiënt. 3. Patiënten en hun organisaties formuleren belangrijke vragen voor patiënten en geven zo richting aan gewenste vernieuwingen. Patiënten zijn bij uitstek in staat aan te geven waar hun innovatiebehoeften liggen. Die bevinden zich slechts ten dele op medisch-technisch terrein. Voor patiënten zijn sociale innovaties en innovaties op het terrein van patient empowerment minstens zo belangrijk. Naast deze drie zijn er nog andere partijen van belang voor innovaties in de zorg. Zorgverzekeraars zijn als vertegenwoordigers van hun verzekerden ook een belangrijke partner. Banken, andere financiers en het bedrijfsleven spelen een aanvullende, ondersteunende rol.. In de volgende paragrafen komen voorbeelden van innovaties door verschillende partijen aan bod. 2.2 Innovaties vanuit ziekenhuisperspectief Innovaties gestimuleerd vanuit de ziekenhuizen zijn gericht op: Procesinnovatie of logistieke optimalisatie Het verbeteren van samenwerking in de zorgketen Vernieuwende patiëntencommunicatie (bijvoorbeeld de inzet van social media) Duurzame inzetbaarheid van zorgprofessionals Ziekenhuizen faciliteren zorgprofessionals bij hun streven om met innovaties de zorg te verbeteren. Dit gebeurt op verschillende terreinen. Sociale innovaties betekenen vernieuwing in de arbeidsorganisaties en in arbeidsrelaties. Die leiden tot verbeterde prestaties van de organisatie (waaronder kwaliteit van zorg en arbeidsproductiviteit) en tot het beter benutten van talenten van medewerkers, die zo langer gezond en met plezier doorwerken. Organisatorische innovatie zit bijvoorbeeld in het gebruik van andere organisatiemodellen, procesoptimalisatie en nieuwe samenwerkingsverbanden. 6

7 Voorbeelden innovaties ziekenhuis 1. Ontwikkeling van talenten van verpleegkundigen. Het Amphia Ziekenhuis in Breda en Oosterhout heeft met het programma TOPzorg het doel de kwaliteit van de verpleegkundige zorg te verhogen en de professionaliteit van de verpleegkundige beroepsgroep te versterken. Dit project is in gang gezet om de verpleegkundigen klaar te maken voor een toekomst met meer complexe zorgvragen, een veranderende zorgbehoefte én een andere inzet van zorg. Het programma TOPzorg bestond uit zes projecten die nauw met elkaar verbonden zijn: Gouden Standaard verpleegkundige zorg, Verpleegkundige visite, Evidence Based Practice, Beroepsprofielen, Bekwaam en deskundig en Amphia floreert. Binnen al deze projecten namen verpleegkundigen het voortouw. Samen met leidinggevenden zorgden zij voor beleid en uitvoering van de afzonderlijke projecten. Alle verpleegkundigen van Amphia zijn daarnaast ondersteund in hun ontwikkeling in de vorm van lezingen, trainingen, bijeenkomsten, uitwisselingen, nieuwsbrieven en een intranet. Hans Meij, lid directiecomité: De komende jaren staan we voor een uitdaging waarin verpleegkundigen een belangrijke rol spelen. In 2012 hebben we daarom het programma Amphia naar TOPzorg gelanceerd met als doel de kwaliteit van de verpleegkundige zorg te verhogen en de professionaliteit van de verpleegkundige beroepsgroep te versterken. Alle 1400 verpleegkundigen staan hierin centraal. Zij hebben de kans en ruimte gekregen om zich sterk te ontwikkelen. 2 Er zijn verschillende samenwerkingsvormen tussen HAP en SEH in Nederland. Op 156 locaties wordt spoedzorg geleverd, waarvan op 76 locaties de HAP en SEH op één locatie zitten. De samenwerking verschilt. Er is sprake van geïntegreerde samenwerking, waarbij de HAP en SEH voor de patiënt één organisatie vormen voor de spoedzorg. In 2010 waren er vier geïntegreerde samenwerkingsvormen 3, in 2012 waren dit er negen. Een andere samenwerkingsvorm is samenwerking waarbij de HAP en de SEH voor binnenlopers een afgesproken vaste volgorde voor de triage hanteren; de binnenlopers wordt getrieerd door de HAP, of door de SEH. In 2012 werken 22 SEH s en HAP s op een gedeelde locatie volgens deze manier samen. Op 23 locaties werken de HAP en SEH op onderdelen met elkaar samen, maar bepaalt de patiënt zelf waar hij zich meldt; waar de patiënt zich meldt vindt de triage plaats. In 22 situaties waarbij de HAP en SEH op dezelfde locatie zitten vindt in 2012 nog geen samenwerking plaats. 4 Ron Treffers, voorzitter van de raad van bestuur Rijnland Ziekenhuis waar in april 2013 de samenwerking met de huisartsendiensten Rijnland is ondertekend: Het werken met één loket is niet alleen duidelijker voor patiënten, maar bespaart ook kosten Integratie van huisartsenposten en spoedeisendehulpafdelingen van ziekenhuizen. Integratie van huisartsenposten en spoedeisendehulpafdelingen van ziekenhuizen zorgt ervoor dat ziekenhuizen en huisartsen samenwerken om de toegankelijkheid en de betaalbaarheid van de spoedzorg te verbeteren. In de spoedzorg wordt sinds 2001 steeds vaker samengewerkt tussen huisartsenposten (HAP) en de spoedeisende hulp (SEH) van ziekenhuizen. Vóór 2001 stond de spoedhuisartsenzorg los van de ziekenhuiszorg. Vanaf 2001 zijn huisartsenposten geïntroduceerd waarbij huisartsen samenwerken in huisartsenposten. Vanaf 2011 is de samenwerking tussen huisartsenposten en ziekenhuizen behoorlijk toegenomen Gupta Strategists, eindrapportage onderzoek onder huisartsenposten en SEH s,

8 overige inhoud Figuur 2.1 Tijdlijn ontwikkeling spoedzorg Tot Onderlinge Introductie waarneming huisartsenposten 2011 Verhoofd uurtarief bij subsitutie 2e lijn 2012 Convenant LHV/VWS Taakherschikking in de gezondheidszorg, ofwel het verschuiven van taken van artsen naar andere zorgverleners, is al twintig jaar gaande in Nederland, met als doel de kwaliteit van de zorg te verhogen en de doelmatigheid te verbeteren. Er zijn uiteenlopende gespecialiseerde verpleegkundigen, maar de verpleegkundig specialist (voorheen nurse practitioner) is een van de bekendste. In Nederland bestaat de opleiding tot verpleegkundig specialist vanaf Figuur 2.2 Ontwikkeling verpleegkundig specialisten Huisartsenzorg staat los van de ziekhuiszorg (er bestaan afspraken over verwijzing en diagnostiek) HA gaan samenwerken in huisartsenposten soms in/bij bij een ziekenhuis Ziekenhuizen en huisartsenposten maken vaker substitutieafspraken Partijen zeggen toe (verdere) samenwerking te onderzoeken 2.3 Innovaties vanuit het perspectief van zorgprofessionals De zorgprofessional streeft met innovatie naar het verbeteren van de zorg, naar het behalen van kwalitatief hoogwaardige en veilige zorg. Soms is het beeld dat innovaties vanuit het perspectief van zorgprofessionals vooral gericht zijn op medisch-technologische ontwikkelingen. Voorbeelden hiervan zijn de Da Vinci-robot en de PET-scan. Uiteraard dragen dat soort innovaties bij aan vernieuwingen binnen de ziekenhuisbranche, maar innovaties door zorgprofessionals omvatten veel meer. Ze zijn ook gericht op: De interactie tussen patiënt en medewerker Bejegening en hospitality naar patiënten Medische vernieuwing Sociale vernieuwing Voorbeelden innovaties zorgprofessionals snijdende specialismen beschouwende specialismen ondersteunende specialismen psychiatrie specialisaties Verpleegkundig specialisten begeleiden patiënten heel intensief; zij geven uitgebreide uitleg en informatie, bieden praktische en emotionele ondersteuning en voeren controlerende taken uit. Omdat de verpleegkundig specialisten expert zijn binnen hun eigen specialisme, kunnen zij voor een goede afstemming zorgen tussen de medische behandeling en verpleegkundige zorg voor patiënten. Verpleegkundig specialisten hebben de zelfstandige bevoegdheid tot het indiceren en verrichten van voorbehouden handelingen. 1 Verpleegkundig specialist De ziekenhuisbranche speelt met investeringen en innovaties in op de veranderende behoeften aan behandelingen. Het gaat in de behandelkamer niet alleen over behandeling van de ziekte, maar ook steeds meer over de begeleiding van de patiënt gedurende het behandeltraject. Dit heeft gevolgen voor de samenstelling van behandelteams en leidt tot de opkomst van gespecialiseerde verpleegkundigen. In de periode is het aantal verpleegkundig specialisten flink toegenomen; het aantal werkzame verpleegkundig specialisten is toegenomen van 10 in 2002 naar 1306 in Kiwa Carity, Rapport Alumni van de masteropleiding Advanced Nursing Practice,

9 2. Technologische innovaties; medisch en proces Voorbeelden van medische innovaties vanuit het perspectief van zorgprofessionals zijn nieuwe operatietechnieken, laparoscopische toepassingen, minimaal invasieve technieken, of de femtosecond laser oogheelkunde. Een ander voorbeeld is de poliklinische cataractbehandeling. Of de draagbare ECG-zendapparatuur in ambulances die contact legt met de dienstdoende interventiecardioloog in een dottercentrum, zodat patiënten met een acuut hartinfarct eerder kunnen worden gedotterd. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de regio Amsterdam. Ook e-health is een voorbeeld van een technologische innovatie. E-health E-health betreft het gebruik van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën, met name internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren. 7 E-health is een verzamelwoord voor verschillende digitale mogelijkheden, waaronder toepassingen voor telemonitoring, patiëntenportals en elektronische patiëntendossiers. Uit een inventarisatie naar het gebruik van e-health onder zorgprofessionals in ziekenhuizen blijkt dat ruim 64% van de respondenten in de directe omgeving te maken heeft met e-health. 82% van de respondenten geeft aan dat de e-health helpt bij kwaliteitsverbetering van de zorg. Het Nictiz 8 heeft onderzoek gedaan naar het gebruik van e-health in de zorg en deelt deze in zes thema s in: 9 1. Het zoeken naar en bijhouden van gezondheidsinformatie 2. Communicatie tussen zorggebruiker en zorgverlener 3. Online behandeling 4. Begeleiding op afstand 5. Elektronische dossiervoering voor zorgverleners 6. Elektronische communicatie tussen zorgverleners Een vorm van e-health is telemonitoring. Telemonitoring is een technologische innovatie die in het primaire patiëntenproces ingrijpt en kan leiden tot verbeterde efficiëntie. 10 Telemonitoring wordt voornamelijk toegepast bij diabetes. 40% van de medisch specialisten voor wie dit van toepassing is, geeft aan telemonitoring in te zetten bij dit ziektebeeld. Bij hartfalen is dit 23%. 11 Een voorbeeld van telemonitoring toegepast is het effective cardio project. Effective Cardio project Door e-health, ketenzorg en zelfmanagement gericht te combineren, kan de zorg voor patiënten met hartfalen ruim een kwart goedkoper worden. Doordat patiënten die gebruik maken van telemonitoring in een geoptimaliseerd zorgpad minder vaak complicaties krijgen, neemt bovendien het aantal verpleegdagen met meer dan de helft af (57%). Hetzelfde geldt voor het aantal ziekenhuisopnames (52%). Dit blijkt uit meerjarig praktijkonderzoek dat zorgverzekeraars Zilveren Kruis Achmea, VGZ en CZ samen met Philips en zes ziekenhuizen hebben uitgevoerd. Voor het onderzoek werden 175 patiënten met chronisch hartfalen vier jaar gevolgd. Zij kregen allemaal de beschikking over digitale thuismeetapparatuur. Patiënten werden dagelijks op afstand gecontroleerd, in plaats van eens per drie maanden in het ziekenhuis. Door vroegtijdig te signaleren konden zorgprofessionals proactief handelen, waar ze voorheen pas konden optreden na een verslechtering van de gezondheidstoestand. Bovendien kon de zorg grotendeels in de eerste lijn worden aangeboden in plaats van in de tweede lijn, terwijl de dagelijkse aandacht, ondersteuning en leefstijladvisering door de patiënten als geruststellend werd ervaren. 7 Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, Inzicht in e-health, Nictiz is het landelijke expertisecentrum dat ontwikkeling van ICT in de zorg faciliteert. 9 Nictiz, Op naar Meerwaarde! e-healthmonitor 2014, Effective cardio, het pad naar duurzame hartfalenzorg, Nictiz, Op naar Meerwaarde! e-health-monitor 2014,

10 De huisarts krijgt in deze nieuwe werkwijze een prominentere rol. Dat is voor zorgprofessionals een oefening in loslaten. Maar volgens Ramon van de Ven, projectdeelnemer en cardioloog in het St. Anna Ziekenhuis in Geldrop, zijn zorgoptimalisatie en innovatie pure noodzaak. Als je kijkt naar de verwachte groei van het aantal patiënten met hartfalen, kunnen we met de huidige aanpak de kwaliteit van zorg nooit op peil houden. De groei van het aantal patiënten betekent ook dat er genoeg overblijven die medisch-specialistische zorg nodig hebben. Bovendien krijgen medisch specialisten uiteindelijk meer ruimte voor werkelijk complexe zorg. Maar het belangrijkste is toch dat de patiënt centraal komt te staan. Dat is zeker van belang bij chronische patiënten die vaak kampen met meerdere aandoeningen. Met zo n innovatief zorgmodel kunnen we ons als één zorgteam rond de patiënt organiseren, dat is zowel kosteneffectief als goed voor de kwaliteit Innovaties vanuit patiëntperspectief Verbetering van gezondheid en welzijn is het doel van innovaties vanuit het perspectief van patiënten. Mede dankzij de actieve rol van patiëntenverenigingen zijn er de afgelopen jaren op dit gebied veel innovaties geweest. Deze waren bijvoorbeeld gericht op: Autonomie van de patiënt (welzijn) Zelfregie ten aanzien van de eigen gezondheid Het verbeteren van lotgenotencontact Het verbeteren van het leven met een ziekte of beperking Betere informatievoorziening over keuzemogelijkheden Patient empowerment en leefstijlbeïnvloeding door de patiënt Zorgparticipatie, samenwerken met het behandelteam Voorbeelden innovaties patiënten 1. Dappere dokter De dappere dokter richt zich op het betrekken van de patiënt bij de behandeling. Een belangrijk element is het stimuleren van de keuzevrijheid, waarmee wordt tegemoetgekomen aan de behoefte aan autonomie van de patiënt. Optimale zorg - Dappere dokters draait om de gunstigste zorg voor de patiënt, waarbij de persoon van de patiënt belangrijker is dan de ziekte. Dappere dokters gaan in gesprek met de patiënt over het kiezen van optimale zorg. Deze dokters hebben aandacht voor de betrokkenheid en de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt bij de besluitvorming over de behandeling, maar schuiven hun professionele verantwoordelijkheid daarmee niet van zich af. Dappere dokters zorgen voor een intensieve samenwerking tussen huisarts, medisch specialist en andere zorgprofessionals. Hierdoor komen keuzevrijheid voor de patiënt en kwaliteit van zorg samen. Dat uit zich in patiëntgerichtheid, effectiviteit, veiligheid én doelmatigheid. 13 Cardioloog Ad Bakx van het BovenIJ Ziekenhuis in Amsterdam is gekozen tot dappere dokter Hij bekeek samen met de huisartsen van drie praktijken in Amsterdam-Noord de dossiers van patiënten met hart- en vaatziekten. Hamvraag was welke patiënten in het ziekenhuis thuishoren en welke ook prima bij de huisarts onder controle kunnen blijven. Ad Bakx: Goedkoper, maar belangrijker: ook beter. De huisarts zit veel dichter op de patiënt, en kent de patiënt en zijn omgeving vaak ook veel beter. Een deel van de cardiologische patiënten is dan ook beter af bij de huisarts. Door goede samenwerking met huisartsen weet je dat de patiënt als dat nodig is ook weer naar de cardioloog terug verwezen wordt Kwaliteitsvenster NVZ Ziekenhuizen in Nederland willen open zijn over hun kwaliteit van zorg. Daarom hebben zij gezamenlijk het Kwaliteitsvenster ontwikkeld. Het Kwaliteitsvenster van een ziekenhuis geeft patiënten en andere geïnteresseerden op een heldere en eenduidige manier inzicht in de kwaliteit van dat ziekenhuis en de ervaringen van patiënten. Het Kwaliteitsvenster is ontwikkeld door ziekenhuizen in Nederland en de NVZ, patiënten en deskundigen. 15 Het Kwaliteitsvenster bestaat uit tien onderwerpen die iets zeggen over de ziekenhuisbrede kwaliteit van zorg, zoals risicovolle operaties, infecties, sterftecijfers en patiëntervaringen. Patiënten kunnen online in één oogopslag zien hoe hun ziekenhuis scoort op een bepaald onderwerp ten opzichte van eerdere jaren, een landelijke gemiddelde en/of de norm. Ziekenhuizen geven zelf een toelichting op de score BovenIJ-cardioloog-Ad-Bakx-bekroond-tot-Dappere-Dokter html 12 Effective cardio, het pad naar duurzame hartfalenzorg, of via de website van het ziekenhuis 10

11 Ook zijn er plannen om straks kwaliteitsinformatie per aandoening of specialisme te ontwikkelen. Daarmee krijgt de patiënt meer inzicht in de kwaliteit van zorg die voor zijn aandoening of ziekte nodig is. Figuur 2.3 NVZ kwaliteitsvenster 2.5 Innovaties succesvol invoeren Ziekenhuizen innoveren om de zorg te verbeteren. Veel innovaties lukken, maar er zijn ook innovaties die om uiteenlopende redenen niet tot verbeteringen leiden. Belangrijk voor het welslagen is of de innovatie goed toepasbaar is en op grotere schaal kan worden gebruikt. Om te zorgen dat innovaties op grote schaal voor verbeteringen zorgen, is de inzet nodig van alle partijen binnen en buiten het ziekenhuis. Modelmatig is deze aanpak in lijn met de innovatietheorie van Rogers (1995) 16 en de benadering van Cain & Mittman (2002). 17 Innovaties zijn succesvoller met aandacht voor drie domeinen: 1. Bekostiging 2. Acceptatie en adoptie 3. Technologie en zorgproces De doorbraak en het succes van de opschaling van een innovatie is sterk afhankelijk van de mate van balans tussen deze drie domeinen. Als de technologische mogelijkheid de doorslag geeft bij innovaties, is er vaak te weinig oog voor de mensen die ermee moeten werken en de kosten die ervoor gemaakt moeten worden. Het opvallende aan het Kwaliteitsvenster van de NVZ is dat het tegemoetkomt aan de behoefte aan informatie van de patiënt, en er tegelijkertijd op is gericht de keuzevrijheid voor de patiënt te vergroten. Directeur Wilna Wind van patiëntenfederatie NPCF noemt het Kwaliteitsvenster een grote stap voorwaarts: Patiënten kunnen nu aan artsen vragen wat de achtergrond is van bepaalde scores. Dit geeft meer openheid. En ziekenhuizen hebben een extra reden om hun zorg te verbeteren. Naast de balans tussen bekostiging, acceptatie en adoptie, en technologie en zorgproces is er nog een andere succesfactor. Die is gelegen in de fasering van het doorvoeren van de innovaties. Er is onderscheid te maken in vier fases in de opschaling van innovaties: 1. Innovatie 2. Validatie 3. Acceptatie 4. Integratie 16 Rogers, E.M.,, Diffusion of innovations, Vierde editie, The Free Press, New York, Cain, M. & Mittman, R., Diffusion of innovation in Health Care, California Healthcare Foundation,

12 Figuur 2.4 Opschalingsmodel 4 Integratie Bekostiging Resultaatgebonden financiering (outcom financiering) Technologisch proces & innovatie Ketenintegratie eerste en tweedelijns transmuraal werken Acceptatie & adoptie Maatschappelijke acceptatie 3. Acceptatiefase In de acceptatiefase dient de innovatie zich ook bedrijfseconomisch te bewijzen om in aanmerking te komen voor een structurele financieringsvorm. De maatschappelijke en medische bewijslast zal moeten worden vertaald naar een business case. Ook is het noodzakelijk om de innovatie te integreren in de werkprocessen van de instelling. 3 Acceptatie Structurele financiering Integratie systemenen werkprocessen binnen instelling Bedrijfseconomische en procesacceptatie 4. Integratiefase In de integratiefase staat de maatschappelijke acceptatie van de oplossing centraal. Hierin wordt de innovatie ook bij andere instellingen toegepast. Succesvolle oplossingen kunnen op grote schaal op alle niveaus worden doorgevoerd en worden gefinancierd op basis van resultaatgebonden bekostiging. 2 Validatie Tijdelijke financiering 1 Innovatie Investering Aansuiting op het primaire werkproces Techniek werkend krijgen Medische acceptatie Technische acceptatie 2.6 Tot slot De komende jaren zullen een aantal innovatiethema s aan de orde komen. Een paar voorbeelden: Medische verantwoordelijkheid, eigenaarschap van patiëntdata en behandeldata zijn vraagstukken die de komende jaren aandacht verdienen. Bekostiging van innovatie. Veel medische innovaties vergen een investering op voorhand. Wie zal de innovaties betalen? Nieuwe behandelmethodieken vergen ook nieuwe bekostigingsmodellen. In het huidige zorgstelsel vallen de baten en de kosten van innovaties vaak bij verschillende partijen Fases in opschaling van innovaties 1. Innovatiefase In de innovatiefase moet een nieuwe (zorg-)toepassing die wordt ontwikkeld zich vooral technisch bewijzen: werkt het technisch, en werkt het naar verwachting? De bekostiging van de innovatie ligt in deze fase in handen van de innoverende partij. Deze aspecten vergen een brede aanpak met de verschillende betrokken partijen om een goed innovatieklimaat te waarborgen voor de ziekenhuisbranche. 2. Validatiefase In de validatiefase zal de meerwaarde van de innovatie moeten worden gezien, bijvoorbeeld als een middel om gezondheid en welzijn voor de patiënt te verhogen en verbeteringen van de kwaliteit en veiligheid van de zorg te bereiken. Dit kan door bijvoorbeeld medical evidence op te bouwen en een goede aansluiting te vinden met het primaire proces. In deze fase is participatie van een zorgverzekeraar of externe financier van belang. 12

13 3 Zorg in perspectief In dit hoofdstuk worden de algemene ziekenhuizen in het bredere perspectief van de gehele Nederlandse economie geplaatst. De uitgaven aan zorg & welzijn kunnen op vele manieren in beeld gebracht worden. In dit hoofdstuk wordt de indeling gebruikt die het CBS hanteert in de zogeheten Zorgrekeningen ,2 79,8 83,9 87,3 89,3 92,8 94,2 7,0 OV Gezondheidszorg 9,4 OV Welzijnszorg 3,3 Beleid en beheer 5,9 Geestelijke gezondheidszorg 7,4 Extramurale zorg 8,7 Genees- en hulpmiddelen Zorg & welzijn omvat de medisch-specialistische zorg, ouderenzorg, geestelijke gezondheidszorg, gehandicaptenzorg, extramurale zorg, genees- en hulpmiddelen, kinderopvang, arbodiensten en beleid en beheer ,7 9,4 Gehandicaptenzorg 18,2 Ouderenzorg Figuur 3.1 Uitgaven zorg & welzijn per branche (euro, miljard) De medisch-specialistische zorg bestaat uit de algemene en categorale ziekenhuizen, universitair medisch centra, revalidatiecentra, honoraria voor medisch specialisten en zelfstandige behandelcentra. Algemene ziekenhuizen vormen 59% van de totale medisch-specialistische zorg. De uitgaven van de medisch-specialistische zorg worden vergeleken met die van de gehele sector zorg & welzijn. Ook wordt het aandeel van de algemene ziekenhuizen in het totaal aan uitgaven voor medischspecialistische zorg en als percentage van de totale nationale economie in beeld gebracht. Ten slotte wordt een overzicht gegeven van de spreiding van de kosten aan medisch-specialistische zorg naar leeftijd en geslacht en de spreiding van de ziekenhuizen over het land. 3.1 Kosten zorg & welzijn in Nederland De uitgaven aan zorg & welzijn bedragen in 2013 ruim 94,2 miljard. De uitgaven zijn ten opzichte van 1998 meer dan verdubbeld. Toen bedroegen de kosten 40,7 miljard. De uitgaven aan medischspecialistische zorg zijn tussen 1998 en 2013 gestegen van 9,9 naar 24,8 miljard. In 2013 bedroegen de uitgaven aan ouderenzorg 18,2 miljard en die voor gehandicaptenzorg 9,4 miljard (figuur 3.1) ,9 15,0 20,3 21,4 22,7 22,6 23, Bron: CBS, Zorgrekeningen 24,8 Medisch-specialistische zorg Het aandeel medisch-specialistische zorg in de totale uitgaven aan zorg & welzijn is tussen 1998 en 2013 gestegen van 24,3% naar 26,4%. Ook het aandeel ouderenzorg is gestegen van 19% naar 19,3%, evenals het aandeel gehandicaptenzorg (van 8,4% naar 9,9%). Branches die in 15 jaar in omvang zijn gekrompen zijn geneesmiddelen (van 12,3% naar 9,3%) en beleid en beheer (van 4,5% naar 3,5%) (figuur 3.2). 13

14 3.2 Financiering zorg & welzijn in Nederland De financiering van de zorg vindt voor het grootste deel (42%) plaats via de Zorgverzekeringswet (Zvw). De Algemene Wet Bijzonder Ziektekosten (AWBZ) draagt voor 29% bij aan de financiering van de zorg. De overheid volgt met 12% (figuur 3.2). Het aandeel eigen bijdragen ligt met 9% relatief laag ten opzichte van andere Europese landen. Overigens is het percentage eigen bijdragen in de praktijk hoger, omdat het deel van de eigen bijdragen dat via het eigen risico naar zorgverzekeraars gaat niet is meegerekend. Ook de eigen bijdragen aan de AWBZ tellen niet mee bij de eigen betalingen. De medisch-specialistische zorg wordt vrijwel geheel (91%) gefinancierd door de Zorgverzekeringswet. De AWBZ betaalt circa 4% van de omzet. Overigens bestaat dit voor een belangrijk deel uit vergoedingen aan ouderenzorg die door ziekenhuizen worden geleverd, die ook verpleeghuiszorg aanbieden op concernniveau. Het CBS deelt instellingen naar sectoren in op basis van het belangrijkste bedrijfsonderdeel. Ziekenhuizen met een verpleeghuis binnen het concern worden geheel ingedeeld bij de medisch-specialistische zorg (figuur 3.3). Figuur 3.2 Uitgaven zorg & welzijn naar sector (relatief aandeel, 2013) Overige zorg 7,5% 26,4% Medisch-specialistische zorg Overige welzijn 10% Beleid en beheer 3,5% GGZ 3,5% Extra muraal 7,9% 19,3% Ouderen Genees- en hulpmiddelen 9,3 9,9% Gehandicapten Bron: CBS, zorgrekeningen Figuur 3.3 Uitgaven zorg & welzijn naar financier (relatief aandeel, 2013) AWBZ 29% 42% Zorgverzekeringswet Overige financiering 3% Aanvullende verzekeringen 4% Eigen betalingen 9% 12% Overheid Bron: CBS, zorgrekeningen 14

15 3.3 Groei van de zorguitgaven De gemiddelde uitgavengroei in zorg & welzijn is in de periode (3,4%) nog maar half zo hoog als in de periode (7,0%). Deze vertraging vindt plaats in alle zorg & welzijnbranches. De sector genees- en hulpmiddelen kent als enige een daling in de uitgaven. Tot 2008 bedroeg de groei hier nog gemiddeld 6,1%, in de laatste vijf jaar zijn de uitgaven gemiddeld met 0,6% gedaald. Een deel van deze daling is toe te schrijven aan de overheveling van dure geneesmiddelen van de branche geneesmiddelen naar de medischspecialistische zorg, zoals 360 miljoen voor TNF-alfaremmers in 2012 en 160 miljoen voor groeihormonen in In 2014 zijn fertiliteitsmiddelen overgeheveld naar het ziekenhuisbudget. In de gehandicaptenzorg zijn de uitgaven in de afgelopen vijf jaar het sterkst gestegen (gemiddeld 5,6%). In de periode was de groei het sterkst in de geestelijke gezondheidszorg (8%). De medisch-specialistische zorg groeide in die periode met 4,2%. Gecorrigeerd voor de overheveling van de dure geneesmiddelen komt de gemiddelde groei uit op 3,7%. In de periode bedroeg de groei nog 7,4% (figuur 3.4). De uitgaven van de algemene ziekenhuizen groeiden tussen met 6,3%, en in de periode met 4,6%. Figuur 3.4 Gemiddelde jaarlijkse groei van de uitgaven in % per branche ( ) en ( ) Genees- en hulpmiddelen -0,6% 6,1% Extramurale zorg 2,8% 7,0% Geestelijke gezondheidszorg 3,7% 8,0% Medisch-specialistische zorg 4,2% 7,4% Ouderenzorg 4,3% 6,4% Gehandicaptenzorg 5,6% 7,6% Totaal 3,4% 7,0% Bron: CBS 15

16 3.4 Kosten medisch-specialistische zorg naar leeftijd en geslacht In figuur 3.5 staan links de totale uitgaven aan medisch-specialistische zorg naar leeftijd en geslacht. In het midden staan de gemiddelde kosten per groep, rechts het aantal inwoners per groep. Vrouwen zorgen voor ruim 52% van de kosten. In de leeftijdsgroep jaar worden de meeste kosten gemaakt ( 2,4 miljard). Dit geldt zowel voor mannen ( 1,3 miljard) als voor vrouwen ( 1,1 miljard). Bij mannen wordt meer dan de helft (51%) van de kosten door zestigplussers gemaakt. Bij vrouwen is dit 45%. De gemiddelde ziekenhuiskosten per Nederlander bedroegen in De kosten voor vrouwen ( 1.491) zijn gemiddeld 100 hoger dan die voor mannen ( 1.393). De gemiddelde ziekenhuiskosten per persoon zijn het hoogst in de leeftijdscategorie jaar. Dit geldt zowel voor mannen ( 4.893) als voor vrouwen ( 3.689). De minste kosten worden gemaakt in de leeftijdscategorie 5 tot 9 jaar (gemiddeld ruim 400 per persoon). De gemiddelde kosten van medisch-specialistische zorg voor mannen in de leeftijdscategorie 55+ bedragen Dit is gemiddeld 470 euro, 18% meer dan voor vrouwen. In de leeftijdsgroepen jaar liggen de gemiddelde kosten juist relatief veel hoger bij de vrouwen (45%, 350). Dit is vooral toe te schrijven aan zwangerschapsgerelateerde kosten. De gemiddelde kosten in de leeftijdscategorie jaar bedragen 960. Bij mannen is dit gemiddeld 780. Bij vrouwen Figuur 3.5 Kostenopbouw medisch-specialistische zorg naar leeftijd en geslacht Totaal kosten ziekenhuizen ( mld) = gem. kosten per persoon ( ) X Nederlanders naar leeftijd Totale kosten ziekenhuiszorg Kosten = ziekenhuiszorg x in miljard per persoon in Nederlanders per leeftijdsgroep x vrouw man vrouw man vrouw man bron: RIVM, Kosten van ziekten, 2013, Opvallend is dat de eerste zeven cohorten (de Nederlanders tussen 0 en 35 jaar) een vergelijkbare omvang hebben. Ieder cohort bestaat uit ongeveer 1 miljoen ingezetenen, ofwel 6% van de bevolking. Mannen zijn in deze leeftijdsgroepen licht (3%) oververtegenwoordigd. De grootste cohorten zijn de jarigen; er zijn in totaal 2,6 miljoen Nederlanders in deze leeftijd. Vanaf de leeftijd van 65 jaar neemt het aandeel vrouwen per cohort sterk toe. 16

17 3.5 Spreiding ziekenhuizen Figuur 3.6 Spreiding Nederlandse ziekenhuizen naar reistijd Algemene ziekenhuizen en universitair medisch centra In 2014 is het aantal ziekenhuizen in Nederland gedaald naar 84. Het betreft 76 algemene ziekenhuizen en 8 universitair medisch centra (umc s). Er hebben zes fusies plaatsgevonden bij de algemene ziekenhuizen. 18 Gefuseerd zijn: Gemini ziekenhuis en Medisch Centrum Alkmaar; Reinier de Graaf groep en Haga ziekenhuis; Ny Smellinge en Pasana Sionsberg; St. Franciscus Gasthuis en Vlietland Ziekenhuis; Leveste Ziekenhuis en Refaja, en Onze Lieve Vrouwe Gasthuis en St Lucas Andreas Ziekenhuis. Het aantal ziekenhuislocaties bedraagt 131. Het betreft elf locaties van umc s en 120 locaties van algemene ziekenhuizen. De 76 concerns van algemene ziekenhuizen beschikken dus naast de hoofdlocatie nog over 44 nevenlocaties. Daarnaast zijn er 109 buitenpoli s van algemene ziekenhuizen en twee buitenpoli s van umc s. Het aantal ziekenhuizen neemt af door fusies. Het aantal locaties waarop ziekenhuiszorg geleverd wordt neemt echter toe doordat er enerzijds meer ziekenhuizen met meerdere volwaardige locaties zijn en anderzijds doordat het aantal buitenpoli locaties toeneemt. 19 Reistijd in minuten < > 50 universitair medisch centrum algemeen ziekenhuis Bron: RIVM, Zorgbalans 2014, p Bron: RIVM 19 Bron: RIVM; Zorgatlas 17

18 Categorale instellingen In Nederland zijn er 119 categorale instellingen, die georganiseerd zijn in 62 organisaties. Twee organisaties bieden twee zorgtypen aan. Een aantal van deze instellingen beschikt ook over één of meerdere poliklinieken. In totaal zijn er 21 poliklinieken bij de categorale instellingen. Figuur 3.7 Spreiding Nederlandse categorale instellingen Categorale instellingen bieden, net als academische en algemene ziekenhuizen, medisch-specialistische behandelingen en de daarbij noodzakelijke verpleging. Bijzonder is dat deze zorg gericht is op specifieke groepen ziektes of patiënten. Voorbeelden hiervan zijn revalidatie- en dialysecentra. Vanaf 1 januari 2006 declareren de categorale instellingen de zorgproductie in dbc-termen. Er kunnen zeven typen categorale instellingen worden onderscheiden: Revalidatiecentra (23) Astmacentra/longrevalidatiecentrum (5) Epilepsiecentra (2) Dialysecentra (4) Audiologische centra (20) Radiotherapeutische centra (6) Overige categorale instellingen (4) astamacentra/longrevalidatie (6) epilepsiecentra (20) dialysecentra (7) audiologische centra (29) radiotherapeutische centra (7) revalidatiecentra (44) overige categorale instellingen (5) Bron: RIVM, Zorgatlas 18

19 4 Werken in ziekenhuizen 4.1 Werkgelegenheid in ziekenhuizen De sector zorg & welzijn is wat betreft het aantal voltijdbanen (fte) een van de grootste economische sectoren in Nederland: ruim 13% van het totale aantal voltijdbanen in Waar voor de gehele Nederlandse economie al eerder een daling van het aantal fte was te zien, is dat in de zorg ook in 2013 zichtbaar. In dat jaar was er voor het eerst in dit decennium een lichte daling van het aantal fte in de zorgsector, het totaal bedroeg Ongeveer 28% van de zorgmedewerkers is werkzaam in de medisch-specialistische zorg, waaronder de algemene en categorale ziekenhuizen, de revalidatiecentra en de universitair medisch centra vallen. 18% van zorgmedewerkers werkt in algemene ziekenhuizen. Het betreft 65% van de werkenden in de medisch-specialistische zorg (figuur 4.2) Totaal Overige zorg Gehandicaptenzorg VVT GGZ Medisch specialistische zorg Bron: Onderzoeksprogramma AZW, CBS, PGGM, Revalidatie Nederland Figuur 4.1 Voltijds equivalenten in de zorg (*1.000), Figuur 4.2 Voltijds equivalenten medisch-specialistische zorg naar categorie instelling (*1.000), Totaal Revalidatiezorg Academische ziekenhuizen Categorale ziekenhuizen Algemene ziekenhuizen Bron: Onderzoeksprogramma AZW, CBS, PGGM, Revalidatie Nederland 19

20 4.2 Personeel in algemene ziekenhuizen Het personeel in de algemene ziekenhuizen is in de afgelopen vier jaar met gemiddeld 1,1% gegroeid tot bijna fte in De groei neemt wel af; in 2013 is zelfs voor het eerst sinds jaren een daling van het personeel waar te nemen met 0,2% (figuur 4.3). 20 Het aantal medewerkers in algemene ziekenhuizen bedraagt in 2013 bijna Opmerkelijk is dat de groei van het aantal medewerkers in algemene ziekenhuizen in vier jaar tijd met 0,5% minder hard is gestegen dan die in fte s. De gemiddelde werktijd per medewerker is dus toegenomen (figuur 4.4). Figuur 4.3 Ontwikkeling personeel (fte; % per jaar) algemene ziekenhuizen, ,3 123,9 125,4 127,0 126,8 Totaal 66,4 67,1 68,3 69,4 69,6 Groot 35,3 36,7 36,5 36,8 37,0 Middel 19,7 20,1 20,6 20,8 20,2 Klein ,2% 1,2% 1,3% -0,2% Bron: EJZ; exclusief stagiaires en personeel niet in loondienst Figuur 4.4 Ontwikkeling personeel (personen; % per jaar) algemene ziekenhuizen, ,1 176,6 178,3 179,7 179,3 Totaal 93,3 93,5 95,1 95,8 97,5 Groot 52,4 52,8 52,9 53,2 53,1 Middel 30,3 30,3 30,3 30,7 28,8 Klein 20 De gegevens in figuur 4.1 en 5.2 (bron AZW) wijken af van de gegevens in figuur 4.3 en 5.4 (bron EJZ). Dit heeft verschillende oorzaken. In de AZW-gegevens is iedereen met een arbeidscontract op de peildatum meegeteld. Dit is inclusief BBL (Beroeps Begeleidende Leerweg) ers. In de EJZ vormen leerlingen een aparte categorie. Deze zijn niet meegerekend in de EJZ-gegevens. Afgezien daarvan zijn de AZW- gegevens 2012 en 2013 voorlopige gegevens. De EJZ-gegevens 2013 zijn gebaseerd op 47 ziekenhuizen. De rest is bijgeschat ,0% 0,4% 1,1% -0,2% Bron: EJZ; exclusief stagiaires en personeel niet in loondienst 20

21 4.3 Personeel naar functie en functiegroep De grootste personeelscategorie in de algemene ziekenhuizen wordt gevormd door het verpleegkundig en verzorgend personeel (VOV). In 2013 werken er ruim (fte) verplegenden en verzorgenden in de algemene ziekenhuizen. Dit aantal is in de afgelopen vier jaar met toegenomen. Het overig patiëntgebonden personeel is de op één na grootste groep. Het personeel in medische en sociaal wetenschappelijke functies is in de afgelopen jaren relatief sterk toegenomen (gemiddeld met 5,4% per jaar). Hun aandeel bedraagt in ,7%. Bij deze personeelsgroep zijn wel de medisch specialisten in loondienst meegeteld, maar niet de vrijgevestigde medisch specialisten (figuur 4.5). In de verhouding tussen het patiëntgebonden en niet-patiëntgebonden personeel is het zwaartepunt in de afgelopen vier jaar licht verschoven naar het patiëntgebonden personeel. Binnen die laatste groep is het personeel in medische en sociaal-wetenschappelijke functies sterk toegenomen (gemiddeld met 5,4%). Er zijn daarentegen minder leerling verpleegkundigen: de daling bedraagt hier 3,2%. Figuur 4.5 Verdeling personeel algemene ziekenhuizen (fte; 2013) Hotelpersoneel 4% Algemeen en administratief 13% Overig patiëntgebonden 23,1% Bron: EJZ; excl. stagiaires en personeel niet in loondienst 1,4% Gebouwgebonden Figuur 4.6 Verhouding personeel patiëntgebonden en niet-patiëntgebonden personeel, ,3% 30,2% 29,6% 39,9% 36,9% Verplegend en verzorgend personeel 2,4% Leerling verplegend en verzorgend personeel 7,7% Medisch en wetenschappelijk 30,0% Niet-patiëntgebonden personeel Het administratief personeel is gegroeid (met 2%) en het hotelpersoneel is gekrompen (-0,9%) (figuur 4.6). 69,7% 69,8% 70,4% 70,1% 70,0% Patiëntgebonden personeel Bron: EJZ; excl. stagiaires en personeel niet in loondienst 21

22 4.4 Medisch specialisten Medisch specialisten in ziekenhuizen kunnen in loondienst of vrijgevestigd zijn. Ook combinaties van beide komen voor. In de gegevens over personeelscategorieën naar functie zijn alleen de medisch specialisten in loondienst meegenomen. In deze paragraaf worden gegevens gepresenteerd over de totale groep medisch specialisten. Het aantal medisch specialisten in Nederland, zowel in loondienst als vrijgevestigd, is in de periode met 16% gestegen (figuur 4.7). Deze stijging is het grootst bij de medisch specialisten in loondienst. Het aandeel medisch specialisten in loondienst was in 2012 echter nog steeds iets lager dan het aandeel vrijgevestigde specialisten (respectievelijk 38% en 41% in 2012). Het aandeel vrouwelijke medisch specialisten neemt toe. Waar dit in 2008 nog 31% was, bedraagt dit in % (figuur 4.9). Figuur 4.7 Medisch specialisten in Nederland (* 1.000) Figuur 4.8 Arbeidspositie medisch specialisten in Nederland 35% 37% 37% 38% 38% Vrijgevestigd 41% 41% 41% 42% 41% Werknemer en vrijgevestigd 17% 18% 17% 16% 16% Werknemer 7% 4% 4% 3% 5% Niet werkzaam Totaal Bron: CBS Figuur 4.9 Aandeel vrouwelijke medisch specialisten (procent) Vrijgevestigd 31% 34% 35% 36% 37% Werknemer en vrijgevestigd Werknemer Bron: CBS Niet werkzaam Bron: CBS 22

23 Het aandeel medisch specialisten van 55 jaar en ouder is de laatste jaren vrij stabiel; de groep jonger dan 40 is in de periode verhoudingsgewijs licht gegroeid (figuur 4.10). In figuur 4.11 is te zien dat de verdeling van de mannelijke en vrouwelijke medisch specialisten behoorlijk verschilt per leeftijdsgroep: bij de 55-plussers zijn de mannen fors oververtegenwoordigd, bij de jongste medisch specialisten (beneden 40 jaar) zijn de vrouwen nipt in de meerderheid. In de komende jaren is een verdere feminisering van het beroep te verwachten: de ouderen die uitstromen zijn vooral mannen, terwijl bij de jongere generatie (onder de 40) de vrouwen in de meerderheid zijn. Figuur 4.10 Aandeel medisch specialisten jonger dan 40 en ouder dan 55 (%) ,4% 51,9% 29,8% 20,4% 51,3% 28,3% 21,5% 50,1% 28,4% 21,9% 49,2% 28,9% 21,2% 48,6% 30,1% < >54 Bron: CBS Figuur 4.11 Medisch specialisten naar leeftijd en geslacht <40 5% 25% >55 20% -11% vrouw 28% 10% man Bron: CBS 23